Tregim
Vepror Hasani
Kishte ardhur çasti të dilte nga shtëpia dhe të nisej drejt “Lëndinës së Lotëve”, kështu quhet ai vend që gjendet në fund të Korçës. Nuk ishte i sigurt, nëse duhej ta zgjonte të shoqen ose jo. Gjithë natën kishin qëndruar pa gjumë. As ai, dhe as ajo, nuk kishin fjetur. Kur edhe mesnata kishte kaluar dhe yjet kishin nisur të rralloheshin ata i kishte kapitur gjumi. Edhe Aliu nuk do të ishte zgjuar, po të mos kishte hyrë në dhomë nëna e tij e t’i thoshte: “Çohu bir, duhet të nisesh, shokët po të presin te Lëndina e lotëve…” Pas pak, atje, te Lëndina e lotëve do të dëgjoheshin këngët e përcjelljes:
Zunë yjet po rrallojnë,
zunë kurbetçinjtë po shkojnë…
Të gjithë ata që do të dilnin për të përcjellë kurbetçinjtë, do të ktheheshin me lot në sy… E ëma kishte dalë përsëri nga dhoma për ta lënë të birin edhe në atë çast të fundit me gruan e tij. Por ai ende nuk dinte si të bënte, nëse duhej ta zgjonte të shoqen, Besën dhe t’i thoshte, po iki apo ta linte duke fjetur. E kishte shumë frikë atë çast. Kishin vetëm disa muaj që ishin martuar. E donin shumë njëri-tjetrin. Nëse ajo do të ngrihej do t’i hidhej në qafë, do ta përqafonte fort, do të qante, do të ulërinte, do t’i binte në gjunjë, do t’i lutej e do t’i përgjërohej: “Ali, mos ik, rri këtu! Dua ta kalojmë jetën bashkë, do të kemi fëmijët tanë, do të jemi të lumtur…”. Ishte i bindur se fjalët e saj mund ta thyenin. Ndoshta edhe ai mund të lotonte, por nuk donte që prindërit ta shihnin duke qarë, nuk donte që edhe e shoqja ta shihte në atë gjendje. Një pamje e tillë nuk do t’u shqitej kurrë nga kujtesa, do të ishte një vuajtje e madhe për prindërit dhe gruan e tij, gjatë gjithë vitet të qëndrimit në kurbet. Nuk kishte asnjë rrugë tjetër. Duhej të nisej drejt Lëndinës së Lotëve. U ngrit ngadalë nga shtrati dhe vështroi të shoqen: “Besa, unë po iki…”, por këtë gjë e tha vetëm me zërin e tij të brendshëm. Ajo vazhdonte të flinte. Ishte një grua kaq e bukur! Kur e kishte parë për herë të parë kishte mbetur i mahnitur. Ngjasonte me një pikëz vese e mbetur mbi një lule. Shpesh herë e thërriste “moj bardhoshkë e bardhë”. I pëlqente shumë, kur e shihte të zbriste shkallët e shtëpisë me dolloma manicën zvarrë. Kur hynte në dhomën e gjumit, ajo shkonte drejt e te djepi, duke i thënë: “Këtu do të rrisim një djalë, po edhe një çupë…”. Në momente të tilla, ai i thoshte disa vargje këngësh:
Dolloma manica, zvarrë nëpër shkallë,
lepe-tungjatjeta, moj bardhoshkë e bardhë,
të bëra një qoshk, të më rrish beharë,
të bëra një djep, të më bësh një djalë…
Atë çast po i kujtohej gjithçka nga ato pak muaj që kishte jetuar bashkë me të shoqen: fjalët, qeshja e saj, sytë që i shkëlqenin, përqafimet… “Mallkuar kurbeti!”– tha me vete. Ende nuk po vendoste dot. “Ta zgjoj?”– pyeti veten me një keqardhje të dukshme, duke i shkuar afër. Nuk pati guxim. Gjatë gjithë natës Besa i ishte lutur që ai të mos ikte. Kështu kishin bërë të gjitha gratë në momentin e ndarjes, por asnjëra prej tyre nuk kishte mundur të ndalte dot burrin e saj të shkonte në kurbet. Besa ende besonte se do t’ia dilte mbanë, nuk do ta linte të shoqin të ndahej prej saj. “Mos shko!” – i kishte thënë Besa, por ai e dinte se pa disa vite kurbeti, familja e tij nuk do të kishte të ardhme. Kështu kishte bërë edhe gjyshi, edhe babai i tij, kështu do të bënin gjithnjë… Ndoshta edhe djali i tij, sapo të rritej, do të nisej për kurbet. “Mos shko,- i kishte thënë ajo përmes lotëve, – le të shkojnë të tjerët, ti rri këtu!” Nuk dinte çfarë t’i thoshte tjetër, që ai të hiqte dorë nga vendimi që kishte marrë:
Mos shko se kam parë një ëndërr të ligë,
sikur na digjej shtëpia,
sikur na qanin fëmija,
sikur blegërinin bagëtia…
Ata kishin vetëm disa muaj që ishin martuar. Një tronditje e beftë përshkoi trupin e Aliut: “Të jetë me barrë ime shoqe?” – mendoi. E kishte përqafuar fort dhe e kishte puthur në ballë. Afër shtratit të tyre qëndronte djepi që priste lindjen e fëmijës. E kishte porositur atë djep para se të nisej për në kurbet, por, nëse nuk do të shkonte, fëmija e tij do të mbetej rrugëve, ose do të katandisej në lypsar, ose do të shndërrohej në kriminel për të siguruar bukën e gojës. Kohët e fundit ishin shtuar jo vetëm vjedhjet, por edhe vrasjet. Të vrarë mund ta gjente një ditë edhe birin e tij… “Të dua shumë Besa, por duhet të iki, sepse dua që fëmijët tanë të mos jenë kaq të varfër sa ne. i kishte thënë ai. Duart e Besës nuk po lëshonin duart e tij. Po i lutej përsëri. Kishte vendosur ta ndalonte ikjen e tij:
Mos ik, or bej të shkojmë jetë!
Ylyfenë e paguaj vetë,
e paguaj sa të jetë,
dhe treqind e pesëdhjetë,
do t’i shes paftat e mia,
sa të na rriten fëmija.
Më beso, kam parë një ëndërr të ligë:
Sikur t’u pengua kali mb’udhë,
sikur u ndodhç e ta zura unë,
sikur të ra kama mb’udhë,
të preu këmbën edhe gjunë…
Lutjet e Besës nuk kishin të mbaruar. Edhe atë çast që ajo po flinte dhe ai nuk e zgjonte dot, dukej sikur vazhdonte t’i lutej: Mos ik, Ali! Të lutem, mos ik! Dua ta kalojmë jetën bashkë! Ikja tënde më frikëson. Por as lutjet e së shoqes nuk mund ta thyenin dot. Ai e dinte mirë, se kurbeti ishte i vështirë, edhe mund të mos kthehej i gjallë më kurrë, por rrugë tjetër nuk i kishte mbetur. Vazhdonte të mos ishte i sigurt, nëse duhej ta zgjonte ose jo. U ul në cepin e shtratit, një pikë loti po përpiqej t’i dilte nga syri, por ai bëri përpjekje ta fshihte atë. Aliu e dinte se Besa i ishte lutur edhe nënës së tij, që ajo të pengonte ikjen e burrit të saj në kurbet. I kishte renditur lutje pa fund, ashtu siç i dilnin nga shpirti:
Nënë, ky dimri i sivjetshëm me shumë dëborë,
foli tët biri, se kërkon të shkojë,
zunë kurbetlija, zunë po ngarkojnë,
s’di në jam me barrë, apo jam beronjë…
Djepi i porositur qëndronte atje, në dhomën e gjumit. Kishte pasur shpresa se nëna e të shoqit do t’i jepte një shpresë të madhe, por ajo i tha: “Duhet të shkojë në kurbet, kështu bëjnë gjithë burrat. Ne të dyja do të rrimë ta presim. Do përgjojmë sa herë vijnë karvanët nga kurbeti. Do dalim t’i presim, a është kthyer edhe djali ynë? Ai do të kthehet një ditë bija ime dhe të gjitha këto do të përpiqemi t’i harrojmë, edhe pse nuk kemi për t’i harruar kurrë. Kështu kanë jetuar nënat, të ndara nga djemtë dhe nuset të ndara nga burrat… Është një mallkim që nuk po na ndahet kurrë…”
Aliu hodhi përsëri vështrimin mbi të shoqen: “Nuk e zgjoj dot”, tha me vete. Flokët i kishin mbuluar fytyrën. Gruaja e tij ishte një bardhoshkë e bardhë. Atë çast gjithë qenia e saj tregonte një trishtim të thellë. Pastaj mendoi: “Do t’i duhet të më presë gjatë. Atë ditë që do të kthehem, me siguri, do të më dalë përpara. Kam për ta dalluar që tutje. Po sikur të mos kthehem dot kurrë?! Sa djem shkuan në kurbet dhe eshtrat e tyre mbetën andej. Mund të më ndodhë edhe mua kështu? Çdo të ndodhë me gruan time, kur të dalë para karvanit dhe të mos më gjejë?”
Deshi ta përfytyronte atë çast. Ajo do të ngrihej befas dhe do të dilte rrëmbimthi nga shtëpia:
Dolloma manica zvarrë nëpër shkallë,
pyete për bandillë, bandillin ta vranë,
seç përpoqe duart, hyre duke qarë,
leshrat e tua të mbuluan surranë…
“O Zot! – tha me vete , – nuk do ta doja një fund të tillë”. Megjithatë i duhej të ikte diku larg, sepse vendi i tij nuk e mbante dot. Ajo i kishte thënë: “Nuk e di si do t’i kaloj këto vite pa ty Ali. Mendo edhe për mua. Meraku për ty do të më hajë nga dita në ditë, ashtu siç thuhet edhe në këngët e vjetra:
Kur më ngjitje shkallët, seç t’u err divani,
ligur çupë e nënës, nga ky Ramazani,
nuku nënë, nuku, s’jam nga Ramazani,
kam burrën së largu, po më digjet xhani,
po më digjet xhani, më ka pikuar malli,
m’u hollua beli, s’më qëndron kollani,
m’u hollua qafa, s’më qëndron gjerdani…
Pastaj ajo e kishte pyetur mes lotëve: “Po ti do të kthehesh?” “Sigurisht, do të vij, gjallë a vdekur”, i kishte thënë Aliu. “Nuk do të më ndodhë ashtu siç i ndodhi asaj gruas që kishte shtëpinë në mes të Korçës?” “Nuk e di, kush është ajo?” – e pyeti ai. “As unë nuk e di,– i tha Besa, – por e thotë një këngë:
M’u në mes të Korçës, tri palë shtëpi,
dy t’i lëmë Teboja, tjetrën të rrish ti.
Një burrë që pate, ta morën nizam,
letër të dërgoi, brenda një selam.
Të kish shkruar fjalën: “Unë për ty nuk jam,
në daç u marto, në daç rri e ve,
në daç ec në kishë, bëhu kallogre…
“Po si ndodhi më pas me këtë grua”, kishte pyetur Aliu të shoqen. Ajo i tregoi përgjigjen që i kishte dërguar të shoqit:
Në kishë s’do të vete,
e ve do të rri,
do t’i vë gur zemrës,
do rri në shtëpi…
Pas kësaj kënge, ata ishin përqafuar sërish fort dhe ai i kishte premtuar: “Nuk do të ndahemi kurrë” dhe Besa i kishte thënë: “Dhe unë do të pres. E di ç’vuajtje është të presësh ardhjen e burrave nga kurbeti. Kështu priti edhe nëna ime ardhjen e babait. Nëse ke vendosur që të ikësh, edhe unë do të të pres, ashtu si nëna priti babain tim. Unë nuk e mbaja mend, se ai më kishte lënë të vogël kur kishte ikur, por gjithnjë drithërohesha kur dëgjoja të këndohej kënga:
Sihariq, moj lule, sihariq,
burrat tanë dualën Leskoviq,
ah, në qofshin burrat tanë,
sihariq i jap gjerdhanë,
ah, në qofshin që të vijnë,
sihariq i jap florinë,
ah, në qofshin burrat e botës,
mur më mur do t’i bije kokës…
Erdhi një çast dhe Aliu u zgjua nga kujtimet e tij dhe mendoi se duhej të ikte. Nisi të dilte nga dhoma ngadalë, pa u përcjellë me gruan e tij. Kishte mbërritur te dera, por nuk pati guxim ta hapte e të largohej. Jo, nuk duhej të ikte pa e zgjuar. Ajo nuk do ta harronte kurrë një ikje të tillë. Kështu e thoshte edhe një këngë:
Më iku bandilli, më iku natën,
se proftasa dot që t’i shkruaja kartën,
që t’i shkruaja kartën, t’i vija gishtin,
që kur ta këndonte, t’i këputej shpirti…
Aliu qëndroi si i ngrirë atje, te dera. Pastaj nisi te ecte drejt të shoqes dhe i tha: “Ngrihu Besa! Erdhi koha të nisem për në kurbet. Shokët po më presin te Lëndina e lotëve”. “Vendose të ikësh?”- i tha ajo dhe shkrepi në lot. U përqafuan dhe mbetën ashtu. Dukej sikur askush nuk do t’i ndante dot, por Aliut i duhej të ikte. “Më duhet të iki”,- foli përsëri, duke vështruar në sy të shoqen.” Ti nuk dëgjove çfarë të thashë unë…” – i tha ajo, por nuk mundi të vazhdonte dot më gjatë. Aliu e kishte kuptuar se çfarë kishte dashur t’i thoshte gruaja e tij. Të gjitha brengat e kurbetlinjve kishin mbetur nëpër këngë:
Ti që nuk dëgjon se çfarë them unë,
vafsh shëndoshë e ardhësh i sëmurë,
kapërcefsh male me gjethe,
vafsh shëndosh dhe ardhsh me ethe!…
Aliu e dinte se Besa e tij nuk e donte ndarjen. Edhe i vdekur, vetëm të ishte në shtëpi. Iu mbushën sytë me lot. Po iki, – tha përsëri. “Të kam ruajtur një mollë”, – i tha ajo dhe ia zgjati duke e përqafuar me lot në sy.
Kurbetliu ishte nisur drejt “Lëndinës së Lotëve”
Shënim: këngët e kurbetit janë marrë nga dorëshkrimi i studiuesit të folklorit, Hysen Koçillari.
