1.Ka një fjalë që quhet për një studies të njohur. Na e grisi perden e injorancës, po ashtu edhe pendimin tonë…Nga brezi i humbur Fatos Merro, Rrapaj ishte folkoristi, studiuesi i saj, që i mbeti deri në fund besnik. Kush e ka njohur studiuesin lab, do të ishte habitur me thjeshtësinë e tij.6 korrik 1930-Vlorë, 2 prill 2012.
Ai futej në bisedë dhe tregonte historinë, që ti nuk e kishe dëgjuar asnjëherë. Sidoqoftë, nga të gjithë mbahej mend libri i tij, këngë popullore të Çamërisë. Kishte një parathënie nga shkrimtari i madh Ismail Kadare. Kështu edhe mua me të tjerët na ishte tiposur se Fatosi ishte bir çamërie. Kur diskutonim aty nga fillesa e viteve ‘90, dikush i kishte thënë Fatosit: Një ditë të bukur e me pak diell dhjetori, hapet dera e redaksisë dhe një burrë i shkurtër me pardesy bojqielli të zënë u prezantua: Fatos Merro, Rrapaj nga Gumenica e Vlorës. Sytë gjithmonë të skuqur pas xhameve të trashë.
-Ke lexuar librin këngët popullore të Çamërisë- tha. Mbeta i habitur nga studiuesi. Nesër, -tha- do të sjell një cikël shkrimesh për Çamërinë.
2.Dhe solli plotë. Ishte një punim i shkëlqyer për atë zonë të këputur tragjikisht dhe të prerë marrëzisht nga kirurgjia e vitit ‘13. Atje ishte fshati çam, rrugët e tij, përroskat e vogla, brinjat dhe gërxhet me emrat e tyre çam. I gjithë ishte vizatuar dhe përshkruar me një saktësi të habitshme.
-Si e keni marrë me gjithë këtë saktësi, e pyeta.
Shkoja shpesh në fshatra për të mbledhur këngë, sidomos në Dropull, por për një arsye tjetër. Doja prej andej të shikoja Çamërinë. Kisha një magnetofon dhe siç isha me kostum. Ata në fshat më shikonin me sy dyshues. Pashë ca burra, që u futën te zyra e operativit.
-Çfarë bënë këtu, prej disa ditësh ky njeri?
Kishin raportuar në Degën e brendshme. Mirëpo unë e kisha përqëndruar vëmëndjen, në tjetër gjë. Prej andej dukeshin shumë pak fshatrat përtej kufirit, por më së shumti pyjet. Por mora një vështrim të përgjithshëm të Çamërisë. Mirëpo në këtë punën time, asnjëherë s’na lanë rehat. Vjen operativi me tre –katër vetë. Kisha çantën me magnetofonin, që ma kishin dhënë te Instituti i Foklorit.
-Ky është një agjent grek, thanë ata. Operativi me çantën në krahë më merr në zyrën e tij . Më shkurt më vunë përpara si berrat. E di ç’është berri apo jo? Po edi, edi.
-Kush je dhe nga vjen? Pyeti operativi.
-Fatos Merro. Rrapaj, mbledhës i folkorit, ish partizan.
Operativi ngriti kokën mosbesues. Pyeti nëse kisha dokument për këtë punë. Nxorra shkresën e Institutit. Ai e lexoi me vëmëndje ndërsa, të tjerët po shikonin çdo të ndodhte.
-Mirë Fatos, tha vazhdo punën, që të kanë ngarkuar, je i lirë.
Kur dola, dëgjova zënkat e atyre, që më kishin quajtur agjent grek.
-Nuk ishte agjent ai?
-Jo ç’agjentë. Ai është studiues. Po ai pyeste edhe gratë si quheshin furriqet e pulave atje, si quhej ai vend këtu, ajo kodër tutje, ai pus, ai burim etj, etj. Si nuk qënka agjent, që nuk merr të dhënat tona dhe i shpie te armiku? Ndërkohë studiuesi pasi kishte dalur prej andej, kishte pyetur fshtarët e tjerë si quhej kodrina përkëtej fshatit.
3.Një mbrëmje kisha riparë filmin televiz: “Korrierët” një realizim i bukur. Vjen Fatosi dhe e pyes.
-Ti ke qënë partizan?
-Po në brigadën e pestë sulmuese. Brigada e pestë sulmuese u formua në fshatin tim, Gumenicë.
Në fakt, kur kisha punuar atje te shkolla e kisha parë një lapidarë të madh te kodra, ku shkruhej se është formuar brigada e pestë sulmuese.
-E ke parë lapidarin, -më pyeti Fatosi. Po, ja ai tregon se aty u formua brigada. Ndërsa inagurimi u bë 3 muaj më vonë se ishte luftë. Sipas një urdhëri nga Komanda dhe Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë NÇl dalë më 28 nëntor të vitit 1943 në fshatin Gumenicë të Vlorës, në shtepine e Manxhar Fejzo Deraj, u formua brigada e pestë sulmuese, me dy batalione “Perlat Rexhepi” dhe “Ismail Qemali”, si pasojë pushtuesi gjerman i informuar nga disa tradhëtarë ballistë dogji shtëpinë si hakmarrje ndaj formimit të kësaj brigade. Brigada u inaugurua më 20 janar 1944 në Bramyshnjë të Tërbaçit.
-Brigada u formua në fshatin tim, por këta e kanë thënë u formua në Bramyshje. Jo në Bramyshje u inagurua. Brigada u formua në Gumenicë. E ke parë lapidarin, ti ke punuar te shkolla? Atje shkruhet këtu është formuar në 28 nëntor brigada e pestë sulmuese. Lapidari i madh në kodër. Në atë kohë kishte plot gabime, por ca gjëra janë reale.
-Mbrëmë pash një film me luftën partizane. Ishte tmerr, gjithë ajo dëborë, po ju si e përballonit atë kohë me atë dëborë?
– Po çfarë thua o gazetar?
-Unë isha i vogël në luftë. Por ne rrinim në shtëpi.
-Po cfarë bënit në shtëpi?
Punët e stinës. Çfarë bëhet në një fshat?
-Po si mblidheshit?
-Kishim një sinjal. Tre pushkë dhe një bombë. Ai, që sillte sinjalin dilte në qendër të fshatit dhe jepte sinjalin. Kështu mblidheshim dhe na thuhej, ku do shkonim dhe çfarë do bënim.
Po ajo dëborë e madhe?
-Po çfarë dëbore, ajo është në film!
-A nuk qëndronit në male, ju?
-Po çdo bënim në male, atje vetëm bisha kishte.
-Po, ja ai filmi, “Malet me blerim mbuluar”, ai tjetri tregon jetën në male në ato kohëra dimri.
-Ato janë filma. Ne kemi qenë nëpër aksione, por më pas ktheheshim në shtëpi. Kemi marrë pjesë në luftën vëllavrasëse në Dukat, kur partizanët u urdhëruan të sulmonin fshatin. Atje kam parë te burimi si u vra ballisti dhe më ka dhëmbur. Aty u krijua kënga e famshme. E ke dëgjuar ?
…S’jam fashist, por i Dukat,
Ka mbetur si legjendë debati i zhvilluar ndërmjet partizanit Myrto Sadiku nga Tërbaçi dhe ballistit Murat Bodo nga Dukati. I pari foli Myrtua:
“Hidhe armën, fashist i ndyrë!”
Ndërsa Murati i përgjigjet me bejte:
S’jam fashist, por i Dukat,
as ti rus, por i Tërbaç.
Por na qenka taksirat
që na vjen dhe vret në prag!
4.Fatosi solli një libër të trashë. Ishin këngët popullore të Labërisë.
-Edi, çfarë kam zbuluar, -tha? Kënga: “Janinës ç’i panë sytë… që është kënduar në Gjirokastër, nuk është ashtu.
-Po si është?
-Ja lexoje këtu, kjo është origjinale.
E lexova ishin shumë vargje dhe strofa. Shiko, tha këtu s’ka as Jace mavrovë, as Zenel me të velçon, as gjë prej gjëje…
Ai variant, që është kënduar në Gjirokastër nuk është origjinal.
Po kjo ka mbi 8 vjet, që është bërë. Janina ka parë shumë admirues. Madje RAI Uno e ka bërë spot, para edicionit të lajmeve, madje një përpunim fantastik, gati si Enigma.
-Ku e dinë ata tekstin original? Melodia është tjetër. Unë flas për tekstin e këngës. Teksti origjinal është ky këtu. Duhet të bësh një shkrim për këtë, që është bërë.
Ca kohë më vonë takoj Feti Brahimin. Kishim punuar në një kooperativë, ai ishte normist. Në Kotë kishte një lokal të vogël.
Fetiu më ftoi për kafe. U gjeta ngushtë, i thashë e njeh F.M.Rrapaj? E njoh, -tha është nga Gumenica. I thashë se ai kishte gjetur tekstin origjinal të këngës Janinës dhe të gjitha vrejtjet që kishte bërë. Fetiu u nxi në fytyrë. Dëgjo më tha, në zonën tonë e këndojnë kështu me Zenel e Jaçe Mavrovë, në zona të tjera e këndojnë ndryshe. Mua ma ka thënë im atë e ka dëgjuar në një dasmë. Pastaj më tregoi këtu kam edhe shkrimet e tua, që ke bërë për Janinën në kohën e shkuar dhe të të tjerëve dhe dua t’i botojë në një libër. Botoji i thashë. Nuk e di saktësisht, nëse i ka botuar, apo jo. Por me Fatosin nuk ramë dakort, për këtë histori. Nuk shkrova, se s’kisha si të shkruaja, më dhimbte shpirti kur e dëgjon. Janina ishte një perlë edhe ashtu me ato vargje të gjymtuara.
5.Fatosin e emëruan, drejtor të muzeut- Vlorë. Shkresën ma dhanë për ta shtypur në makinë shkrimi. Nuk ishte në dijeni. U befasua dhe iku. Vjen tre ditë më vonë.
-Dëgjo më thotë. Nuk do vete drejtor!
-Por nuk të kam emëruar unë, thash me të qeshur. Unë isha lajmësi. Ti thuaja atyre, që të emëruan dhe të gjithë janë gëzuar nga ky lajm se në krye të muzeut do të ishte një studiues i njohur.
-Po u bëra drejtor, tha mbarova si studiues. Jo nuk pranoj, këtë thuaja ti, -më tha.
Kam 100 libra për të botuar. Thuaj më mirë, të më japin një pension të posaçëm. Këtë haber të studiuesit e shpura tek bordi. Ata shprehën mërzitjen e tyre, sepse një ndër figurat e shquara në këtë fushë, nuk kishte pranuar të bëhej drejtor. Çudi në këto kohëra thanë ata; njerëzit çfarë nuk bëjnë të bëhen drejtor ky nuk pranon. Ai me punën e tij studimore kishte bërë një emër. Ai më priste aty te zyra. E pyeta se ku kishte punuar më parë. Te lopa, tha -në Urë të Mifolit, te stallat.
6.Ishte kohë tranzicioni. Rrugët ishin plot. Shumë kishin emigruar me eksodet e dimrit dhe pranverës. Por rrugët e qytetit, si gjithmonë plotë. Po ktheheshim nga bashkia e qytetit, te sheshi Flamurit. Ishim tre vetë. Përballë nesh u duk ish-kryetari i komitetit të dikurshëm, L. Muhameti. Fatosi u takua dhe ndenji, jo pak. Kur erdhi, ai dikushi tha.
-Aman o Fatos me këta … dhe nuk e vazhdoi më tej fjalinë, por që nënkuptonte për drejtuesit e dikurshëm të qytetit.
-Jo e ke gabim, tha Fatosi, ai është patriot. Por e di ç’më tha? Do të sponsorizoj një libër.
7.Fatosi nuk kishte pasur fat në jetë. Si studiues ishte i pamat, por si fat e ka pasur tersllëk. Dhe ky fat e ndoqi deri në largim. Por, ajo, që i shërbeu ishte bashkëshortja e dikurshme. Ai u shtri përgjithmonë në gjëndjen e komës, deri sa mbaroi jetën e tokës. Errësira e vuri poshtë. Për muaj dhe vite trupi i vogël u tretë dalëngadalë, deri sa dha shpirt. Një ditë B. Rrapaj me të cilin kisha punuar në Gumenicë, më thotë një ditë prej ditësh se më kishin kërkuar. E pyeta përse bëhej fjalë dhe më tha për Fatosin. Ai ishte i afërm i tij. Janë 100 libra me studime. Ai ka punuar shumë, por nuk dimë ç’të bëjmë me to. Një ditë ai, do iki dhe ato do të humbasin. I dhashë një rrugëzgjidhje. I shpini te Muzeu kombëtar, drejtor është një studiues si Moikom Zeqo.
Nuk e di se çfarë u bë me atë pasuri të madhe të studiuesit të njohur. Fatosi iku, në ditën e dytë të prillit 2012, siç thotë Lasgushi fluturoi dhe shtergu i fundit, por nuk e di ku mbeti ajo pasuri, që ai la pa u botuar. Di vetëm, që komuniteti çam ja bëri nderin deri në fund studiuesit të njohur. Disa nga botimet e njohura janë:
“Te Sheshi i Flamurit”, me këngë popullore labe, Tiranë, 1972
“Këngë popullore të Çamërisë”, Tiranë, 1983
“Këngë popullore të Labërisë”, Tiranë, 1991
“Rënkimet e Çamërisë”, tregime pellazgo-ilire e këngë çame, Tiranë, 1995
“Fjalori onomastik i Epirit” I, Tiranë, 1995
“Këngë popullore të ndaluara”, Tiranë, 1996
