Fragment…
“… Treni shkonte me shpejtësi dhe për një çast, në qiellin e kaltër ndoqi një tufë shpendësh që endeshin në harmoninë e tyre. Kujtoi atë ditë kur, para kompanisë së tretë, vuri re atë figurën e çuditshme që i ishte shfaqur papritur, trupin imcak të Petros, pamja e një fëmije apo, më mirë, e një ushtari të vogël që të bënte për të qeshur, zhytur nën kapotën austriake dhe që sipër kokës i kishin rrasur një kapele gjermane. Mbi kapotë spikasnin gjithashtu edhe disa grada të qepura mbi supe, që vogëlushi ua kishte marrë të vrarëve nëpër hendeqe. Qeshi me vete. Petro, një jetim i luftës, një fëmijë i çuditshëm që e kishte pikasur, kur po kalonin kufirin në ndjekje të armikut, gjithnjë i qeshur, pa iu ndarë kompanisë, pa e kuptuar se ç’ishte ajo luftë. Atë ditë kishte dhënë urdhër ta largonin. E megjithatë çudia mw e madhe ishte kur atë Gavrosh të çuditshëm shqiptar e pa përsëri në rrugët e Manastirit, teksa ndiqte kompaninë e tretë. I bëri shenjë të afrohej dhe e pyeti në gjuhën frënge se ç’donte pas kompanisë, por fëmija veçse qeshte dhe thoshte: ”Je m’apelle Petro!… Apelle Petro!” Ai fëmijë e preku me gëzimin dhe naivitetin e tij dhe shpejt e kuptoi se ai ishte thjesht si ata qindra e qindra fëmijë jetimë, prindërit e të cilëve ishin vrarë nga bombardimet e luftës s’kishin nga të shkonin dhe endeshin rrugëve. Që atëherë Petroja nuk i ishte ndarë kompanisë së tretë. Regjimenti kishte vazhduar drejt Rumanisë, kishte marrë anijet në një port të Detit të Zi dhe kishin përparuar deri sa kishin ndaluar në Odesë. Më së fundi, dy muaj më vonë, ishin kthyer drejt Francës. Udhëtonin me një anije lufte. Deti, dallgët, retë e mëdha që dyndeshin… ç’mrekulli! Netëve, Petroja dilte në kuvertën e anijes. Ishte dimër dhe në qiell re të mëdha dhe të zeza shtyheshin drejt lindjes. Furtuna, shiu, ditët me diell dhe pastaj era që frynte sërish si e marrë. Një ditë, furtuna pushoi. Në qiell u shfaqën pulëbardhat e para që lajmëronin se toka duhej të ishte jo larg. Po arrinin në brigjet e Francës. Ushtarët nisën të thërrisnin dhe të flaknin kapat. Ç’gëzim! Disa i kishin sytë me lot dhe qeshnin si të çmendur. Po ktheheshin! Koloneli kishte tri orë që udhëtonte dhe ndërkaq po i afrohej Vanes. Një udhë plot kujtime, pasi për një çast iu kujtua dita kur u kthye nga fronti dhe me vete kishte Petron e vogël. Një makinë ushtarake i kishte lënë në hyrje të portës së madhe, ku më tej ngrihej shtëpia-kështjellë, siç thoshin banorët e fshatit. Iu kujtua kur zbriti dhe në hyrje të ndërtesës, në oborr, vuri re Betin, shërbyesen e shtëpisë, e cila po i shikonte një çast e habitur dhe, papritur, kishte lëshuar një klithmë të madhe: “Madame Bretagne, madame Bretagne !… C’est le colonel, il est revenu!”2 Dhe menjëherë ishte turrur drejt sallonit, që të kërkonte zonjën e saj.
Pikërisht kur po arrinin te dera, zonja doli me furi dhe u shtang para burrit të saj. Ishte krejt e shpërfytyruar dhe nuk po arrinte ta besonte. Menjëherë u hodh në krahët e tij dhe nisi të qante. Petroja po e vështronte dhe pas një çasti dalloi sytë e hapur tej mase të zonjës që po e vështronin me një habi të çuditshme. – Po ky fëmijë? Koloneli ktheu sytë nga Petroja dhe qeshi. – Është ushtari më i ri i regjimentit tim. Zonja fshiu lotët, pa arritur t’i kuptonte tamam fjalët që tha burri i saj, po ndërkaq Petroja e përshëndeti: – Bonjour Madame! Koloneli qeshi përsëri, e shtrëngoi fort gruan e tij në krahë dhe e tërhoqi drejt sallonit. Që nga ajo ditë, Petroja ishte bërë si djali i shtëpisë. Çdo drekë e darkë ai do të ulej në tryezë me kolonelin dhe zonjën e tij. Serviset e tyre, pjatat, shandanët, pirunët e argjendtë i bënin përshtypje dhe i dukej se ato ditë po jetonte si në përrallë. Me shërbyesen Beti u lidh menjëherë e po kështu dhe me zonjën. Madje ajo nisi t’i mësonte si ta shkruante gjuhën frënge. E merrte pranë, i shkruante germat, i shqiptonte dhe i kërkonte atij që t’i shqiptonte mirë, veçanërisht germën “rr”. Pastaj e vinte të shkruante fjalët: “guerre-luftë”, “mère-nënë”, “père-baba”, “frère-vëlla”… Dhe Petros kjo i pëlqeu shumë. Ditë më vonë, ai mësoi për tragjedinë e tyre dhe vdekjen e Marselit të vogël. Shpesh shkonte me ta në varreza për të kujtuar Marselin, pastaj ktheheshin të tre në kishë. Nuk mungonin asnjëherë në meshën e priftit. Meqë flinte në dhomën e Marselit, ndodhte që, kur zgjohej natën, nën dritën e hënës, të shikonte në mur fotografinë e djalit të vogël të pafat. E atëherë, të nesërmen, shkonte pranë Henrietës dhe niste ta pyeste për Marselin, ngaqë donte të dinte nëse atij i kishin pëlqyer zogjtë dhe fluturat, çfarë bënte kur dilte me kaloshinin, etj. Edhe pse Henrieta ndiente dhimbje, përsëri i vinte mirë që Petroja interesohej për birin e saj të shtrenjtë. Një vit më vonë, meqë zonja donte që ai të vazhdonte shkollën, e çuan në Vanes, por dhoma e Marselit mbeti gjithnjë e tija.
Që nga ajo kohë, Petros i kishin mbetur në mendje procesionet e pambarimta, funeralet e ushtarëve që i sillnin nga zonat e tjera të Francës, ku ishin zhvilluar luftime të ashpra. Imazhet ishin të kobshme. Priftërinj, nëna e baballarë që qanin, kryqe që shtoheshin në varrezat e fshatit. Nuk kishte ditë që në Vanes të mos të kishte tri-katër ceremoni mortore, edhe pse Franca kishte dalë fitimtare. Një fitore me vdekje të mëdha. Miliona të vrarë! Kolonelin e thërrisnin gjithnjë, sepse ai ishte, si të thuash, heroi i tyre. Dhe ai shkonte për të ngushëlluar plagët e nënave të gjora.
* * * Atë mbrëmje koloneli u kthye vonë në shtëpi. Të nesërmen shkoi në Vanes, që t’i telefononte çiftit Pradel dhe t’i njoftonte se kur mund të takoheshin në Korçë dhe t’i shoqëronte pastaj atë pllajë malore, në vendin e atij varri të përbashkët. Gëzimi i tyre ishte i madh. Të nesërmen mori Henrietën dhe dolën të ecnin në shtegun e bukur të kodrinës, aty ku dilnin shpesh për të shijuar natyrën dhe pemët që kishin lëshuar lulet e para. Kishin ecur gjatë, si dy të dashuruar. Me dorën që ia kishte hedhur krahëve, në kthim, koloneli kishte ndaluar. – Çfarë? – u habit Henrieta me ndalesën e tij. – Ka ndodhur gjë? – Jo! Mbrëmë vonë po lexoja letrat që të dërgoja nga Shqipëria dhe e ndjeva përsëri se ti kishe qenë gjithnjë ngushëllimi im i vetëm. Ti dhe im bir. Kujtova plagosjen time dhe çastet kur, në çastet e kllapive të mia, më shfaqeshe ti. Nuk e besoja se do të kthehesha dhe e ndieja vdekjen të më afrohej gjithnjë e më shumë. Por atëherë ndodhi mrekullia. Zoti më shpëtoi. Ajo e vështroi me dashuri dhe sytë iu njomën. Përse vallë burri po ia kujtonte vitet e luftës, parandjenjën e vdekjes? – Henrietë! Ajo ngriti kokën dhe ndjeu vështrimin e tij të shqetësuar. – Çfarë? – u drodh përsëri zëri i saj. – Më duhet të shkoj përsëri në Shqipëri. – Vërtet? Po pse duhet?… Ti je i sëmurë, invalid… ka shumë të tjerë që mund të shkojnë. – Jo, Henrietë. Vetëm unë mund ta ndihmoj çiftin Pradel. U përpoqa të gjeja kapiten Kretienin, po kështu dhe mikun tim, komandantin e kompanisë së tretë, Rozhenë, por të dy nuk jetojnë më. Zonja psherëtiu dhe e vështroi me sytë e bukur, që gati po lotonin. – Po ti e ke të pamundur të ecësh gjatë dhe të marrësh shtigjet nëpër male. – Çdo gjë e pamundur e ka një zgjidhje, Henrietë. – Kam frikë për ty. Ai u përkul dhe ia puthi sytë.
* * * Një muaj më vonë, hipur në kaloshinë, Henrieta dhe koloneli nxitonin drejt Vanes. Kur hynë në qytet, oqeani atje përtej rrëzëllente me një diell të bukur. Petroja dhe Bernardi i prisnin në oborrin e shtëpisë. Me të ardhur kaloshina, Petroja u përqafua me Bernardin dhe hipi menjëherë duke tërhequr pas vetes edhe çantën e tij. Të tre përshëndetën Bernardin dhe Terezën, gruan e tij, ndërsa kaloshina u drejtua nga stacioni i trenit. Aty rreth mesditës, treni u nis. Nga dritarja përshëndetën Henrietën, që ecte në skelën buzë shinave dhe përshëndeste me dorë. Kishte një buzëqeshje të trishtë, që nuk mund ta fshihte dot. Një fllad i lehtë ia tundte fustanin e gjatë dhe nga larg dukej sikur figura e saj drithërohej në erë. Me të mbërritur në Paris, në mbrëmje, morën trenin tjetër që shkonte drejt Lionit dhe Marsejës. Gjithë natën dremitën ulur, gjersa në mëngjes u shfaq Marseja. Në portin e vjetër nuk qëndruan gjatë, sepse anija që shkonte për në Brindizi nisej nga ora dhjetë të paradites. Kështu, dita kaloi në udhëtim. Në Brindizi arritën tri ditë më vonë dhe po atë ditë, një anije e vogël i çoi drejt Durrësit, ku i priste një oficer. E kishte dërguar miku i tij, kapiten Salaudin Blloshmi. Atë natë Salaudini i priti në hotel Bristol dhe darkën e kaluan bashkë, duke kujtuar kohën e luftës. Salaudini e fliste bukur frëngjishten dhe sapo ishte kthyer nga Akademia Ushtarake e Saint-Cyr-it pranë Parisit. Ishte një njeri guximtar dhe plot humor. Presidenti francez e kishte dekoruar me Urdhrin e Legjionit të Nderit. Të nesërmen, një makinë e dërguar nga Blloshmi, erdhi dhe i mori për t’u nisur drejt Korçës. Tirana e habiti kolonelin me gjelbërimin e madh, qiparisat, caracët e lartë, kumbullat dhe sidomos me qetësinë e saj. Zogj të shumtë silleshin rrotull qendrës së qytetit, kalonin drejt fushës së re të tenisit e pastaj riktheheshin mbi galeritë dhe kafenetë ku gjeje vetëm burra. U habit kur i thanë se tashmë kishte edhe shtëpi publike me cigane dhe vajza të tjera, shumica e të cilave vinin tashmë nga Italia. Ishte një ditë e bukur dhe frynte një fllad i lehtë. Pemët fëshfërinin dhe kishin shpërthyer lastarët e rinj të prillit Gjelbërimi i ndoqi gjatë gjithë asaj rruge të gjatë. Pas një ndalese në Pogradec, ku u mrekulluan me pamjen e liqenit, vazhduan drejt Korçës, përmes fushës së saj të pamatë, ku në sfond, anash, ngriheshin malet e larta. Atë pasdite që të dy prisnin me kureshtje shfaqjen e Korçës në horizont dhe ajo nuk vonoi të dukej. A kishte ndryshuar vallë? Qyteti ishte plot njerëz. Pjesa më e madhe ishin veshur me kostume qytetare dhe me kasketa në kokë. Kishte shumë gjallëri dhe në anë të rrugës së madhe, në kthim, drejt bulevardit, nisën të shquheshin ndërtesat e reja dykatëshe, vila të stilit italian apo francez. Dukej se qyteti e kishte harruar kohën e luftës dhe tashmë shikonte nga e ardhmja. Në bulevardin kryesor u bëri përshtypje biblioteka e re, si dhe kinematë me emrat Majestic dhe Lux. Gazetashitësit e vegjël thërrisnin duke tundur nëpër duar Gazetën e Korçës. Më në fund u ndodhën para hotelit. Sapo makina ndaloi, pronari i hotelit, zoti Qirinxhiu, u shfaq në trotuar me një fytyrë të qeshur. Dukej i lumtur. – Mirë se erdhe në Korçën tënde, mon cher Colonel! Ata u përqafuan si miq të vjetër. Pastaj hotelxhiu vështroi nga Petroja, të cilin nuk e njohu. – E ke korçar, – ndërhyri koloneli duke qeshur. – Por tani edhe ai është bërë francez! Ata u përshëndetën. Hotelxhiu shkoi përpara, ndërsa Petroja i ndoqi pas, me çantën dhe valixhen e kolonelit në duar.
* * * Hoteli ishte një ndërtesë e re, ndërtuar para pesë vjetësh, kur dhe ndërtime të tjera hidhnin themelet në qytetin e vjetër. Anastasi ia kishte vënë emrin Zhozefina, meqë kishte lexuar mbi jetën e Napoleonit dhe gruaja e tij, Zhozefina, i kishte bërë përshtypje të veçantë. Një portret të sajin ia kishin sjellë nga Franca dhe ai e kishte vendosur në hyrje të hotelit, që të binte në sy. Koloneli sapo ishte futur në dhomë, kur Petroja u kthye për nga dera duke i thënë: – Po shkoj, kolonel. Besoj se sonte do të flesh i qetë. Koloneli qeshi. – Kjo rrugë e gjatë na shkundi vërtet. Natën e mirë! – Natën e mirë, – ia ktheu Petroja. – Unë po dal një herë të çmallem me Korçën time të dashur. Kam kaq vite pa e parë. Ai ngriti dorën, siç e kishte zakon, pastaj tërhoqi derën. Koloneli dëgjoi hapat e Petros që zbriste shkallët dhe hapi dritaren të vështronte një çast jashtë. Njerëzit po ktheheshin në shtëpitë e tyre. Pak më larg shquheshin konturet e Mitropolisë që ndriçohej nga dy fenerë të mëdhenj. Iu kujtua ajo natë e largët kur, para se të linte qytetin bashkë me regjimentin e tij, u nis të ndiqte ushtrinë austriake dhe atë gjermane, që ishin në tërheqje, gjithë panik. Atë ditë kishte dhënë urdhër që t’iu shpërndahej verë ushtarëve, një verë që ata e quanin “pinard”. Në buzëmbrëmje, bashkë me ordinancën dhe njërin nga kapitenët, kishte shkuar të takohej për herë të fundit me mitropolitin. Ishte një prift i gjatë e i bëshëm, me rrobën e tij të zezë gjer në fund të këmbëve dhe me një kryq të madh varur mbi gjoks. Një mbrëmje e paharruar. Kisha ishte vërtet e bukur, e zbukuruar me ikona të mrekullueshme, ku shquheshin jo vetëm ato të Jezuit dhe të Virgjëreshës Mari, por edhe ato të apostujve. Për nder të largimit të tyre, mitropoliti porositi dhjakun që t’u binin kambanave. Dhe menjëherë kambanat nisën të binin e të dëgjoheshin fort në gjithë qytetin. Pa dyshim, njerëzit mendonin se diçka e rëndësishme po ndodhte. Po, ishin kambanat që uronin largimin, të nesërmen në mëngjes, të regjimentit francez. Gjithë populli i kishte përcjellë rrugëve me brohorima e flamuj. Disa këndonin “Marsejezën”. Më së fundi ishin ndarë dhe me çetën e komitëve, ata djem të gjatë, të armatosur gjer në dhëmbë. Koloneli ishte krenar për ta, sepse në çdo betejë kishin luftuar si trima të vërtetë. Me një lloj ngazëllimi në shpirt, koloneli mbylli dritaren. Pastaj u mendua një çast dhe u drejtua nga tryeza në cep të dhomës. U ul, hapi çantën dhe nxori një letër dhe një stilograf. Që në kohën e luftës, sa herë largohej nga shtëpia, e kishte bërë zakon t’i shkruante gjithnjë Henrietës dhe kjo gjë vazhdonte ende. Letrat e luftës ishin me qindra. Për shumë nga ngjarjet dhe betejat, të nesërmen ai do t’i shkruante Henrietës, pavarësisht nëse ishte në transhetë mbuluar nga bora, nën një tendë apo në një dhomë të ngrohtë. Nganjëherë letrat e tij ishin poetike, si ajo letra kur, pas një beteje, në natën që binte, kishte dalluar një tufë xixëllonjash që, papritur, po endeshin në pllajën malore të Malit të Thatë, ku natyra ishte në kontrast me transhetë e bombarduara, që ishin plot me të vrarë dhe gjak të derdhur disa orë më parë. Pikërisht ajo pamje e kishte mbushur me shpresë dhe, ashtu i frymëzuar, që atë mbrëmje, i kishte shkruar Henrietës në tendën e tij. Koloneli qeshi me vete. Vështroi një çast nga dritarja ku binte një dritë e bukur hëne dhe nisi të shkruante: “E dashur Henrietë. Akoma nuk kishte perënduar dielli, kur hymë në qytetin e Korçës, në qytetin e bukur shqiptar, ku dhjetë vjet më parë aty isha guvernator edhe i rajonit përreth. Isha i mallëngjyer, ndërsa ecja në rrugët, që i njihja me pëllëmbë. Shikoja të rinj të qeshur dhe fëmijë, që vraponin të gëzuar. Zemra më mbushej plot gëzim, se pikërisht ato rrugë dhe ato shtëpi kishin vuajtur nga lufta, veçanërisht nga bombardimi i avionëve armiq. Dua të them se një atmosferë paqeje dhe lumturie zotëronte në qytet. Disa nga rrugët këtu mbajnë emrat e Viktor Hugoit, të gjeneral Sarajit, të Lamartinit etj. Shqiptarët e duan Francën dhe nuk e kanë harruar kur francezët e larguan ushtrinë greke nga Korça e pushtuar. Që atëherë, Greqia e Venizellosit nuk ka guxuar të kthehet më në kufijtë shqiptarë. Ngado ndesh me gjurmët e lënë nga Franca. Zbritëm në hotelin e zotit Qirinxhiu, pranë Mitropolisë, në hotelin ku kisha banuar disa kohë në vitet e luftës. Anastasi u gëzua shumë kur më pa dhe m’u hodh në qafë. Vajza e tij e vogël, Kristina, ishte rritur. Gruaja e tij më pyeti për ty. Rruga ishte e gjatë. Zonja dhe zoti Pradel gjatë gjithë kohës ishin të heshtur dhe më vinte keq për ta. Ishin gjithë ankth për birin e tyre e megjithatë shpresa i mbante…” Me të mbaruar letrën, koloneli e futi në zarf dhe e la mbi komodinë, gati për ta postuar të nesërmen. U zhvesh dhe ra të flinte. Vetëm atë çast po e ndiente dhimbjen e plagës. Cifla e hekurt e bombës që i kishte mbetur pranë kolonës vertebrore e mundonte gjithnjë. Mjekët kishin vendosur të mos ia hiqnin, nga frika se mos i prekej i gjithë sistemi nervor periferik. Megjithatë, gëzimi që kishte ndjerë gjatë rrugës ia kishte larguar dhimbjet e trupit. Ndërsa po e zinte gjumi kur, papritur, nga muri ndarës dëgjoi çiftin Pradel tek bisedonin në gjermanisht për birin e tyre. “Prindër të mjerë”, pëshpëriti me vete, “do ta durojnë, vallë, ta shohin të birin vdekur dhjetë vjet më parë?”
* * * Në dhomën ngjitur, abazhurët e zonjës dhe zotit Pradel ishin ende të ndezur. Zoti Pradel vështronte fytyrën e shqetësuar të gruas, e cila ia kishte ngulur sytë tavanit dhe vazhdonte t’i fliste. – Ludvig… – Çfarë? Ai ktheu kokën, por ajo vështronte gjithnjë nga tavani, pa lëvizur, me fytyrën të ngrirë. – Nuk di pse m’u dëgjua tani Sonata e hënës! – Ç’ne tani? – Nuk e di, ndoshta nata… – u përgjigj ajo. – Mbaj mend atë mbrëmje kur, në sallën e Konservatorit, dëgjonim birin tonë teksa interpretonte në piano Sonatën e hënës të Moxartit. – Në cilin koncert? – Atë ditë para se të dëgjonim deklarimin e luftës nga Austro-Hungaria… në prag të shpërthimit të Luftës së Madhe. Më kujtohet si tani, ishte fund jave. Ai tundi kokën dhe buzëqeshi hidhur. – Ah, po, më kujtohet edhe mua… Madje, para se të fillonte, Hansi na bëri shenjë nga skena. – Sa shumë e pëlqente Moxartin. Të kujtohet profesor Henkeli, që thoshte se ai do të bëhej një instrumentist i shkëlqyer? Ai tundi kokën. Zonja Pradel psherëtiu thellë. – I miri i nënës… sa e gëzuar isha atë mbrëmje! – Ai nuk e kuptonte se ç’donte të thoshte për ne deklarimi i luftës! Ludvigu ktheu kokën dhe vështroi profilin e saj në gjysmwerrësirë. – Kam frikë, – pëshpëriti ajo. – Pse? – Po sikur të mos e gjejmë? – Koloneli na premtoi… Unë besoj se do ta gjejmë. Ki besim, në Vjenë do të kthehemi me birin tonë. Këtu koloneli gëzon shumë respekt e një dashuri të veçantë. Shqiptarët do të na ndihmojnë. Zonja Pradel nisi të qante me zë të shuar. Ai e afroi nga vetja dhe e puthi në ballë. – Fli tani! Dhe pak kohë na ndan nga biri ynë! Një heshtje e rëndë e pushtoi dhomën. Dëgjohej vetëm zhurma e mbytur e një karroje që shkonte udhës. Papritur zonja Pradel u çua dhe nisi të vinte vërdallë, veshur me këmishën e gjatë të natës. – O Zot! Ç’po ndodh kështu? – mërmëriti ajo dhe papritur vështroi nga i shoqi me sytë e çakërritur, sikur diçka e frikshme ta përndiqte. I pushtuar nga dëshpërimi, pa lëvizur, ai e vështroi gruan e tij si të ishte një e çmendur. – Si mund të vij nesër aty? Kjo është e pamundur. Si mund të shoh djalin tim të tretur! Jo, jo! Nuk mundem! Ah, biri im. Unë nuk do t’i shoh më sytë e tij… nuk do t’i shoh më.
Ajo ndaloi para dritares dhe vështroi hënën që shkonte nëpër re. Pastaj u kthye vrulltas nga Ludvigu. – Kam një parandjenjë të keqe! Më duket se atje do të vdes dhe unë… Dua të fle atje, bashkë me birin tim! Ajo hapi dritaren që të merrte frymë. Ndoshta kërkonte perëndinë e saj. Qëndronte si e ngrirë. Ç’mendonte? Mos vallë imagjinonte fytyrën e birit të saj të vdekur? Ku ishin sytë e tij të bukur blu? Ludvigu u ngrit, i shkoi pranë dhe e pushtoi në krahë.- E pamundur të vij nesër, Ludvig! Shko ti! Ai e tërhoqi drejt vetes dhe të dy u drejtuan nga shtrati. E shtriu ngadalë si të ishte fëmijë, e përkëdheli dhe ajo mbylli sytë…”
