Suplementi Pena Shqiptare/ Fatos Kongoli: Kthimi në Ferrin tim

809
Sigal

Teksa ulet në një nga tryezat e “Friends’ Book House”, Fatos Kongoli duket se gjen më në fund paqen. Me një çaj kamomili përpara, me një zë të qetë gjithë xhentilesë, zor se mund të përfytyrohet jashtë këtij ambienti. Në ndryshim nga zhurma e kafeneve në rrugë, qetësia e sallës së mbushur me libra i jep atë paqen me të cilën tashmë ka vite që është mësuar. Një botë që e ka ndërtuar që nga ato vite kur u kushtohej leximeve dhe nuk pëlqente atë letërsi që shkruante vetë, deri tani, kur ka shkruar romanin e tij më të fundit “Lëkura e qenit”. Ka vetëm pak javë që libri ka përfunduar dhe bashkë me të ka marrë fund një tjetër peng i Fatos Kongolit. Bashkë me dhimbjen e liruar sa herë që mbaron një libër, romani më i fundit ka nxjerrë një dhimbje më të madhe. Me “Lëkurën e qenit”, Fatos Kongoli ka vendosur të mbyllë atë cikël librash që ai vetë e quan “burgjet e kujtesës”. Është libri i fundit ku ai i ka kthyer personazhet e veta edhe njëherë në ato kohë të para ’90-ës, në ato vite të ëndrrave të parealizuara, në ato vite dhimbjesh dhe shpresash, në ato vite kur nuk ndihej i lirë të merrej me letërsi. Me “Lëkurën e qenit”, Kongoli e ndjen sikur i ka kthyer edhe borxhin më të fundit viteve të rinisë dhe më në fund është i lirë të kthejë një tjetër faqe në krijimtarinë e tij. Tashmë që kujtesa i është çliruar nga ato pengje dhe ato dhimbje, ka vendosur të shkruajë një tjetër letërsi.

Për të shkuar deri tek “Lëkura e qenit”, në atë atë që vetë e quan si librin e tij më të mirë, Kongoli do të duhej të kalonte nëpër një rrugë të gjatë. Do t’i duhej ta kalonte njëherë atë “ferr” që më pas të mund ta përjetonte në librat e tij, do t’i duhej të bënte pikërisht jetën që ka bërë, të gjitha zgjedhjet, që ndonëse edhe pa dëshirën e tij e ndihmuan të gjendej aty ku është, të mbyste dilemat nëse letërsia që bënte kishte apo jo vlerë, dhe më në fund të fitonte lirinë për të shkruar, atë liri pa të cilën Fatos Kongoli nuk e koncepton dot të qenit shkrimtar. Ishte pikërisht mungesa e lirisë së asaj kohe që e detyroi babanë e tij, kompozitor dhe violinist i njohur, ta detyronte shkrimtarin e ardhshëm që nuk kishte ndonjë talent të veçantë për matematikë, t’i futej pikërisht asaj dege. Fatos Kongoli, pa ndonjë entuziazëm apo qejfmbetje të madhe, do t’i bindej sugjerimit të babait dhe vetëm vite më pas i ati do t’i shpjegonte se vetëm një artist si ai mund të gjykonte në këtë mënyrë: “arti është një profesion i mallkuar për këtë kohë”. Dhe Kongoli do ta kuptonte se në këtë mënyrë po mbrohej, po largohej nga ajo botë e shpirtit për t’u futur në botën e logjikës matematikë, aty ku ideologjia nuk mund të të ngatërrojë kurrë. Por ndërsa matematika mund të mësohej kollaj, duke ndjekur në mënyrë leksionet fillimisht në Pekin, e më pas në Universitetin e Tiranës, letërsia nuk mund të shqitej po aq lehtë. Kur mendonte se pasioni ishte vënë përfund, atëherë ai ngrinte krye në formën e ca tregimeve të vogla që tashmë duke punuar si mësues i shkollës fillore në një fshat malor hera herës guxonte t’i niste drejt Tiranës për t’i botuar. Ato tregime të vogla të botuara në gazetën “Drita” do ta rikthenin përsëri në Tiranë. Më pak vite pune si mësues, Kongoli do të rikthehej për të ndjekur një tjetër dëshirë, të bëhej gazetar.

Gazetaria nuk iu bë kurrë profesioni i jetës, ishte stacioni ku ai kthehej herë pas here, një herë si gazetar në “Drita”, një herë në revistën e RTVSH-së, “Shqipëria sot” dhe vite më pas sërish në “Drita” dhe në “RD”. Teksa po fillonte punë si redaktor i letërsisë për fëmijë në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, nuk e dinte që në kohën e gjatë që do të qëndronte aty, do të fillonte të mendonte ndryshe. Në atë kohë kishte botuar të parin libër me tregime, “Shqetësime të ngjashme” dhe nuk e dinte se shtëpia botuese pak e nga pak do t’ia hiqte guximin për të shkruar. Më saktë biblioteka e saj. “Ishte një bibliotekë e mahnitshme që më dha mundësinë të njoh në frëngjisht gjithë klasikët, letërsinë moderne dhe atë bashkëkohore”, kujton Kongoli. Ishte pikërisht ajo koha kur e kuptoi se “ajo që shkruaja unë nuk ishte një letërsi, por një surrugato”. Një letërsi e vërtetë, një letërsi si ajo që kalonte nëpër duar, Kongoli e kuptoi se nuk mund të shkruhej. Megjithatë ishte vonë për t’u kthyer pas. Ato vite tani i kujton si vite të leximeve dhe të disa tregimeve të shkurtra që u përmblodhën në një botim të thjeshtë të quajtur “Tregime” dhe në fillim të viteve ’80 një tjetër përmbledhje me tregime e novela, “Të fejuarit”. Vetëm në vitet ’87-’88 shkroi të parin roman, “Karuselin”, një libër krejt i lirë që do të magjepste të rinjtë e kohës me atë thjeshtësinë e tij, me atë mënyrë ndryshe të të bërit letërsi. “Tek ky roman gjenden të gjitha elementet e asaj që shkrova më vonë”, tregon shkrimtari. Kur ishte ulur para fletëve të bardha për të hedhur në letër “Karuselin”, Kongoli nuk kishte ndryshuar aspak mendimin e tij për të shkruarin. Ajo që kishte filluar të ndryshonte ishte koha. Me intuitën e shkrimtarit, ai kishte filluar ta parandiente se po vinte një tjetër periudhë, koha e një letërsie tjetër, koha e tij e shkrimeve. Me ndjesinë e një shkrimtari të lirë, mbi të cilin nuk vepron asnjë censurë apo autocensurë, Fatos Kongoli filloi të shkruante romanin “I humburi”. E shkroi me një frymë, sikur mezi kishte pritur ta bënte një gjë të tillë që të çlirohej. Brenda gjashtë muajve, kishte shkruar për herë të parë gjithë atë që kishte ndryrë brenda vetes gjatë gjithë jetës, duke filluar me ato përshtypje të freskëta që i kishin lënë anijet e mbushura dingas me njerëz që kërkonin të iknin nga Shqipëria e për t’u rikthyer edhe njëherë aty ku Kongoli nuk mund të mos kthehej, tek ëndrrat e paprekura të rinisë, që silleshin sa tek jeta e shkujdesur, tek ëndërrimi për të kaluar tek muret përtej Bllokut komunist e tek bjerrja e dëshirave. Me, apo pa dëshirën e tij, Kongoli do të rikthehej përsëri në këtë kohë, jo për të përsëritur vetveten. Thjesht për të nxjerrë pengjet e shkrimtarit. Do të kthehej në këtë kohë edhe personazhi i “Kufomës”, edhe ai i romanit “Dragoi i Fildishtë”, edhe tek “Ëndrra e Demokleut” dhe tani në fund te “Lëkura e qenit”. Për Fatos Kongolin është një kthim i natyrshëm, siç është tek çdo shkrimtar kthimi në vitet e rinisë, tek kujtimet e asaj kohe. Ndoshta personazhet e tij do të ktheheshin pas edhe nëse Kongoli do të kishte jetuar në një tjetër kohë, në një tjetër vend, do të kishte pasur një tjetër rini. Por shkrimtari nuk pëlqen të flasë me “sikur”. Personazhet e tij janë kthyer në atë kohë rinie dhe kanë nxjerrë atë dhimbje të jetuar, atë dhimbje pa të cilën shkrimtari nuk e kupton dot letërsinë. Tani e ndjen se më në fund i ka çkyçyr të gjitha kujtimet e asaj kohe, i ka zbrazur “burgjet e kujtesës” dhe tani është i lirë për të shkruar në një tjetër hapësirë. Në një tjetër kohë por me të njëjtin stil.

Dhe do të ishte pikërisht ky stil që do të magjepste edhe lexuesin e huaj, do të merrte kritikat e revistave dhe gazetave më prestigjioze që përshëndesnin ardhjes e “K-së tjetër nga Shqipëria” në botën e librave. Sidomos Franca që kishte njohur letërsinë e Kadaresë do të çuditej me bashkëkombësin e tij, që pëlqehej po aq shumë, por që ishte kaq i ndryshëm. “Ndërsa Ismail Kadare ka ndërtuar një Shqipëri madhështore përmes legjendave dhe metaforave në histori, Fatos Kongoli shënon epope të vogla në shkallën e jetës së përditshme”, shkruante “Lë Monde” në qershor të vitit 1998, me rastin e përkthimit të librit të tij të dytë në Francë, “Kufoma”. Të njëjtin krahasim kishte bërë edhe “Liberation”, një muaj më parë, “Fatos Kongoli është afirmuar me këtë roman të ri haluçinativ si një tjetër shkrimtar i madh shqiptar, krah Ismail Kadaresë, por në një lloj krejt të ndryshëm, ku tragjikja i lë vendin vënies në lojë”. Kurse “L’Express” kishte theksuar se “Libri i ri i Fatos Kongolit tregon se letërsia e re shqiptare ka përftuar nga tragjeditë greke: por perënditë antike këtu janë zëvendësuar me demonët e diktaturës”.

“Kufoma”, i botuar në frëngjisht me titullin “Hija e tjetrit”, botohej pasi Kongoli ishte bërë i njohur me romanin “I humburi”, të parin roman që ai e kishte shkruar si shkrimtar i lirë dhe që Franca e kishte pritur si një “roman të zi, poetik lirik dhe të të tharte si një limon”. I përkthyer nga Christine Montecot dhe Edmond Tupja, libri qarkulloi për tre vjet nëpër shtëpitë botuese dhe vetëm pasi ishte botuar në Itali, u botua në Francë nga “Rivages”. Menjëherë pas botimit, Kongolit i erdhën përgjigjet pozitive edhe nga katër botues të tjerë, por tashmë ai kishte nënshkruar një kontratë me “Rivages” dhe kështu erdhën njëri pas tjetrit në Francë “Kufoma”, “Dragoi i Fildishtë” dhe “Ëndrra e Demokleut”. Ndërkaq “I humburi” vazhdoi të bënte të njohur Kongolin edhe në shtete të tjera, në Greqi, në Zvicër dhe vetëm një vit më parë edhe në Gjermani. Ndonëse Fatos Kongoli nuk e quan këtë roman si librin e tij më të mirë, e quan gjithsesi librin më me fat, që siç i hapi dyert e Francës do t’i hapë dhe dyert e tjera. Ndërkohë “Rivages” që në shator do të fillojë botimin e librit më të ri, “Lëkura e qenit”, pengun e fundit të rinisë së Kongolit me të cilin shkrimtari ka mbyllur përgjithmonë llogaritë me të shkuarën.

Beteja me fletën e bardhë

Kur vjen puna për t’u ulur e për të shkruar, Fatos Kongoli është me të vjetrën. Mjetet moderne si makinat apo kompjuterët, nuk kanë kaluar ende nga studioja e tij. Shkruan krejt siç shkruante tridhjetegjashtë vjet më parë kur ishte ende mësues: me një letër të bardhë përpara dhe me laps me gomë. Shpesh edhe nën dritën e qiririt.

Por për të shkuar deri tek fleta e bardhë, tek ajo beteja përfundimtare që Kongolit i duket një përballje rraskapitëse, romani i ri duhet të veçohet fillimisht nga gjithë ajo pjesa tjetër e kujtimeve, e përjetimeve që janë ndryrë në trurin e shkrimtarit. Kongoli nuk është natyrë e skicave paraprake, edhe në rastet kur para se të jetë ulur të shkruajë ka bërë një të tillë, e ka tradhtuar patjetër më pas. Libri i përfunduar ka pasur një rrjedhë krejt tjetër nga ajo e skicës. Nuk mban as shënime, as ditar. Çdo gjë ruhet në kujtesë. Nëse nuk e sheh librin brenda vetes, atëherë ai nuk ulet të shkruajë, “mendoj se libri ka filluar të lindë kur filloj të shoh personazhet”, tregon Kongoli. Pastaj kur gjendet përpara asaj fletës së bardhë, jo gjithmonë shkruan atë që ka menduar në fillim. “Prandaj procesi krijues është i papërsëritshëm, thotë ai. Nuk ka asgjë të përcaktuar, sepse letërsia nuk është zanat, sado që edhe ajo ka mjeshtërinë e vet”, thotë ai.

Sa herë që duhet të ulet përpara fletës së bardhë për të shkruar një libër të ri, Fatos Kongolit i duhet fillimisht t’ harrojë të gjitha. Të nxjerrë nga mendja gjithçka që ka lexuar, gjithë autorët e tjerë, “mundësisht të mbetem bosh fare për t’u mbushur me një frymë të re, me një lëndë të re”. Ky është kushti i parë. Ndonëse tashmë është autor i një sërë romanesh që kanë njohur sukses jo vetëm në Shqipëri, sa herë që ulet të shkruajë Kongoli e ndjen veten fare fillestar. “Më duket diçka shumë e vështirë, një betejë e përditshme me fletën e bardhë”. Ka momente që e ndjen veten shumë keq, ca momente kur i duket se i është futur një rruge pa krye, aq sa ka pasur çaste kur ka menduar: pse e dënoj veten në këtë farë feje. Kur të gjitha këto momente largohen, libri merr formën përfundimtare dhe i dorëzohet të parit lexues, përkthyesit të tij Edmond Tupja, Kongoli kalon dhe fazën e fundit dyshuese. Bashkë me komentet e lexuesit të tij të parë vjen dhe lehtësimi i shkrimtarit. Tani është gati ta harrojë përsëri atë që ka shkruar, për t’u gjendur sërish përpara një tjetër flete të bardhë.

Nga Iva Tico (Klan – 16.08.2003)