Nga Cafo Boga*
Piramida ikonë e Tiranës u hap zyrtarisht për publikun për herë të dytë. Këtë herë me një ceremoni të veçantë në kuadër të Samitit të Proçesit të Berlinit ku morën pjesë liderët e Bashkimit Europian dhe Ballkanit. Piramida u përurua herën e parë pak ditë para zgjedhjeve vendore më 14 maj 2023, ndoshta për fushatë zgjedhore, edhe pse ndërtimi i saj ishte larg përfundimit. Këtë herë, piramida u përdor për të pritur samitin, i cili u duk sikur ngjante më shumë me një festë të tetorit sesa me një samit. Mirëpo, personalitetet ishin të gjithë të ftuar të kryeministrit Rama, i cili priti dhe planifikoi samitin. Ambjentet e reja të piramidës u përuruan, përpara BE-së dhe liderëve ballkanikë nga Kryetari i Bashkisë së Tiranës, Erion Veliaj, i cili theksoi se piramida do të shërbejë si qendra më e madhe teknologjike e Ballkanit, duke ofruar trajnime dixhitale për profesionet e së ardhmes. Ai më tutje citoi edhe Ismail Kadarenë, i cili në librin e tij ‘Piramida’, që sipas kryebashkiakut, përdori metaforën e piramidës për të gjitha ndryshimet politike që ndodhën në Shqipërinë e viteve 1990: “Një piramidë ka iniciativën e ndryshme nga çdo ndërtesë tjetër, herë ka iniciativën e ndërtimit me entuziazëm dhe herë ka iniciativën e ndërtimit me dëshpërim.” Ndoshta vetëm autori mund të thotë domethënien e saktë, por Amazon e përshkruan atë në këtë mënyrë: “Faraoni i ri i Keopsit dëshironte të hiqte dorë nga ndërtimi i një piramide për nder të tij, por këshilltarët e oborrit të tij nxituan ta bindin atë për të kundërtën. Piramida, i thanë ata, nuk është një varr, por një paradoks, i krijuar për të qetësuar masat duke i shtypur ato.”
Sidoqoftë, samiti shkoi mirë dhe ishte një nder për Shqipërinë që ta priste në Tiranë. Kryeministri Rama meriton mirënjohje për këtë arritje historike, por liderët e BE-së ndoshta kanë arsyet e tyre për të zgjedhur Shqipërinë për këtë event. Me gjithë vëmendjen mediatike rreth kësaj ngjarje, nuk do të ishte çudi nëse shumica e njerëzve në Tiranë do ta shihnin transformimin e piramidës në një hapësirë publike si një vendim të mirëmenduar: Së pari për të ruajtur këtë strukturë të shtrenjtë dhe së dyti, për të fshirë kujtesën e periudhës komuniste. Mirëpo, a është kështu? Ndërsa unë gjithmonë kam mbështetur ruajtjen e strukturës, por nuk jam dakord me zhdukjen e së kaluarës nga kujtesa, sepse historia mund të përsëritet nëse njerëzit nuk mësojnë prej saj. Prandaj, piramida nuk duhej të pastrohej nga historia e saj komplekse dhe shumëdimensionale. Historia e piramidës është antagonizuese dhe prandaj duhet analizuar nga këndvështrime të ndryshme.
Historia e piramidës filloi kur ndërtesa u projektua për të festuar jetën e diktatorit komunist të Shqipërisë, Enver Hoxhës, i cili sundoi vendin me një grusht të hekurt nga viti 1944 deri në vdekjen e tij në 1985. Gjatë regjimit të Hoxhës, Shqipëria përjetoi periudhën më të errët në historinë e saj. Duke marrë si shembull shokun e tij Jozef Stalin, ai u bë diktatori komunist më i pamëshirshëm, duke e shtyrë kombin në izolim nga pjesa tjetër e botës dhe duke ushtruar brutalitet ekstrem ndaj popullit të tij. Megjithatë, për shkak të besnikërisë ose frikës, një pjesë e madhe e popullsisë e adhuronte dhe besonte se ishte udhëheqësi më i madh që nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Menjëherë pas vdekjes së tij, qeveria organizoi një grup arkitektësh të njohur, të udhëhequr nga vajza e Hoxhës, Pranvera dhe bashkëshorti i saj Klement Kolaneci për të projektuar një strukturë në formën e një piramide për të nderuar liderin e ndjerë komunist. Ndërtesa përfundoi në vitin 1988 dhe u hap si Muzeu i Enver Hoxhës. Në atë kohë, ajo përshkruhej si “struktura më e shtrenjtë individuale e ndërtuar ndonjëherë në Shqipëri”. Nga pikëpamja arkitekturore, piramida përfaqëson përpjekjen e parë të suksesshme të projektimit dhe ndërtimit modern në vend. Ishte një dizajn vërtet unik dhe një ikonë e re mëse e nevojshme në Tiranë, sepse shumë prej ndërtesave qeveritare të qytetit u projektuan dhe ndërtuan midis viteve 1923 dhe 1943 nga italianët dhe kështu nuk kishin një dizajn shqiptar. Ndërtesat e tjera të ndërtuara gjatë regjimit komunist kishin një stil tipik komunist dhe nuk kanë asgjë për t’u mburrur. Struktura shërbeu si muze për një periudhë të shkurtër 3 vjeçare, ku më pas, pas rënies së komunizmit në vitin 1991, piramida u bë një vend i diskutueshëm, veçanërisht midis partive politike, secila duke zhvilluar narrativat e veta për të riimagjinuar qëllimin e ndërtesës. Gjatë viteve që pasuan, piramida funksionoi si selia e një prej kompanive të medias së lirë në Shqipëri, zyrat lokale të Fondacionit ‘Shoqëria e Hapur’ të George Soros, gjithashtu si pikë më e njohur e klubeve të natës në Tiranë, dhe si një hapësirë për ekspozita, ndër të tjera; madje shërbeu edhe si bazë e NATO-s gjatë luftës në Kosovë. Më vonë, ndoshta edhe qëllimisht ajo u la të përkeqësohej; por në vitin 2011, qeveria e drejtuar nga ish-kryeministri Sali Berisha, pati plane për të prishur strukturën dhe për të ndërtuar një godinë të re parlamenti në vend të saj. Pas protestave të qytetarëve të Tiranës, të cilët i bënë peticion qeverisë, piramida u shpëtua, por jo për shumë kohë. Plani i Berishës dështoi në vitin 2011, kur qeveria e ardhshme e drejtuar nga kryeministri aktual, Edi Rama, e ndaloi atë, sepse ai kishte planet e veta për piramidën.
Në vitin 2018, kryetari i Bashkisë së Tiranës, Erion Veliaj, i mbështetur nga kryeministri Rama, shpalosi planin e ri për rinovimin e piramidës dhe shndërrimin e saj në një qendër të Teknologjisë së Informacionit (IT) të quajtur Tumo, për nxënësit e rinj të Tiranës. Tumo është një program arsimor i IT’s i zhvilluar në Armeni, që u mundëson adoleshentëve të marrin përgjegjësinë për mësimin e tyre në teknologjinë informative. Plani përfshinte që një kompani arkitekturore me bazë në Hollandë, MVRDV, të ridizajnonte strukturën e piramidës për t’iu përshtatur qëllimit të synuar. Fatkeqësisht, ridizajnimi i MVRDV përdhosi dizajnin e dikurshëm të arkitektëve shqiptarë dhe shkatërroi përgjithmonë këtë pasuri kulturore dhe historike. Shumë thonë se piramida e ridizajnuar, kur shihet nga lart, i ngjan një shqiponje të stilizuar shqiptare. Sinqerisht, për mendimin tim, tani duket më shumë si një anije kozmike nga një planet tjetër, që ka zbritur në Tiranë dhe mund të jetë goditur nga struktura kubike shumëngjyrëshe – me shumë gjasa e shpikur nga kryeministri Rama?! Revista e njohur Architectural Review e quajti përshtatjen e piramidës si “peizazh lojërash “një “outrage”: “Shkallët që MVRDV planifikon t’i shtojë Piramidës krijojnë idenë se e kaluara mund të kapërcehet lehtësisht, sikur një rrugë e lehtë drejt së ardhmes tani paraqitet. E konvertuar në Qendrën Tumo për Teknologjitë Kreative, programi i ri i Piramidës pretendon të sigurojë shpëtim nga realiteti, duke shpëtuar dëshirën në rritje për t’u larguar nga vendi. Kjo propagandë mban peng të sotshmen dhe mbulon një histori, që rrezikon të përsëritet, nga një lider autoritar në tjetrin.” Ky është një nga shembujt e shumtë të mungesës së vetëbesimit të mjaftueshëm të shqiptarëve ose dëshirës për të angazhuar burimet e tyre intelektuale për të vendosur për çështje me rëndësi të madhe në vend që të kërkojnë udhëzime nga burime të huaja, pavarësisht situatës. Piramida është një tjetër sipërmarrje e përbashkët mes Fondacionit Shqiptaro-Amerikan të Zhvillimit (AADF) dhe qeverisë dhe Bashkisë së Tiranës në lidhje me vendndodhjen e përhershme të Tumo IT Center. Unë kam qenë anëtar i Bordit të AADF kur u miratua ky projekt dhe isha kundër, ashtu siç isha kundër planit të mëparshëm për ndërtimin e parlamentit në vendin e piramidës. Tumo është një projekt i denjë për nxënësit që të mësojnë aftësitë e IT-së, por nuk ka pse të jetë i vendosur brenda piramidës; në thelb është një qendër trajnimi, që mund të akomodohet në çdo ndërtesë ose të mbetej në hapësirën e saj aktuale. Unë i kam shprehur mendimin tim jo vetëm Bordit të AADF, por edhe zyrtarëve të qeverisë se plani më i mirë do të ishte ruajtja e ndërtesës ashtu siç është dhe përdorimi i saj në përputhje me qëllimin e synuar, pra si muze. Fatkeqësisht, fjalët e mia kanë rënë në vesh të shurdhër si te zyrtarët e qeverisë ashtu edhe te ish kolegët e mi në bord. Sugjerimi im ishte që të mos mbahet si një muze që lavdëron një lider komunist, por në vend të kësaj ta kthejë në një muze të epokës komuniste për të pasqyruar “të mirën, të keqen dhe të shëmtuarën” e komunizmit, që është një mësim i rëndësishëm për të ardhmen e brezave. Ky muze, së bashku me ish-Rezidencën e Hoxhës dhe Bunk’Art, do të kishin qenë një atraksion qendror turistik i vlefshëm për këdo që vizitonte Tiranën. Sipas kryeministrit Rama, fatkeqësisht edhe ish-Rezidenca e Enver Hoxhës do të shndërrohet në një hapësirë arti në bashkëpunim me fondacionin francez Art Explora. Ndoshta zoti Rama mendon se duke sjellë fondacione të huaja, siç ndodhi me Piramidën dhe tani me Rezidencën e Hoxhës, do të justifikojë veprimet e tij për të fshirë kujtimet e regjimit komunist në Tiranë. Pavarësisht se çfarë ndodh, piramida do të vazhdojë të jetë një kujtesë e dukshme e periudhës që ende preokupon vendin. Kujtimet e regjimit diktatorial të Hoxhës mund të zbehen ngadalë, veçanërisht tek brezat e rinj, por plagët mbeten të hapura teksa shoqëria shqiptare përpiqet të lajë hesapet me të shkuarën – ndërkohë që frikësohet se ndoshta një tjetër diktator është në krijim.
Përndryshe, duke pasur parasysh vendndodhjen e saj ideale, ndërtesa mund të kishte strehuar një institucion tjetër të rëndësishëm kombëtar siç është biblioteka kombëtare. Në shumicën e vendeve të zhvillurara, biblioteka kombëtare është një ndërtesë ikonë e pavarur, por jo në Tiranë. Bibliotekat kombëtare janë rojtarët e trashëgimisë kulturore kombëtare; ato mbledhin dhe ruajnë historinë e një kombi, duke e bërë atë të disponueshme për të gjithë qytetarët dhe duke hapur një dritare për kombin, për njerëzit nga e gjithë bota. Ndërtesat e bibliotekave kombëtare anembanë botës dominohen nga ambicjet nacionaliste dhe detajet arkitekturore mahnitëse, dhe ato janë ndër ikonat më simbolike të kombeve moderne. Pavarësisht dixhitalizimit të shpejtë të shtypit, kombet po investojnë me forcë në ndërtimin e ndërtesave që do të projektojnë trashëgiminë e tyre kulturore dhe do të strehojnë thesaret më të çmuara të historisë së tyre të shkruar. Piramida e Tiranës i përshtatet këtij përshkrimi dhe do të ishte përdorur më mirë si biblioteka kombëtare e Shqipërisë së sotme sesa thjesht shtëpia e Tumos. Bibliotekat e shekullit të 21-të kanë nevojë për një hapësirë të përbashkët mikpritëse, që inkurajon eksplorimin, krijimin dhe bashkëpunimin midis studentëve, mësuesve dhe komunitetit më të gjerë. Nëpërmjet përdorimit të IT-së, bibliotekat moderne bashkojnë më të mirën e pasurisë intelektuale fizike dhe dixhitale të botës për të krijuar qendra mësimore për studentët, studiuesit dhe të tjerët që punojnë për të ngritur të kuptuarit e tyre jo vetëm për historinë e tyre dhe trashëgiminë kulturore, por edhe për atë në botë. Historia shqiptare u shkrua kryesisht nga të huaj, të cilët e bënë këtë për t’iu përshtatur agjendave të tyre gjeopolitike dhe interesave të rrëmbimit të tokave dhe, në këtë proces, vodhën identitetin tonë kombëtar. Këtu sjellim një citim nga Komiteti i Çështjeve Kulturore të Këshillit të Evropës në lidhje me Rishikimin e Politikave Kulturore në Shqipëri: “Vetë shqiptarët duhet të analizojnë veten tërësisht: kush jemi ne? Ndryshe nga shoqëritë e konsoliduara, Shqipëria është në lëvizje dinamike, në buzë të çekuilibrit, me forma të parregulluara, e ardhmja e saj, madje edhe e tashmja duke u formësuar. Çdo largim në të kundërtën, që merr vendi tani, ka të ngjarë të ketë pasoja të qëndrueshme. Prandaj, vetëpërkufizimi është më vendimtar këtu sesa në vendet më të formuara.” Është e një rëndësie të madhe që brezat e rinj të rishkruajnë historinë e Shqipërisë bazuar në fakte, por të cilat duhen hulumtuar tërësisht. Siç thotë Robert Heilman, “Një brez që injoron historinë nuk ka të shkuar dhe nuk ka të ardhme”.
Për mendimin tim u shkatërrua një pasuri e rëndësishme historiko-kulturore dhe ironia është se ata që janë përgjegjës vazhdojnë të mburren me të sikur të kenë zbuluar një piramidë krejtësisht të re në Shqipëri. Kjo është ajo që ndodh kur qeveria është e vetmja vendimmarrëse dhe mund të veprojë pa u konsultuar me palët e tjera të interesit ose, më e rëndësishmja, me qytetarët. Ju kujtohen fiaskot e teatrit kombëtar dhe shumë strukturave të tjera me rëndësi kulturore, si Butrinti dhe Tushemishti? Dhe kush e di se çfarë mund të jetë më pas! Qeveria duhet t’i kushtojë vëmendje thënies së vjetër se “askush nuk është aq i mençur sa të këshillojë veten”. Ose ndoshta duhet ta tërhiqja këtë deklaratë, sepse ata kanë gjetur një mentor dhe një partner te kryetari i AADF-së, i cili siç duket, e ka kthyer këtë organizatë sikurse të ishte një fondacion i tij privat, pavarësisht se është një fondacion i trashëguar nga AAEF-së, themeluar dhe financuar nga Kongresi Amerikan, që u pasurua nga përfitimet në Shqipëri. Megjithatë, le të jetë koha gjykatësi – Koha është gjykatësi më i drejtë dhe më i ashpër nga të gjithë.
Megjithatë, shkatërrimi i piramidës si monument kombëtar me rëndësi historike nuk është një incident i izoluar në botë; në kohët e fundit, në shumë rajone kanë ndodhur shkatërrime dhe mizori. Një nga shembujt më të njohur të shkatërrimit të trashëgimisë kulturore që synohej qëllimisht është ajo e regjimit nazist, që plaçkiti dhe shkatërroi në mënyrë metodike objekte artistike dhe kulturore në të gjithë Evropën. Kohët e fundit, bota ka dëshmuar shkatërrimin e monumenteve historike dhe kulturore në Kamboxhia, Afganistan dhe Siri, përkatësisht nga Kmerët e Kuq, ISIS dhe Talibanët, si dhe bombardimet amerikane në Irak. Shkatërrimi i aseteve të prekshme dhe të paprekshme të trashëgimisë kulturore mund të marrë forma të ndryshme, dhe shkatërrimi i artefakteve kulturore që mishërojnë idetë, besimet dhe atributet e shoqërive të kaluara është një mjet i provuar kontrolli dhe pushteti. Shkatërrimi i trashëgimisë kulturore pa dëmtuar qytetarët quhet etnocid, një term i krijuar për herë të parë nga Raphael Lemkin në vitin 1944. Megjithatë, shpesh merr pak vëmendje nga media, përveç nëse një pasuri e tillë mbrohet nga UNESCO. Ajo që është edhe më çnderuese është se, në shumë vendime të pafajësisë, fajtorët i racionalizojnë veprimet e tyre me arsyetimin se, në epokën bashkëkohore, këto artefakte nuk ofrojnë asgjë të rëndësishme për kombin dhe as për njerëzimin. Gjatë dekadës së dytë të këtij shekulli, debate të shumta paralele janë ngritur në disa vende evropiane në lidhje me menaxhimin publik nga regjimet demokratike të atyre vendeve të kujtesës, që ishin të lidhura drejtpërdrejt me biografitë personale të ish-diktatorëve të tyre. Në librin e tij Sites of the Dictators: Memories of Autoritarian Europe, 1945–2020, Xosé M. Núñez Seixas eksploron imperativat e politikës së kujtesës dhe se si ato pajtohen me aktorët lokalë të interesuar për të shfrytëzuar kujtimin e diktatorit. Ky libër është padyshim një material i vlefshëm për studentët dhe studiuesit e studimeve të historisë, politikës dhe kujtesës.
Piramida e Tiranës mund të bjerë në kategorinë e një “siti të trashëgimisë negative”, por kjo nuk do të thotë se ajo duhet të eliminohet. Sipas Smart Lookup, “trashëgimia negative përkufizohet si vende që mund të interpretohen nga një grup si përkujtim i konfliktit, traumës dhe fatkeqësisë”. Si vend i kujtesës, trashëgimia negative zë një rol të dyfishtë: ajo mund të mobilizohet për qëllime didaktike pozitive (p.sh., Aushvic, Hiroshima, Distrikti Gjashtë dhe Muzeu i Holokaustit Hebre) ose, përndryshe, zhduken nëse vende të tilla ku nuk mund të rehabilitohen kulturalisht, dhe rezistojnë të inkorporohen në imagjinatën kombëtare (p.sh. statujat naziste dhe sovjetike, ose statujat e Enver Hoxhës dhe bashkëpunëtorëve të tij). Me sa duket, Piramida e Tiranës i përket kategorisë së parë dhe jo të dytës dhe çfarëdo të bëhet me të, Piramida dhe ish-Rezidenca e Hoxhës do të mbeten gjithmonë si kuintesencë e regjimit komunist!
*Rreth z.Cafo Boga
- Boga është një drejtues i lartë ekzekutiv me mbi 35 vjet përvojë në kontabilitet publik, banka, teknologji softuerike, organizata jofitimprurëse, investime dhe pasuri të paluajtshme. Pozicionet e tij të mëparshme ekzekutive përfshijnë COO dhe CFO, si dhe anëtar i bordit të drejtorëve të Oracle Financial Services Softëare, Inc., dhe nënkryetar ekzekutiv dhe shef operativ i LBS Bank-New York. Ai ka mbajtur gjithashtu disa pozicione të larta në Bankën Kombëtare të Kuvajtit, Columbia Savings dhe KPMG. Aktualisht, zoti Boga e shpenzon kohën duke shkruar dhe duke punuar në projekte të zhvillimit të pasurive të paluajtshme, si edhe në promovimin e turizmit dhe imazhit shqiptar.
Në vitin 1997, Presidenti Clinton emëroi zotin Boga në bordin e Fondit Shqiptaro-Amerikan të Ndërmarrjeve (AAEF), një iniciativë e zhvillimit të sektorit privat të sponsorizuar nga qeveria e SHBA. Aty, ai shërbeu si kryetar i Komitetit të Investimeve dhe më pas i Komitetit të Auditimit. Në vitin 2009, AAEF themeloi Fondacionin Shqiptaro-Amerikan për Zhvillim (AADF), një fondacion i trashëguar në të cilin z. Boga shërbeu si anëtar themelues i bordit dhe kryetar i Komitetit të Auditimit. Ai shërbeu deri në largimin e tij në vitin 2022, i cili ishte rezultat i dallimeve ideologjike. Emërime të tjera të dukshme përfshijnë themelues dhe kryetar të Fondacionit Kulturor Shqiptaro-Amerikan (AACF), anëtar themelues i Këshillit Kombëtar Shqiptaro-Amerikan (NAAC), anëtarë bordi në Bankën Amerikane të Shqipërisë, Fondit të Ndihmës së Kosovës, Fondacionit Ndërkombëtar Virtual E-Spitalor (IVeH), RIT Kosovë (A.U.K.) (nënkryetar dhe kryetar i Komitetit të Financës), Shkolla Eden II-Fëmijët Autikë (kryetar i Komitetit Ad-hoc të Ndërtimit), Fondacioni Arsimor Shqiptaro-Amerikan Harry T. Fultz, Dhomën e Tregtisë Shqiptaro-Amerikane, Fondacionit Fëmijët Shqiptarë, dhe disa organizata të tjera.
Z.Boga është një anëtar shumë i dukshëm i diasporës si organizator, aktivist dhe filantrop. Që në moshë të re ai ngriti zërin në mbështetje të të drejtave të njeriut dhe lirive të shqiptarëve në ish-Jugosllavi, e më vonë për çlirimin e Kosovës, dhe për zhvillimin ekonomik dhe ndërtimin e një demokracie të vërtetë në rajon. Zoti Boga ishte gjithashtu drejtues dhe producent i programit të parë televiziv shqiptar në Nju Jork. Ai është fitues i Urdhrit të Skënderbeut në Shqipëri, Njeriu i Vitit në Ulqin të Malit të Zi dhe shumë çmime e vlerësime të tjera.
Z.Boga mori Masterin e Arteve në Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe Diplomacinë nga Universiteti Norwich dhe Bachelor në Administrim Biznesi në Bernard M. Baruch, CUNY. Ai është gjithashtu mbajtës i disa çertifikimeve profesionale (tituj), duke përfshirë Kontabilistin Publik të Certifikuar (CPA) dhe Auditorin e Brendshëm të Certifikuar (CIA).
Ja versioni në anglisht:
Tirana Pyramid: Thoughtful Transformation or Desecration of Historical Heritage?
By Cafo Boga
The iconic Pyramid of Tirana officially opened to the public for the second time, this time with a special ceremony as part of the Summit of the Berlin Process, which was attended by the leaders of the European Union and the Balkans. First time, the pyramid was inaugurated a few days before the local elections on May 14, 2023, to reflect a government achieving, even though its construction was far from finished. This time, the pyramid was used to host the summit, which turned out to resemble more an Octoberfest than a summit. However, the invited dignitaries were all guests of Prime Minister Rama, who hosted and planned the summit. The new premises were inaugurated by the Mayor of Tirana, Erion Veliaj, in front of the EU and Balkan leaders who said that the pyramid will serve as the largest technological center of the Balkans, offering digital training for the jobs of the future. He went on to quote Ismail Kadare, who in his book The Pyramid, according to the mayor, used the metaphor of the pyramid for all political changes that occurred in Albania in the 1990s: “A Pyramid has the initiative different from any other building, sometimes it has the initiative of building with excitement and sometimes it has the initiative of building with despair.” Perhaps only the author can state exact meaning, but Amazon describe it this way: “The young pharaoh Cheops wants to forgo the construction of a pyramid in his honor, but his court sages hasten to persuade him otherwise. The pyramid, they tell him, is not a tomb but a paradox, designed to appease the masses by oppressing them.”
Notwithstanding, the summit went well, and it was an honor for Albania to host it in Tirana. Prime Minister Rama deserves credit for this historical achievement, but the EU leaders perhaps have their own reasons for choosing Albania for this sumit. With all the media attention surrounding this event, it would not be surprising if most people in Tirana viewed the transformation of the pyramid into a public space as a thoughtful decision, first to preserve this expensive structure, and second, to erase the memory of the communist area. However, is it so? While I always supported the preservation of the structure, I do not agree with eradicating the past from memory, because history may repeat itself if people do not learn from it. Therefore, the pyramid should not be cleansed of its complex and multidimensional history. The story of the pyramid is antagonizing and should therefore be analyzed from various perspectives.
The history of the pyramid started in 1980’s when the building was designed to celebrate the life of Albania’s communist dictator, Enver Hoxha, who ruled the country with an iron fist from 1944 until his death in 1985. During Hoxha’s regime, Albania experienced the darkest period in its history. Taking after his comrade Joseph Stalin, he became the most ruthless communist dictator, pushing the nation into isolation from the rest of the world and exercising extreme brutality against his people. Owing to either loyalty or fear, a large segment of the population worshiped him and believed him to be the greatest leader since Gjergj Kastrioti Skanderbeg. Soon after his death, the government organized a group of renowned architects, led by Hoxha’s daughter Pranvera and her husband Klement Kolaneci, to design a structure in the form of a pyramid to honor the late communist leader. The building was completed in 1988 and opened as the Enver Hoxha Museum. At that time, it was described as the “most expensive individual structure ever constructed in Albania.” Architecturally speaking, the pyramid represents the first successful attempt at modern design and construction in the country. It was a truly unique design and a much-needed new icon in Tirana, because many of the city’s government buildings were designed and built between 1923 and 1943 by Italians and thus did not have an Albanian design. The other buildings constructed during the communist regime had a typical communist style and are nothing to boast about. The structure served as a museum for a brief 3 years, whereafter, following the collapse of communism in 1991, the pyramid became a contested site, especially between political parties, each developing their own narratives to reimagine the purpose of the building. During the years that followed, the pyramid functioned as the headquarters of one of Albania’s free media companies, the local offices of the George Soros’s Open Society Foundation, the most popular nightspot in Tirana, and an exhibition space, among other things—it even served as a NATO base during the war in Kosovo. Later, perhaps intentionally, it was left to deteriorate, but in 2011, the government—led by former Prime Minister Sali Berisha—had plans to demolish the structure and construct a new parliament building in its place. Following the outcry by the citizens of Tirana, who petitioned the government, the pyramid was saved but not for long. Berisha’s plan failed in 2011, when the incoming government led by the current Prime Minister, Edi Rama, halted it because he had his own plans for the pyramid.
In 2018, Tirana’s Mayor, Erion Velijaj, backed by Prime Minister Rama, unveiled the new plan to renovate the pyramid and convert it into an Information Technology (IT) center called Tumo for Tirana’s young pupils. Tumo is an educational IT program developed in Armenia that allows teens to take charge of their own learning of IT subjects. The plan involved having a Dutch-based architectural company, MVRDV, redesign the structure of the pyramid to suit the intended purpose. Unfortunately, MVRDV’s redesign desecrated the former design by Albanian architects and permanently destroyed this cultural and historical asset. Many say that the redesigned pyramid, when viewed from above, resembles a stylized Albanian eagle. Frankly, in my opinion, it looks more like a spaceship from another planet that has landed in Tirana and may have been hit by multicolored cubical structures—most likely invented by Prime Minister Rama. The renowned Architectural Review called the adaption of the pyramid a “playscape” outrage: “The stairs that MVRDV plan to add to the Pyramid create the idea that the past can be easily transcended, as if an easy path towards the future now presents itself. Converted into the Tumo Center for Creative Technologies, the Pyramid’s new programme pretends to provide salvation from reality, salving the growing desire to leave the country. This propaganda holds the presents hostage and covers up a history that risks repeating itself, from one authoritarian leader to another.” This is one of many examples of Albanians’ lack of sufficient self-confidence or desire to engage their own intellectual resources to decide on matters of utmost importance rather than seeking guidance from foreign sources, regardless of the situation. The pyramid is another joint undertaking between the Albanian-American Development Foundation (AADF) and the government—in this case, the Municipality of Tirana—regarding where the Tumo IT Center will be permanently placed. I was a member of the Board of AADF when this project was approved, and I was against it, just as I was against the previous plan to build the parliament in the pyramid’s place. Tumo is a worthy project for pupils to learn IT skills, but it does not have to be located within the pyramid; it is essentially a training center that can be accommodated in any building or remain in its present space. I have expressed my opinion not only to the Board of AADF but also to government officials that the best plan would be to preserve the building as it is and use it in accordance with its intended purpose, namely as a museum. Unfortunately, my words have fallen on deaf ears in both government officials and my colleagues on the board. My suggestion was not to maintain it as a museum that glorifies a communist leader but instead to convert it into a Museum of the Communist Era to reflect “the good, the bad, and the ugly” of communism, which is an important lesson for future generations. This museum, together with Hoxha’s Residence and Bunk’Art, would have been a valuable central tourist attraction for everyone visiting Tirana. Regrettably, even the former Residence of Enver Hoxha will be transformed into an art space in collaboration with the French foundation Art Explora, according to Prime Minister Rama. Perhaps Mr. Rama thinks that by bringing foreign foundations, as was the case with Pyramid, and now with the Hoxha’s former Residence, will justify his actions of trying to erase the memories of communist regime in Tirana. Notwithstanding what happens, the pyramid will continue to be a visible reminder of the period that still preoccupies the country. Memories of Hoxha’s dictatorial regime may be slowly fading, especially among the younger generations, but the wounds remain open, as Albanian society attempts to settle accounts with the past while simultaneously fearing that another dictator is in the making.
Alternatively, given its ideal location, the building could have housed another important national institution such as the national library. In most countries, the national library is an iconic, independent building—but not in Tirana. National libraries are the guardians of national cultural heritage; they collect and preserve a nation’s history, making it available to all citizens and opening a window to the nation to people from around the world. The buildings of national libraries across the world are dominated by nationalistic ambitions and awe-inspiring architectural details, and they are among the most symbolic icons of modern nations. Despite the rapid digitization of print, nations are vehemently investing in the construction of buildings that will project their cultural legacy and house the most precious treasures of their written history. The Tirana Pyramid fits this description and would have been better used as the national library of modern-day Albania than simply housing Tumo. The libraries of the 21st century need a welcoming common space that encourages exploration, creation, and collaboration between students, teachers, and the broader community. Through the use of IT, modern libraries bring together the best of the world’s physical and digital intellectual wealth to create learning hubs for students, researchers, and others working to elevate their understanding of not only their own history and cultural heritage but also that of the world. Albanian history was written mostly by foreigners who did so to suit their own geopolitical agendas and land-grabbing interests and, in the process, stole our national identity. The following is a quote from the Council of Europe’s Cultural Affairs Committee regarding the Review of Cultural Policy in Albania: “Albanians themselves need to analyze themselves thoroughly: who are we? Contrary to consolidated societies, Albania is in dynamic motion, at the edge of imbalance, with forms unsettled, its future, even present being shaped. Any departure the country takes now is likely to have lasting consequences. Self-definition is therefore more decisive here than in more established countries.” It is of paramount importance that the modern generation rewrite Albania’s history based on the facts, which must be thoroughly researched. As Robert Heilman states, “A generation which ignores history has no past and no future.”
In my opinion, a significant cultural asset was destroyed, and the irony is that those who are responsible continue to boast about it as if they have unearthed an entirely new pyramid in Albania. This is what happens when the government is the sole decision-maker and can act without consulting other stakeholders or, most importantly, the people. Remember the fiascos of the national theater and many other structures of cultural importance, such as Butrint and Tushemisht? Who knows what may be next. The government should take heed of the old saying that “no one is wise enough to advise himself.” Or perhaps I should retract that statement, because they have found a mentor and a partner in the chairman of the AADF, who has turned this organization into his own private foundation, regardless of the fact that it is a legacy foundation of the AAEF that was established and funded by the US Congress and is enriched by Albanian funds. Nevertheless, let time be the judge—it is the fairest and toughest judge of all.
However, the destruction of the pyramid as a national monument of historical importance is not an isolated incident in the world; in recent times, destruction and atrocities have occurred in many regions. One of the best-known examples of cultural heritage being purposely targeted is when the Nazi regime methodically plundered and destroyed artistic and cultural objects across Europe. More recently, the world has witnessed the destruction of historical and cultural monuments in Cambodia, Afghanistan, and Syria by the Khmer Rouge, ISIS, and the Taliban, respectively, as well as the US bombings in Iraq. The destruction of both tangible and intangible assets of cultural heritage can assume various forms, and destroying cultural artifacts that embody ideas, beliefs, and attributes of past societies is a proven means of control and power. The destruction of cultural heritage without harming citizens is called ethnocide, a term first coined by Raphael Lemkin in 1944. However, it often receives little attention from the media, unless such an asset is protected by UNESCO. What is even more dishonoring is that, in many acquittals, the guilty rationalize their actions on the grounds that, in the contemporary era, these artifacts offer nothing important to the nation nor to humanity. During the second decade of this century, numerous parallel debates have arisen across several European countries regarding democratic regimes’ public management of those sites of memory that were directly linked to the personal biographies of their former dictators. In his book Sites of the Dictators: Memories of Authoritarian Europe, 1945–2020, Xosé M. Núñez Seixas explores the imperatives of memory politics and how these are reconciled with local actors interested in exploiting the dictator’s remembrance. This book is certainly valuable material for students and scholars of history, politics, and memory studies.
The Tirana Pyramid may fall into the category of a “negative heritage site,” but this does not mean it should be obliviated. According to Smart Lookup, “Negative heritage is defined as sites that may be interpreted by a group as commemorating conflict, trauma, and disaster”. As a site of memory, negative heritage occupies a dual role: it can be mobilized for positive didactic purposes (e.g., Auschwitz, Hiroshima, District Six, and the Jewish Holocaust Museum) or, alternatively, erased if such places cannot be culturally rehabilitated and thus resist incorporation into the national imaginary (e.g., Nazi and Soviet statues or the statues of Enver Hoxha and his collaborators). Evidently, the Tirana Pyramid belongs in the former category and not the latter and no matter what is done with it, the Pyramid and Hoxha’s Residence will always remain the epitome of communist regime.
About Cafo Boga:
Mr. Boga is a senior executive with over 35 years’ experience in public accounting, banking, software technology, not-for-profits, investments, and real estate. His former executive positions include COO and CFO, as well as member of the board of directors of Oracle Financial Services Software, Inc., and executive vice president and chief operating officer of LBS Bank-New York. He has also held several senior positions with National Bank of Kuwait, Columbia Savings, and KPMG. Currently, Mr. Boga spends his time writing and working on real estate development projects, as well as promoting tourism and Albanian image to the world.
In 1997, President Clinton appointed Mr. Boga to the board of the Albanian-American Enterprise Fund (AAEF), a U.S. government-sponsored, private-sector development initiative. There, he served as chairman of the Investment Committee and then Audit Committee. In 2009, AAEF established the Albanian-American Development Foundation (AADF), a legacy foundation, in which Mr. Boga served as founding board member and chairman of the Audit Committee. He served until his departure in 2022, as a result of ideological differences. Other notable appointments include founder and chairman of the Albanian-American Cultural Foundation (AACF), founding member of the National Albanian-American Council (NAAC), board member of Kosova Relieve Fund, International Virtual E-Hospital Foundation (IVeH), RIT Kosova (vice chairman and chairman of the Finance Committee), Eden II School—Autistic Children (chairman of Ad-hoc Construction Committee), Harry T. Fultz Albanian-American Educational Foundation, the Albanian-American Chamber of Commerce, the Albanian Children Foundation, and other.
Mr. Boga is a highly visible member of the diaspora as organizer, activist, and philanthropist. From his young age, he raised his voice in supporting human rights and freedom of Albanians in former Yugoslavia, and later for liberation of Kosova, and for economic development and building a true democracy in the region. Mr. Boga was also the host and producer of the first Albanian television program in New York. He is a recipient of the Order of Skanderbeg in Albania, the Man of the Year in Ulcinj, Montenegro, and many other awards and accolades.
Mr. Boga received his Master of Arts in International Relations and Diplomacy from Norwich University and his Bachelor of Business Administration from Bernard M. Baruch CUNY. He is also a holder of several professional certifications, including Certified Public Accountant (CPA) and Certified Internal Auditor (CIA).
