Gazetari dhe studiuesi Ilir Ikonomi, autor i tre librave shumë të pëlqyer të Historisë sonë Kombëtare, në një kohë kur për dy dekada shqiptarët, veçanërisht historianët, të ngatërruar keqazi nga politika, nuk janë në një mendje për të shkruar historinë tonë Kombëtare,gjykon se:”Historia Kombëtare rishkruhet më mirë dhe më saktë përmes debatit dhe debati duhet të jetë si një vorbull që zien; aty duhet të marrin pjesë shumë pikëpamje dhe jo një e vetme…”
Gazetari Dalip Greca në Nevv York, bisedoi me Ikonomin, për librin e tij më të fundit “Pushtimi”, për rrugën që e çoi gazetarin studiues drejt raportit të ambasadorit amerikan në Shqipëri në kohën e pushtimit fashist, Hugh G. Grant, për konceptin e autorit për hartimin e një libri historik, për stilin e tij të veçantë të rrëfimit, për sigurimin e një materiali fotografik autentik, për mbështetjen në dokumente arkivore etj.. Ndiqeni intervistën që Greca, i mori gazetarit dhe studiuesit Ilir Ikonomi, që po lëvron suksesshëm një zhanër të veçantë, mes rrëfimit dhe historisë:
Si ndjehet Ilir Ikonomi pas një promovimi të suksesshëm në Tiranë të librit të tretë”Pushtimi”?
Ilir Ikonomi –Më vjen mirë që libri u prit me interesim, me sa kuptova. Besoj se interesimi erdhi kryesisht nga kërshëria e lexuesit për të ditur se si e shihnin amerikanët pushimin e Shqipërisë nga Italia. Ishte diçka për të cilën nuk është folur ndonjëherë me kaq hollësi.
Si shkuat tek zbulimi i raporteve të ambasadorit amerikan Hugh Gladney Grant?
Ilir Ikonomi-Raportet i zbulova në vitin 2010 në Arkivin Kombëtar amerikan që ndodhet në College Park të shtetit Maryland, rreth 50 minuta larg shtëpisë sime. Isha në valën e kërkimeve për një libër që po shkruaja mbi jetën e Faik Konicës në Uashington. Hugh G. Grant ka qenë i dërguari diplomatik i SHBA në Tiranë mes viteve 1935 dhe 1939, prandaj natyrshëm më duhej të rrëmoja në korrespondencën që Granti shkëmbente me Departamentin e Shtetit në atë periudhë, me shpresë se do të gjeja se çfarë thuhej në komunikimet e tyre për Konicën. Kërkimi ishte i frytshëm, sepse sqarova shumë gjëra që më ndihmuan të përcaktoj me saktësi disa lëvizje të Konicës dhe disa fakte që lidheshin me marrëdhëniet e Mbretit Zog me Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Gjatë këtij kërkimi, hasa fillimisht në një raport të gjatë, ku Granti përshkruante me hollësi pushtimin e Shqipërisë, ashtu siç e kishte parë me sytë e tij, si dhe pasojat e menjëhershme që solli kjo ngjarje: humbjen e pavarësisë së shtetit shqiptar në të gjitha aspektet. Materiali i daktilografuar mbante datën 24 maj 1939, pra rreth një muaj e gjysmë pas pushtimit të 7 prillit. Në dosjet me dokumente të zverdhura të arkivit gjeta edhe një raport tjetër, më të shkurtër të Grantit, që me sa dukej ishte përfunduar së daktilografuari më 25 korrik të atij viti. Kuptova se për të shkruar raportet, ministri amerikan ishte bazuar në shënimet që kishte mbajtur gjatë gjithë asaj periudhe të turbullt. Materiali përmbante hollësi që mu dukën mjaft të besueshme dhe me vlerë, sepse ato tregoheshin nga një dëshmitar pamor, madje nga një dëshmitar që kishte kontakte me qarqet më larta politike të vendit. Jo vetëm kaq. Ky dëshmitar i rrallë ishte i paanshëm dhe objektiv në rrëfimin e ngjarjeve. Ai nuk kishte ndonjë arsye të fortë të mbante anën e dikujt në këtë histori të trishtueshme. Së fundi, Granti ishte i njohur për skrupulozitetin e tij prej burokrati. Në kabllogramet që i dërgonte Departamentit të Shtetit dhe që ishin të shpeshta, nuk kisha gjetur ndonjëherë pasaktësi ose mospërputhje.
Prandaj mendova se materiali që kisha në dorë ishte me rëndësi, si dokument që e pasqyronte më së miri këtë kapitull të historisë shqiptare.
Do të doja të sillnit për lexuesit e “Diellit” se çfarë ndjetë në momentin e zbulimit të raporteve shtatë e më shumë dekada pasi ambasadori i pat shkruar.
Ilir Ikonomi-U ndjeva i privilegjuar. Kur hasa në raportin e parë, isha në sallën kryesore të arkivit, ku punonin disa dhjetëra kërkues si unë dhe gjëja e parë që bëra ishte ta fotografoja menjëherë të gjithë raportin, për ta shqyrtuar më me imtësi më vonë. Ndodhesha përpara një perle të vërtetë, rreth 100 faqe të daktilografuara, që kishin fjetur në arkiv për 7 dekada, fare të panjohura. Në fillim më kapi një frikë e kotë: Po sikur dikush nga punonjësit e arkivit të vijë e të më thotë se materiali është ende i klasifikuar dhe nuk lejohet fotografimi?
Mendoj se çdo send historik që zbulojmë, çdo relike apo dorëshkrim nga historia, nuk na takon neve personalisht, nuk është diçka që na shërben për të zbukuruar dhomën apo bibliotekën tonë personale, por merr rëndësi kur bëhet pjesë e të gjithëve, e kujtesës së kombit. Prandaj mendimi se këtë material mund ta botoja një ditë më dha emocione. Kur më në fund gjeta kohën për ta shqyrtuar me imtësi rrëfimin e Grantit, pashë se kisha të bëja me një material të pazakontë. Me shumë habi dhe kënaqësi kuptova se Granti vërtet i kishte shkruar raportet për Departamentin e Shtetit, por qëllimi i tij kryesor ishte që ato të ruheshin në arkiv dhe, më vonë, kur dikush të interesohej për këtë pjesë të historisë së Shqipërisë, t’i lexonte për të kuptuar më mirë aferën e pushtimit italian. Kjo dëshirë e Grantit, ky vullnet i mirë i tij për shqiptarët më la një përshtypje të pashlyeshme.
Ju jepni në libër vështrimin e ftohtë amerikan për një nga ngjarjet më të përfolura të historisë së Shqipërisë. Sa ndikojnë materiale të tilla në rishkrimin e paanshëm të historisë?
Ilir Ikonomi-Mendoj se historia rishkruhet më mirë dhe më saktë përmes debatit dhe debati duhet të jetë si një vorbull që zien; aty duhet të marrin pjesë shumë pikëpamje dhe jo një e vetme. Në këtë vështrim, raportet e Grantit e pasurojnë procesin e rishkrimit të historisë së Shqipërisë, për më tepër se ai flet si një aktor i jashtëm, i painteresuar drejtpërsëdrejti.
Duhet pranuar se gjatë periudhës komuniste, historia e Shqipërisë është shkruar në mënyrë të deformuar dhe në shumë raste shtrembërimet kanë qenë të neveritshme. Janë thënë plot gënjeshtra dhe ata që i kanë thënë mbajnë përgjegjësi. Është shumë e saktë shprehja e George Orvvellit: “Mënyra më e efektshme për të shkatërruar një popull është të mos e lejosh atë të kuptojë historinë e vet, t’ia fshish nga kujtesa këtë histori.”
Për shembull, një ndër figurat ende të debatuara në historinë shqiptare të pas pavarësisë është Ahmet Zogu. Gjatë dekadave të komunizmit, historia e Shqipërisë i ka mëshuar mohimit të plotë të kësaj figure. Aq e madhe ka qenë këmbëngulja, saqë ndikimi i kësaj teze vazhdon edhe sot. Një pjesë e historianëve, megjithëse shëtisin shpesh nëpër Evropë dhe citojnë plot literaturë të huaj, nuk mësohen dot me mënyrat perëndimore, realiste të analizës së ngjarjeve, ose nuk kanë guximin të mohojnë atë që kanë thënë dikur. Tek disa të tjerë mbizotërojnë dogmat, në vend që të ndjekin intuitën. Këtyre do t’u kujtoja thënien e novatorit të madh amerikan, Steve Jobs: “Mos u kapni në grackë nga dogma, që do të thotë të jetosh me rezultatet e mendimit të të tjerëve.”
Të dërguarit amerikanë në Tiranë në vitet 1930, Herman Bernstein dhe Hugh Grant, e shihnin qeverisjen e Ahmet Zogut si një periudhë stabilizimi, unifikimi dhe modernizimi të shtetit shqiptar, që zgjati nga viti 1925 deri më 1939, pra plot 14 vjet. Edhe para kësaj periudhe, duke filluar nga Kongresi i Lushnjës, Zogu ishte një figurë qendrore në Shqipëri dhe shihej gjerësisht si patriot dhe bashkues, po të gjykojmë nga kronikat e gazetarëve perëndimorë që e kanë takuar. Ai veproi në rrethana jashtëzakonisht të vështira për një shtet që ishte krijuar vetëm një dekadë më parë dhe për të cilin kishte dyshime të mëdha nëse do të mund të ekzistonte gjatë.
Për të modernizuar vendin, që ishte një ëndërr e Zogut, ai u lidh me Italinë dhe mori kredi të shumta nga Kryeministri Benito Mussolini. Sipas një tjetër dogme të historianëve të komunizmit, duke u lidhur me Mussolinin, Zogu ia shiti vendin Italisë. Në të vërtetë, zgjedhja që bëri Presidenti Zogu (më vonë Mbreti Zog)kur pranoi të lidhet me Italinë, ishte racionale po të gjykojmë nga rrethanat e kohës. Britania refuzonte ta ndihmonte ekonomikisht Shqipërinë, ndërsa Jugosllavia dhe Greqia ishin një rrezik i vazhdueshëm për tërësinë tokësore të vendit. Mbetej Italia. Ajo ishte shtet me potencial ekonomik të konsiderueshëm, shumë më të madh se sa Jugosllavia dhe Greqia. Gjeografikisht, ajo ishte përtej detit. Nëse Italia do të përpiqej ndonjëherë ta pushtonte Shqipërinë, mendonte Zogu, ajo mund të sprapsej dhe të hidhej në det, siç ndodhi gjatë Luftës së Vlorës në vitin 1920.
Megjithë dobësitë e veta dhe sidomos lodhjen me pushtetin në vitet e fundit të mbretërimit të tij, Zogu u tregua krijues dhe kishte një vizion realist të situatës botërore; ai i kuptonte rreziqet dhe shanset për Shqipërinë. Krahasojeni këtë me vizionin e udhëheqësve dogmatikë që erdhën më pas: ata vranë njerëzit më të mençur të Shqipërisë, u lidhën ngushtë me Jugosllavinë, me Bashkimin Sovjetik dhe, më absurdja, me dogmatizmin komunist kinez. Nga frika se mos humbitnin pushtetin ata preferuan ta varfërojnë Shqipërinë; refuzuan marrëdhëniet me demokracitë e Perëndimit dhe me Shtetet e Bashkuara, zbatuan izolimin e skajshëm të vendit dhe e vunë shpirtin shqiptar nën diktaturë, më e egra që kishte parë Evropa e pasluftës.
Le të kthehemi te rishkrimi i historisë. Në këtë proces, i cili tashmë ka filluar në Shqipëri, kanë rëndësi disa qëndrime thelbësore që do të mbahen. Për ata që duan të kuptojnë, pyetja shtrohet shumë thjeshtë: a do të gjykojmë si pro-perëndimorë, apo do të vazhdojmë të kemi si standard modelin e vjetër lindor, adhurimin e fshehtë për diktaturën dhe udhëheqësit e saj, për mungesën e lirisë? Përgjigja ka rëndësi, sepse nga kjo do të varet rivlerësimi që do t’u bëhet ngjarjeve të ndryshme, të cilat i dhanë formë historisë së Shqipërisë.
Krahas raporteve të Grantit, ju sillni në libër edhe sfondin historik para pushtimit. Çfarë mendoni se sillni të re në këtë pjesë?
Ilir Ikonomi-Mu duk e rëndësishme dhe logjike që t’i shpjegoja lexuesit se si ishte Shqipëria para pushtimit italian dhe përse Musolini vendosi të dërgojë ushtrinë për ta zaptuar me forcën e armëve vendin përballë. Për këtë periudhë është folur mjaft, por dëshira ime ishte që t’i “zbuloja” vetë faktet dhe të arrija në përfundimet e mia. Kam qëmtuar në arkiva dhe kam lexuar një pjesë të mirë të punimeve më serioze që analizojnë këtë periudhë. Burimet janë të shumta, por unë kam dashur që të jap një përfytyrim të saktë, të kuptueshëm dhe sidomos objektiv të kësaj periudhe, pa u ndikuar nga ajo që kanë shkruar të tjerët.
Ky është libri i juaj i tretë me temë historike. Në të tre librat përshkruani ngjarje dhe personazhe kyçe të historisë së Shqipërisë, si Faik Konica, Ismail Qemali dhe së fundi “Pushtimi”, ku natyrisht flitet edhe për Mbretin Zog. Cili është koncepti juaj kur vendosni të trajtoni një temë të caktuar?
Ilir Ikonomi-Koncepti im është i thjeshtë: të shkruaj për ngjarje dhe personazhe, të cilat, duke qenë interesante dhe të rëndësishme,e ndihmojnë lexuesin të krijojë një vështrim integral për historinë e Shqipërisë. Për shembull, duke rrëfyer udhëtimin 26-ditësh të Ismail Qemalit nga Stambolli në Vlorë për të shpallur pavarësinë, lexuesi mund të kuptojë më mirë ngjarjet e mëdha historike që po ndodhnin në vitin 1912: luftën e shteteve ballkanike për të dëbuar Turqinë dhe nevojën e ngutshme që shqiptarët të shpallnin pavarësinë, sepse fqinjët do të përfitonin nga boshllëku që po linte ikja e Turqisë dhe do të zaptonin tokat shqiptare. Veç kësaj, nëpërmjet udhëtimit, unë përpiqem t’i shpjegoj lexuesit edhe skemën tjetër, më të gjerë që luhej në nivel të lartë diplomatik: lëvizjet e dy fuqive evropiane, Austro-Hungarisë dhe Italisë që Shqipëria të bëhej e pavarur, në mënyrë që Serbia të mos dilte dot në Adriatik. Edhe libri “Pushtimi” është ndërtuar mbi të njëjtin koncept. Kam dashur që lexuesi të kuptojë krejt sfondin historik dhe mënyrën e të menduarit të personazheve të kohës e jo thjesht faktet e pushtimit, të cilat i gjen në çdo libër historie.
Siç e pohoni edhe vetë, ju po lëvroni një zhanër të veçantë, mes rrëfimit dhe historisë. Edhe stilin e keni fare të veçantë. Si arrini të gërshetoni burimet arkivore me rrëfimin?
Ilir Ikonomi-Faleminderit. Mendoj se sfida më e vështirë është që rrëfimi im të mos e tradhtojë faktin historik dhe këtu unë nuk bëj lëshime, nuk dua ta zhgënjej lexuesin. Në asnjë prej përshkrimeve të mia detajet nuk janë të sajuara nga fantazia, por mbështeten në dokumente që i kam qëmtuar nëpër arkiva apo shkrime të ndryshme. Librat e mi nuk janë si filmat artistikë me temë historike, ku skenaristi dhe regjisori bëjnë plot lëshime dhe ndryshojnë detajet apo faktet për ta bërë produktin sa më tërheqës.
Një ndihmë e madhe për mua janë fotografitë e vjetra për të përshkruar banesat, personazhet, veshjet, rrugët dhe elementë të tjerë, me të cilët ndërtoj rrëfimin. Për shembull, për t’i dhënë lexuesit një përfytyrim të saktë të stacionit të trenit në Uashingtonin e vitit 1926, kur atje mbërriti Faik Konica, jam konsultuar me fotografitë që gjenden në Bibliotekën e Kongresit, të cilat janë me rezolucion të lartë. Ato fotografi më dhanë një ide të qartë se si ishte stacioni nga brenda dhe nga jashtë. Veç kësaj kam shkuar atje disa herë për ta parë me sytë e mi arkitekturën. Për të përshkruar Pallatin Mbretëror në Tiranën e vitit 1928, kur Konica vizitoi Shqipërinë, kam shkuar vetë në ndërtesën e Akademisë së Shkencave dhe e kam këqyrur nga afër, kam bërë fotografi brenda dhe jashtë saj. Këto lloj kërkimesh janë të mundimshme, sepse shpesh ndërtesat nuk ekzistojnë më ose janë modifikuar, emrat e rrugëve janë ndryshuar, mbi një shesh që dikur ka qenë i rëndësishëm sot është hedhur beton dhe janë ngritur pallate.
Këto përshkrime që unë përpiqem t’i kem sa më të sakta, janë gjithnjë në funksion të burimeve dokumentare, të cilat kanë rëndësi të dorës së parë. E pranoj që gërshetimi i të dyjave është një sfidë, por jo e pamundur. Shkrimtari Rudyard Kipling ka thënë se, “nëse historia do t’u mësohej nxënësve në formë tregimesh ajo nuk do të harrohej kurrë.” Kipling ishte vetë tregimtar dhe e dinte se kur gjërat rrëfehen në këtë formë ato lënë mbresë tek lexuesi. Ndonjëherë arrij ta bëj këtë me sukses dhe gëzohem, por ka edhe momente zhgënjimi.
Ju kam ndjekur në intervistat televizive dhe kam fiksuar një shprehje tuajën: Synoni të tërhiqni në këtë libër të fundit vëmendjen e brezit të ri. Përse?
Ilir Ikonomi-Zakonisht, çdo brez më i vjetër thotë për të rinjtë: ky brez është prishur fare, nuk lexon siç kemi bërë ne. Mendoj se gjithmonë mes të rinjve do të ketë nga ata që lexojnë dhe nga ata që nuk lexojnë. Në shoqërinë njerëzore gjithnjë ka qenë kështu, por dëshira për të njohur të kaluarën nuk është shterur kurrë.
Megjithatë, ka një ndryshim. Sot, mënyra se si merret e jepet informacioni nuk është më si më parë. Mediat sociale i kanë bërë konsumatorët e tyre kryesorë – të rinjtë – të kenë një vëmendje “më të shkurtër”, pasi u duhet të përpunojnë më shumë informacion, me të cilin bombardohen nga të katër anët. Kjo është një sfidë për të gjithë ata që shkruajnë histori, sepse sot askush nuk të lexon nëse nuk nxjerr një produkt që ngjit në kujtesën e njerëzve. Dhe, nëse nuk të lexojnë të rinjtë, humbja është më e madhe.
Megjithatë, një gjë më pëlqen tek të rinjtë e sotëm: ndryshe nga brezi i mëparshëm, ata mendojnë me kokën e tyre dhe janë të paindoktrinuar. Nëse u jep në dorë një libër që respekton të vërtetën dhe faktet historike, ata nuk përtojnë ta lexojnë.
Ndërkohë, së bashku me materialin historik ju keni sjellë një shërbim të vyer edhe në zbulimin e shumë fotografive të panjohura më parë nga publiku. Si keni arritur?
Ilir Ikonomi-Fotot kanë qenë bashkudhëtare të librave të mi. Në të vërtetë ato janë pjesë e pandarë e tyre. Gjatë kërkimit në Arkivin Kombëtar amerikan apo në Bibliotekën e Kongresit, kam gjetur fotografi të panjohura nga publiku shqiptar. Disa fotografi të tjera të vjetra shqiptare ekzistojnë në arkiva që sot mund t’i shkarkosh nga interneti. Një pjesë e fotografive, ndonëse teknikisht nuk janë të panjohura, pasi kanë qenë botuar më parë nëpër gazeta e albume, e kanë patur të vështirë rrugën e popullarizimit dhe për shumë njerëz janë të reja. Unë vendosa që, të gjitha këto foto historike, të njohura apo të panjohura, t’i publikoj në faqen time në Facebook, duke gjykuar se ato i takojnë publikut shqiptar. Më pëlqen të theksoj këtu paradoksin e Facebook-ut: një mjet kaq modern që duket sikur nuk e lidh asgjë me të kaluarën, por vetëm me nxitimin e së tashmes, në këtë rast i shërben për bukuri njohjes së historisë dhe tërthorazi nxit kureshtjen për të kaluarën.
(Intervistoi: DALIP GRECA)
