Rrugës rrotullohemi si bima e lulediellit në kërkim të diellit për të parë
Sot është një ditë e veçantë; një ditë nga ato që priten me kënaqësi. Është një nga ato ditë, kur njeriu e ndjen veten të lirë nga detyrimet e përditshme, nga ato ditë kur njeriu e ndjen veten tjetërsoj: të udhëtojë larg, në malet mahnitёse, plot aromë virgjërie: në liqenet, ujëvarat, kanionet, shpellat, kështjellat dhe gjithçka që krihet plot sqimë nga ngjyrat dhe aromat e Atdheut.
Shpesh udhëtoj drejt malit të Perëndive Pagane: Tomorrit, nga Gramshi në rrugën e re buzë liqenit të Banjës (me ura të shumta), që i ka dhënë një tjetër bukuri kësaj treve.
Herë pas here ndalojmë të vështrojmë peizazhet, veshur me gjelbërim gjithfarë bimësh e drurësh frutorë. Na mrekullon qetësia e syve dhe jehonat e simfonisë pranverore me gjithfarë zërash e zhurmash.
Ndonëse fryn një fllad i lehtë, bën shumë ngrohtë, teksa në male zbardh dëbora. Re pupëlore, sikur të kërkonin diçka të harruar nëpër kohëra, përhapnin çarçafin e tyre në qiell, për të lënë pas shtëllunga të vogla, si harta të dekoruara nga eklipset e përkohshme të Diellit.
Vendbanimet dukej sikur kalonin në revistë. Peizazhin e tyre, “brinjët e kohës, të shprishura nga ngërçet e reja”, e kanë shndërruar në liqen, me të gjithë infrastrukturën e digës së H/C – it, si gjurmë e një ndërgjegjeje tjetër kohore aty.
Ja Darzeza me fushën e saj dhe lugina e lumit të stërlashtë Devoll, që rridhte prej shekujsh si zot i shtratit të tij, sa në njërin krahë në tjetrin, sot shtrihet 14 km² sipërfaqja e një rezervuari 400 milion m³, të quajtur Liqeni i Banjës.
Rrugës rrotullohemi si bima e lulediellit në kërkim të diellit për të parë.
Në njërën anë të tij shtrihet krahina e Sulovës mikpritëse, që i buzëqesh miqësisht Shpatit historik. Ndërkohë liqeni lag edhe Verçën besnike, që ia bën me sy, për miqësi, Tomorricës së bekuar nga mali më i bukur në botë. Ato vise janë të begata, jo vetëm për pamjet madhështore, por në radhë të parë për njerëzit mikpritës e bujarë dhe pasuritë e shumta natyrore.
Atje ku largohet liqeni, si i pikturuar rrëzë një kodre të bleruar me fytyrë nga Perëndimi, shtrihet qyteti i Gramshit, me ngrehina pallatesh tashmë të restauruara tërësisht.
Ndaluam në qendër të qytetit, për të parë gjithçka, ngadalë e me nge. Në vitrina dyqanesh lajmërimet “bërtasin”: Shesim shtëpi, shesim dyqane, shesim tokë ose… Jepet me qera, ose… Na duhet kamerier, pastruese, hidraulik, shofer, etj.
Dikur, para 30 vjetësh, Gramshi ishte qytet ku prodhoheshin armë, me qëllim përmbushjen e kërkesave të Forcave të Armatosura të Shqipërisë Socialiste, për t’u mbrojtur nga çdo agresion i mundshëm; bateri për ekonominë, si edhe konservime frutash e zarzavatesh për eksport.
Por sot nuk ekziston asnjë thërrime prej gjurmëve të tyre.
1997- a shkërmoqi shtetin dhe rrafshoi uzinën e armëvëve në Gramsh.
Identikët shejtanë (të djathtë dhe të majtë) që janë tani, si mendjeshkurtër, në “demokracinë neokolonialiste”, me një papërgjegjshmëri të pashembullt, shitën për skrap uzinat dhe kombinatet: në Tiranë disa, Kombinatin e Sheqerit në Maliq, Uzinën e Telave në Shkodër, Azotikun në Fier, Superfosfatin në Laç, etj.
Vandalët nuk erdhën nga Skithia, por ishin këtu dhe gjërat morën rrokopujë, aqsa punëtorët përjetuan drama të mëdha (më e rënda, papunësia e lartë).
Për të përballuar jetën, shumica, me familjet e veta, morën rrugën emigruese. Është kjo një dhimbje e mbijetesës, megjithëse u dha një hap zhvillimi me rrugët dhe hidrocentralet.
Ishin entuziastë që po punonim për ndërtimin e tyre, sepse u punësuan plot njerëz. Por s’mund të bëhej fjalë për zhvillime të mirëfillta kapitaliste që rrisin mirëqënien e qytetarëve, të cilët të mos emigrojnë jashtë vendit.
Ikën nga kreshtat natyrore e fluturuan larg
Makina të duket si flutur në zgjaturinat e kodrave, që ndërpriten nga rrjedha e lumit të Tomorricës (është rreth 42 km i gjatë) i tejfryrë nga shirat e ditëve të fundit, që gjëmonte në shtratin e tij mbushur me zallishte. Shumë rrallë shikoje të kalonte ndonjë makinë.
Mushkëritë mbushen me ajër të pastër; qelizat ripërtërihen; zemra shton të rrahurat e saj dhe hovet e lumturisë pushtojnë qenien tënde, saqë harron rrugën e pashtruar gjithë gropa, të cilën asnjë fushatë zgjedhore nuk ka arritur ta rregullojë ashtu siç duhet. Por, ndonëse ajo është kalvar i vërtetë, kjo vështirësi bëhet e papërfillshme nga dhjetëra adhurues, të etur për të zbuluar magjinë e Ujëvarës së Sotirës, saqë epitetet më të zgjedhura janë të pamjaftueshme për ta përshkruar.
Mungesa e kushteve të domosdoshme për të siguruar një të ardhme më të mirë ka bërë që shumica e vendbanimeve të boshatisen dhe dita – ditës po kthehen në vende të shkretuara.
Me largimin e banorëve, të babëziturit e kanë rrënuar Natyrën, duke iu turrur pasurive, për t’i shfrytëzuar me mëndjeshkurtësinë e pandalshme barbare nën fjalën zhvillim.
Shembujt e dëmtimeve janë të dhimbshme dhe me përmasa të frikshme. Gurët po ia marrin; hidrocentralet e vegjël i kanë rrëmbyer ujin; pyjet po i dëmtojnë me prerje pa kriter dhe djegien e tyre: Një masakër që ka tronditur ekuilibrin e ekosistemit, si haraç që do ta paguajnë brezat e ardhshëm.
Ndaluam në Sotirën e vogël. I hedhim një sy fluturimthi shtëpive, këtyre dëshmitarëve të pakundërshtueshme të banimit të hershëm, me mure të trasha, dritare të vogla dhe çati të mbuluara me rrasa guri pa gjurmë njerëzore, që duken si murana të shkatërruara nga luftrat; me oborret e barëruara, në të cilët asqë mund të depërtohet te pragu i dyerve; me arat e lëna djerrë e të veshura me bimësi gjëmbore; me pyllin e shkretuar…
Sotira ka pasur edhe kohë “lulëzimi”, në atë lloj varfërie të qetë, me zëra njerëzorë, kthyer nga puna; nga bagëtitë dhe gjallëria e Natyrës, por që tashmë vështron braktisjen demografike drejt zonave përreth dhe qyteteve, si zogjtë që, kur nxjerrin krahët, ikin nga kreshtat natyrore e fluturojnë larg. Ikën me kokën mbrapa.
Sotira bën pjesë në projektin e 100 fshatrave turistikë. Zgjedhja në këtë rast, për ujëvarën e saj, një nga më të bukurat që ke parë ndonjëherë, mund të thuhet se ishte e gjetur, por ajo nuk të ofron asgjë tjetër. Gjithsesi, ngjan interesante në krahasim me hiçmosgjënë.
Askush në Sotirë nuk di se ç’do të thotë të jesh në listën e 100 fshatrave turistikë. Për Sotirën ka një shpërfillje të skajshme nga Pushteti Lokal dhe Qëndror, duke e lënë pas dore.
Së pari të ndërtojë rrugën në nivelin e pranueshëm të saj, t’i jepet ndihmë për bujtina, sepse asqë diskutohet do të ketë buzëqeshjen e jetës, për të zhvilluar Turizmin, i cili nuk është thjesht vetëm mish e raki, por edhe vlera etnokulturore.
Këtu ende janë edhe pak banorë, duke jetuar e punuar në dheun e tyre, në mënyrën më mitike të mundshme. Ata janë të mishëruar me shpirtgjerësinë e tyre, si e Zotave, pasardhës të Ilirëve, gjithë respekt për mikun e vizitorin e thjeshtë dhe ndjehen me fat që lindën këtu rrëzë malit Tomorr.
Banorët luftojnë për ta jetuar jetën, me ato pak prodhime nga arat, pemët dhe bagëtitë, për të cilat kujdesen me dashuri, për sa kohë nuk kanë mundësi të iknin; me mendimin se jeta me të mirat e vështirësitë do jetë kalimtare dhe vendlindja mbetet vendi më i mirë.
Etje resh mbi Tomorr
Erërat e Tomorrit më sjellin gjuhë Perëndie, që, si sfinksi, më rrëfejnë e më zgjojnë zëra Lashtësie prej drurësh, ujërash, gurësh e eshtrash, kur loti i trishtuar ka zbritur e ka fshirë me dhëmbshuri të mbarsur mirësinë njerëzore, ngjizur me metamorfozat e shqisave të një Prometeu.
Sa herë afrohem të kundroj prehjen e malit të perëndive, këtij përbindëshi madhështie (më tepër, krenarie) do të hasë një stratigrafi gjeologjike, me ëmbëlsi melodie, e cila epikën nuk e ka varrosur në errësirën e kohës.
Një puthje e këtij froni, ku lartësohen profecitë për etërit fisnikë, e vargëzojnë frymëmarrjen e një shpirti të paepur, qëkurse ka lerë: morfemë e endur me perla historie, shtjellur virtytshëm në vetë Historinë.
Në Tomorr kanë shtëpinë Zotat. Majat e thepisura rroken me qiellin, të mbështjella nga grahma resh të bardha si dashnore të përjetshme.
Rrezet e diellit, fytyra – fytyra, duke depërtuar nëpër fletën e kaltër të qiellit, shkëlqejnë borën si miell i situr, ndërsa lulet këtu poshtë krijojnë tablo të mrekullueshme.
Edhe borë, edhe gjelbërim. Edhe re, edhe rreze dielli.
Aty flet me ajrin e freskët të lartësive, me pishat dhe lisat, me shkëmbinjtë e ashpër që në pamje të parë të shikojnë drejt në sy. Banorët, sa herë që kërkojnë zgjidhje për shqetësimet e tyre, ngrenë sytë nga majat e larta të Tomorrit që të marrin dritë mirësie dhe të betohen për të (Nuk kam dëgjuar betim tjetër veç për Baba Tomorrin).
Në mendje ve togfjalëshin “kërthizë shqiptarie”, sepse mali Tomorr është piramida natyrore e trojeve tona, që bashkon Çamërinë (Epirin), shqiptarët e Maqedonisë, të Kosovës dhe Malit të Zi; pavarësisht që rrezet midis katër ndarjeve nuk janë të barabarta.
Simetria matematike nuk përkon gjithmonë me simetrinë etnike. Ç’është e vërteta, është dëshmuar autoktonia jonë në gjithë Siujdhesën Ilirike (Ballkan).
Mali kryelartë i Tomorrit mban mbi shpatulla madhështinë shekullore të shenjtërisë së Perëndive të Lashta, me elemente pagane, që kanë në vetvete një energji rrezatuese.
Në mendje më vijnë autorët antikë:
Gjeografi i Lashtësisë, Straboni, në librin VIII shkruante se “tempull i Dodonës dimërkeqe gjendej në lartësitë e Tomorrit, me këmbanë të rantë shumë të madhe”.
Aty, sipas Homerit te poema “Iliada”, ndeshim këtë dialog të Akilit, kur merr kupën për të pirë verë e i lutet Zeusit: “O Zeus, ti që nga larg sundon edhe Dodonën dimërkeqe (me akuj dimri), ku rrojnë priftërinjtë Selas…”
Herodoti në librin e II thotë: “Tempull i Dodonës ka qenë i vetmi, më i vjetri i gjithë të tjerëve”.
Rilindasit tanë, me veprat e tyre të pavdekshme, e shkëlqyen dritën e endjes së bukur të Tomorrit.
Kristoforidhi i madh që pohonte: “…Te mali i Tomorrit rri Zoti, rri i madhi i jetës. I qofshim falë atij Zoti. Hieja e atij na mbuloftë e na ruajtë”.
Ndërsa, Çajupi do të shkruante:
“Baba Tomorr, Kish’e Shqipërisë,
mal i lartë, fron i Perëndisë.
Tek ti vinë njerëzit qëmoti
për të mësuar se ç’urdhëron Zoti”.
Bilbili i Gjuhës Shqipe, N. Frashëri, nuk mbeti pa e përmendur Tomorrin; madje për të disatën herë: “Herodoti në Tomorr; qëmoti, atje rrinte Zoti”.
Për këtë mal aq të vjetër sa vetë Toka, që shkruhet edhe në Librat e Shenjtë, vendasit sjellin dhentë dhe i bëjnë kurban.
Legjenda thotë se një herë e një kohë më 25 gusht, Abaz Aliu, Heroi i Qerbelasë, erdhi në Tomorr duke kalëruar me një kalë të madh, të bardhë.
Për të nderuar dhe respektuar këtë figurë madhore, që ndrin si yll mëngjesi, është ndërtuar faltorja (Teqeja e Kulmakut) mbi një tempull pagan nga ku Abaz Aliu ndoshta ka trashëguar forcat e mbinatyrshme të Perëndive) nga bektashiu i njohur dhe i përkushtuar Dervish Iljazi.
Besimtarë të shumtë Bektashinj dhe të Krishterë, pleq e plaka, burra e gra, djem e vajza, fëmijë të mitur; deri edhe çifte të sapokurorëzuara, vijnë çdo gusht për të marrë bekimin e Abaz Aliut.
Ka dhe një legjendë për mollët që shërojnë çdo sëmundje: Diku në këtë anë veriore, thonë, për një shkrep nga maja më e lartë e të cilit mbin një pemë molle. Frutat e saj janë më të mëdha se ato natyrale. Por, aq të pjerrëta janë edhe greminat që bien poshtë saj, saqë edhe njeriu më i guximshëm dhe më i shkathët nuk mundet të zbresë e të ngjitet për të këputur një kokërr.
Herë pas here, në vjeshtë, një erë do të rrokullisë poshtë humnerave shkëmbore kokrra molle. Ndonjë banor që kalon andej shikon nëse ka ndonjë kokërr atje, të cilat kanë fuqi për të shëruar të gjitha sëmundjet.
Edhe ata që vdesin, thotë legjenda, burrat, mund të kthehen edhe njëherë në jetë, nëse hanë një frut të tillë.
Ujëvara e borëzuar e Sotirës
Mos e humbni kurrë atë që një ujëvarë ju ofron”
Steve Chen
Në luginat dhe “muskujt” e gjoksit të madh të Tomorrit, rrjedhat e ujërave, si damarë gjaku, vërshojnë tatëpjetë: herë të qeta e herë rrëmbyeshëm, duke krijuar stërkala ylberësh.
Plini i Lashtësisë thoshte se ndër rrëzat e Tomorrit ka 100 burime të kristalta, ku Dodona Pagane pinte ujin e burimeve të praruara dhe shëtiste bukurive të pamata.
E morëm shtegun në heshtje, drejt shpatit verior të malit të Tomorrit, duke ndjekur rrjedhën e ujërave, që humbet shkurreve të kërleshura dhe luleve si në një kopësht botanik. Ecim mbi lëndina, të mahnitur nga bukuritë e lulëzimi i Natyrës në Pranverë dhe, pa dashje, shkelim mbi ca lule të vogla, aq shumë të gjalla e plot ngjyra, të cilat janë pjesë e së tërës.
E ke vështirë të zgjedhësh lulen me të bukur nga drurët frutorë e pyjorë, saqë përjeton një dehje të ëmbël. Aty spikat lajthata, me lulet ngjyrë rozë, që çel para gjetheve. Ato bien mbi kokat tona e të ledhatojnë fytyrën, duke të shtuar më shumë ndjesinë e kënaqësisë.
Hera – herës zogjtë fluturonin çakërrqejf, përplasnin krahët, ngjiteshin në lartësi dhe rikthehshin përsëri aty ku ishin më parë.
Diku më lart, në një pllajë, një tufë bagëtish kullosin në gjelbërimin buitës.
Zilet dhe blegërimat, së bashku me fëshfërimën e gjetheve, tingëllonin si simfonitë e Beethovenit, Mozartit, Verdit, apo Bahut.
Ujëvara e Sotirës, të cilin banorët e njohin me emrin “Tek bie ujët”, është një fenomen marramendës, që vetëm Natyra mund të krijojë si të tillë. E pamundur të mos e ndalësh vështrimin, kur gjendesh në një lëndinë para Ujëvarës e ta kundrosh ujin (mbetesh si statujë duke e soditur). Ajri bëhet më i freskët, më i lagësht, nga stërkalat që bien mbi fytyrat tona. Çfarë qielli blu i pastër! Edhe retë të buta, si spërkatjet e ajrosura të shampanjës.
Sa herë që e fotografoj, më duket vetja si piktor, që skuqet para një gruaje flokargjendë…
Pranvera ka pikun e prurjes së ujërave, si pasojë e shkrirjes së borës. Ajo është veçanërisht tërheqëse për nga forma e derdhjes në trajtë çurgjesh, njëra përmbi tjetrën, që dalin nga barku i shkëmbit në ca lëfyte.
Dhe jo larg, pak më tutje, në krah të ujëvarës, derdhej katarakti, si ujë, që zbret nga qielli, në mes dy shkëmbinjsh, në një pellg të rrethuar nga gurë të veshur me myshk.
Ujërat kanë origjinë karstike nëntokësore, nga shkëmbinjtë karbonate të malit Tomorr, i cili është ujëmbajtësi më i madh i vendit tonë, me mineralizim të ulët.
I kënaqemi freskisë, pastërtisë dhe shijes së ujit (kur vjen vera paksohet) që ruan kthjelltësinë, të cilat rrjedhin në një luginë të ngushtë.
Zoti i ka dhënë Sotirës një bukuri të mrekullueshme, por njeriu i pashpirt e ka dëmtuar në mënyrë të pandreqshme.
Vitet e fundit ndërhyri njeriu, e futi në tubat e një H/C të vogël, për të përfituar energji.
Sa më shumë afrohesh, ajo jehonë…
Është e pamundur të admirosh Ujëvarën e Sotirës pa buzëqeshje: me bukurinë, butësinë, lumturinë, me gjuhën e ujërave, që turfullojnë, valëzojnë dhe shkumbëzojnë si tinguj Perëndie mes gjelbërimit të lagur.
