Cafo Boga/ Mjaft është mjaft: Larg duart nga trashëgimia jonë kulturore

288

Historia, gjuha, tradita dhe kultura janë themeli i identitetit tonë kombëtar!

Sigal

 

Nga: Cafo Boga

 

Trashëgimia kulturore është një ndjenjë e trashëguar e identitetit tonë kombëtar që përfaqëson gjuhën, traditat, kulturën, vlerat dhe artefaktet e transmetuara nga gjeneratat e mëparshme. Ne e absorbojmë atë ndjenjë të trashëgimisë sonë gjatë gjithë jetës sonë ndërsa vëzhgojmë dhe përjetojmë gjëra që na bëjnë unikë. Është e rëndësishme të ruajmë trashëgiminë tonë kulturore sepse ajo ruan integritetin tonë si njerëz; ajo përcakton se kush jemi dhe si lidhemi me të tjerët. Duke folur historikisht, ruajtja e trashëgimisë kulturore dhe ruajtja e identitetit kombëtar gjatë shekujve nuk ka qenë një detyrë e lehtë: Kombet e forta kanë pushtuar kombet më të vogla ose më të dobëta dhe, në proces, kanë përvetësuar ose shkatërruar trashëgiminë e tyre kulturore.

Ndoshta nuk ka asnjë komb tjetër në Evropë që i ka vuajtur më shumë pasojat e lartpërmendura se shqiptarët dhe paraardhësit e tyre, kombi ilir – fillimisht nga romakët, pastaj nga bizantët, normanët, keltët, venecianët, sllavët dhe në fund osmanët. Edhe pas disfatës së Perandorisë Osmane, Fuqitë e Evropës ndanë tokat shqiptare që përbëheshin nga katër vilajete, duke ia dorëzuar një pjesë të madhe të Vilajetit të Shkodrës Malit të Zi, Vilajetit të Kosovës Serbisë, Vilajetit të Manastirit Maqedonisë, dhe Vilajetit të Janinës Greqisë. Kjo në fakt e bëri Shqipërinë, ose çfarëdo që kishte mbetur prej saj, të vetmin vend kufizues me popullsinë e vet. Sllavët dhe Grekët lobuan fort për ndarjen totale të Shqipërisë, në mënyrë që ajo të mos ekzistonte më si një vend më vete – ose populli i saj një kombësi më vete. Ishte Presidenti i Shteteve të Bashkuara Woodrow Wilson ai që i shpëtoi shqiptarët në Konferencën e Paqes në Paris në 1919-n, e cila përfundimisht konfirmoi kufijtë zyrtarë të Shqipërisë, edhe pse ata ishin më të vegjël se më parë. Fuqitë e Evropës, pra, kanë bërë disa vepra të këqija – të pranuara ose jo – që nuk mund të harrohen lehtë dhe prandaj u kanë shumë borxhe shqiptarëve.

Me humbjen e gjysmës së territorit të tyre, shqiptarët humbën gjysmën e trashëgimisë kulturore dhe deri diku edhe historinë e tyre. Kombet pushtues të këtyre trojeve shqiptare, duke manipuluar faktet historike, si dhe duke gërmuar e vjedhur thesare e artefakte kulturore nëntokësore i përvetësuan si të tyret, duke varfëruar kështu trashëgiminë kulturore të popullsisë autoktone të këtyre trevave.

Siç tha i famshmi George Orwell: “Mënyra më efektive për të shkatërruar popujt është të mohoni dhe zhdukni të kuptuarit e tyre për historinë e tyre”. Pra, si e shkatërron një komb një komb tjetër? Thjeshtë duke i hequr kulturën e tjetrit. Dhe si bëhet kjo? Duke u marrë gjuhën e tyre, historinë e tyre dhe vetë identitetin e tyre. Siç tha Marcus Garvey: “Një popull pa njohuri për historinë, origjinën, dhe kulturën e tij të kaluar është si një pemë pa rrënjë”.

Për shkak të presioneve të mëdha – politike, ekonomike dhe të tjera – një pjesë e mirë e asimilimit tashmë ka ndodhur në trojet shqiptare jashtë vendit, në vende si Greqia, Serbia dhe deri diku Maqedonia dhe Mali i Zi, ku shqiptarët etnikë ende po përpiqen t`u përmbahen  traditave të tyre kulturore dhe për të ruajtur identitetin e tyre kombëtar. Përballë fatkeqësive, këto komunitete ende mbajnë dhe festojnë me krenari gjuhën, traditat, besimet dhe praktikat e tyre, për të cilat ata vazhdimisht inspirohen nga këngët epike që tregojnë për gatishmërinë e paraardhësve të tyre për të rrezikuar jetën dhe lirinë për t’i ruajtur ato.

Në këto rrethana dhe bazuar në të drejtën ndërkombëtare, është përgjegjësi e vendit të origjinës, Shqipërisë, të ruajë trashëgiminë kulturore dhe identitetin kombëtar e bashkëatdhetarëve të saj që tani jetojnë në shtete pritëse. Shqipëria duhet ta bëjë këtë duke bashkëpunuar me ato vende për t’u siguruar që shtetasit shqiptarë të gëzojnë të njëjtat të drejta si të tjerët dhe të mos u imponohet asimilimi i detyruar direkt apo indirekt. Fatkeqësisht, kjo nuk ka ndodhur për shumë arsye të ndryshme. Shteti i sapokrijuar i Shqipërisë ishte i varfër dhe i dobët dhe nuk kishte mjete dhe burime për të mbrojtur as trashëgiminë kulturore të shqiptarëve brenda kufijve të tij dhe është mbështetur kryesisht te arkeologët dhe historianët e huaj për të zbuluar dhe dokumentuar gjetjet e tyre.

Dëshmitë empirike në lidhje me misionet e huaja arkeologjike në Shqipëri janë mjaft problematike për shkak të agjendave të fshehura të këtyre ekspeditave dhe faktit se shumica e gjetjeve arkeologjike u nxorrën jashtë vendit, duke përfunduar në muzetë e vendeve të arkeologëve – ose në koleksione private ose dyqane pengjesh. Këto misione të huaja arkeologjike shkaktuan dëme serioze edhe me konkluzionet e tyre shkencore, të cilat u përcaktuan të vërtetonin vetëm ekzistencën e qytetërimeve të lashta që i interesonin ideologjikisht, përkatësisht qytetërimit Romak dhe Helen, (p.sh: gërmimet në qytetet antike të Finiqit, Apolonia, Butrinti, Durrësi etj), duke injoruar substancën arkeologjike autoktone të ilirëve dhe shqiptarëve.

Një shembull është distanca e Luigi Ugolinit, sa më shumë që të jetë e mundur, nga gjurmimi i vendbanimit parahelen të fiseve Epirote të Kaonëve të Buthrotum, qyteti prehistorik i Butrintit të sotëm. Ugolini ishte një arkeolog italian që ka gërmuar në zonën e trashëgimisë së Butrintit nga viti 1928 deri në vdekjen e tij të parakohshme në vitin 1936. Ai as nuk i kushtojë vëmendje periudhës Helene, sepse kjo nuk ishte në axhendën e tij. Ugolini u kujdes shumë që në çdo hap të ruante vetëm gjurmë të monumenteve të epokës Romake. Sidoqoftë, vlen të përmendet se qytetërimi Romak dhe ai Helen janë qytetërime rajonale dhe nuk mund t’i atribuohen vetëm Italisë dhe Greqisë, pasi edhe Shqiptarët ishin pjesë e saj dhe kanë kontribuar shumë në aspektin e perandorëve dhe ndërtimit të qyteteve dhe monumenteve nëpër perandori. Prandaj, qytetet e ndërtuara në këto periudha brenda territorit Ilir janë pjesë e trashëgimisë kulturore të Shqiptarëve.

Për më tepër, edhe publikimet e rezultateve nga këto misione të keqdrejtuara që ruajnë rëndësinë e tyre shkencore historiografike janë mjaft të dëmshme për historinë e vërtetë dhe trashëgiminë kulturore të shqiptarëve. Merrni, për shembull, këtë përshkrim të Butrintit në faqen e internetit të UNESCO-s:

“I banuar që në kohërat parahistorike, Butrinti ka qenë vendi i një kolonie greke, një qytet romak dhe një peshkopatë. Pas një periudhe prosperiteti nën administrimin bizantin, më pas pati një pushtim të shkurtër nga venecianët dhe qyteti u braktis në mesjetën e vonë pasi u krijuan këneta në zonë. Vendi aktual arkeologjik është një depo rrënojash që përfaqësojnë çdo periudhë të zhvillimit të qytetit.”

Në këtë paragraf nuk përmendet fare origjina e vërtetë e qytetit, kush e ka ndërtuar apo kush ka jetuar aty. Por për gjithçka ndodhi me Butrintin gjatë kësaj periudhe, përgjegjësia bie mbi qeverinë shqiptare të kohës.

Është ironike, por e drejtë të thuhet se për herë të parë, pasuritë arkeologjike në Shqipëri mbroheshin nga shteti komunist i pas Luftës së Dytë Botërore. Pikërisht gjatë kësaj kohe arkeologjia hyri në programin shtetëror: u formuan institucione shkencore, u ndërtuan muzetë dhe u krijua Departamenti i Arkeologjisë.Mirëpo, rënia e shtetit diktatorial në vitin 1991 solli ndryshime të mëdha në çdo aspekt të jetës politike, ekonomike dhe sociale në Shqipëri dhe filloi një epokë e re e shoqërisë pluraliste demokratike dhe pronës private. Ndryshimi pati një ndikim të madh edhe në trashëgiminë kulturore, ku arkeologjia dhe monumentet kulturore janë ndoshta më të rëndësishmet. Institucionet arkeologjike dhe monumentet kulturore mbetën të tilla, por të dobësuara rëndë. Në mungesë të reformave të nevojshme ligjore, privatizimi i pronës shtetërore e la arkeologjinë dhe pasurinë arkeologjike në luftë për mbijetesën e tyre. Për më tepër, kalimi i pronës nga kontrolli shtetëror në privat paraqiste pengesa serioze ligjore për mbrojtjen e arkeologjisë. Nga ky moment, kontrolli i shtetit mbi grabitjen e veprave të trashëgimisë kulturore nga kishat, depot, dhe muzetë u humb. Shteti shqiptar gjithashtu nuk ishte në gjendje të ndalonte veprimtaritë e dëmshme të qytetarëve të tij, të gjuetarëve të thesarit apo të trafikantëve, të cilët me të gjitha llojet e mjeteve gërmuan vende të shenjta dhe mjedise natyrore në mbarë vendin për të marrë objekte me vlerë arkeologjike dhe për t’i trafikuar jashtë territorit. Veprat e tyre shkatërruese kanë arritur deri në shkatërrimin e mureve të monumenteve antike me makineri të rënda për të ndërtuar struktura të reja. Atë që u bë gjatë gjithë shekullit të 19-të nga të huajt, tani po e bëjnë edhe vetë shqiptarët, sepse shteti u ka krijuar mundësi të grabisin çdo gjë me vlerë. “Nëse axhenda në një vend ndryshon vazhdimisht, ndonjëherë edhe për orë, duhet ta dini se qeveriseni nga injorantë dhe të paaftë! Dhe ndoshta më keq, ju drejtoheni nga tradhtarë që u shërbejnë vetëm interesave të huaja!”. ― Mehmet Murat ildan

Kjo është arsyeja pse shqiptarët që kujdesen për trashëgiminë e tyre kombëtare dëshirojnë të mbrojnë vendet arkeologjike nga grabitjet e vazhdueshme dhe janë të kujdesshëm – apo dhe dyshues – ndaj ndërhyrjeve të huaja, veçanërisht kur institucionet e nevojshme qeveritare nuk janë mjaftueshëm të afta ose të gatshme për të monitoruar dhe kontrolluar gërmime të tilla arkeologjike. Për të kuptuar më mirë zhurmën e shkaktuar nga ndërhyrja e menduar e Fondacionit Shqiptaro-Amerikan për Zhvillim (AADF ose Fondacioni) në Butrint dhe misionin e tij të gabuar, lexoni shtojcën “Humbja e thesareve arkeologjike shqiptare gjatë 100 viteve të fundit”, një përmbledhje e nxjerrjeve nga një libër i Gjergj Frashëri “Pasuria arkeologjike e Shqipërisë në rrezik”.

AADF u krijua nga Fondi Shqiptaro-Amerikan i Ndërmarrjeve (AAEF ose Fondi); Unë isha një nga anëtarët themelues të saj dhe gjoja një anëtar i Bordit i besuar për jetë. Qëllimi i AADF është të avancojë qëllimin e Aktit të Mbështetjes për Demokracinë e Evropës Lindore (ose SEED Act) të vitit 1989 dhe të ndërtohet mbi programet e krijuara nga AAEF për të promovuar zhvillimin e sektorit privat përmes edukimit për zhvillim të qëndrueshëm, sipërmarrjes, zhvillimit të lidershipit, dhe mbështetjes për turizëm kulturor dhe eko-turizëmit në Shqipëri.

Ndërsa objektivi i misionit të AADF është i njëjtë me atë të AAEF-it, modusoperandi dhe treguesit kryesorë të performancës së secilit janë mjaft të ndryshëm. Ndërsa AAEF funksiononte si një organizatë fitimprurëse, AADF është përfshirë vetëm në financimin e programeve të ndryshme për të përmbushur objektivat e misionit të saj. Investimi për të fituar para nuk është një detyrë e lehtë, të vendosësh për të shpenzuar para është një detyrë edhe më e vështirë. Pas një ecurie të jashtëzakonshme të AAEF, pjesërisht për shkak të udhëheqjes së bordit fillestar të drejtorëve (të emëruar nga Presidenti i Shteteve të Bashkuara), partnerëve të aftë dhe stafit punëtorë në Shqipëri, AADF filloi misionin e saj me të njëjtin entuziazëm duke bërë të dukshme investime që mund të shërbejnë si katalizatorë për ndryshim. Michael Granoff, i cili zëvendësoi kryetarin fillestar, Domenick Scaglione, vazhdoi të ishte gjithashtu kryetar i AADF. Por me kalimin e kohës, ndërsa shumica e anëtarëve origjinalë të bordit u larguan, qëndrimi i Granoff ndaj rolit të tij si kryetar ndryshoi ndjeshëm; ai filloi ta shikoi veten si një personalitet i gjithëfuqishëm dhe AADF si fondacionin e tij personal. Ai kërkonte gjithmonë një trajtim të veçantë dhe zhvillonte marrëdhënie personale të drejtëpërdrejta me figurat politike dhe qeveritarët në Tiranë. Kjo i shërbeu mirë atij dhe politikanëve shqiptarë që shpesh bien në këtë lloj akti, veçanërisht nëse personi është një VIP amerikan ose “lojtar i fuqishëm”, siç e konsideronte veten z. Granoff. Ata përdorën Granoffin për të avancuar pozicionin e tyre politik dhe ai i përdori ata për të kënaqur egon e tij.

Unë e kam mbuluar mjaftueshëm personalitetin e Granoffit në shkrimet e mia të mëparshme rreth udhëtimit tim me Fondin dhe Fondacionin, dhe për këtë arsye nuk do të ndalem këtu. Ky është vetëm një sqarim për t’ju ndihmuar të kuptoni fiaskon e Butrintit, marrëdhënien e veçantë të Granoffit me zyrtarët e qeverisë dhe largimin e AADF nga misioni i saj i vërtetë.

Në këtë artikull do të doja të ndalem vetëm në fakte në lidhje me mënyrën se si AAEF dhe AADF u përfshinë në Butrint, çfarë miratoi Bordi, çfarë nuk iu zbulua kurrë Bordit dhe të shtroj pyetjen pse? Do të doja të komentoja gjithashtu Planin famëkeq të Menaxhimit të Integruar ose IMP, pasi pata mundësinë të merrja një kopje nga interneti dhe ta lexoja. Gjithashtu do të doja të komentoja përshtypjen time për vizitën e fundit të Bordit në Tiranë gjatë muajit tetor 2022.

Ashtu si çdo vit, kalova muajt shtator dhe tetor në Ballkan dhe gjatë një udhëtimi në Tiranë, përmbusha premtimin tim për t’u shfaqur në disa programe të stacioneve televizive për të treguar anën time të historisë në lidhje me AADF. Siç e kam thënë më parë, sinqerisht shpresoj që zbulimi im për ish-kolegët e mi të mos shërbejë për të njollosur reputacionin e përgjithshëm të mirë të AAEF/AADF ose anëtarëve të saj origjinal të bordit, të cilin një shumicë e madhe e popullit shqiptar me të drejtë e vlerëson shumë. Përkundrazi, tentoj të heq renë e errët që ka krijuar angazhimi i dyshimtë i AADF në Butrint. Unë mbetem i përkushtuar për të mbrojtur të vërtetën, për të sqaruar të dhënat dhe, nëse është e nevojshme, për të bashkëpunuar me të tjerët për të paraqitur faktet dhe për t’i lejuar lexuesit të japin gjykimet e tyre. Të gjitha këto i bëj në një përpjekje për të shpëtuar Butrintin nga shfrytëzimet e mëtejshme të pakontrolluara dhe për të detyruar qeverinë të bëjë gjënë e duhur: të respektojë mandatet e UNESCO-s që vendosin qartë përgjegjësinë për mbrojtjen dhe menaxhimin e një pasurie të Trashëgimisë Botërore në vendin ku ndodhet, në këtë rast me qeverinë shqiptare. Kjo është gjithashtu për të nxitur qeverinë që të punojë në mënyrë proaktive me Këshillin e Evropës për të zbatuar praktikat më të mira në menaxhimin e trashëgimisë kulturore siç përshkruhet në dokumentet e tyre si:

– “Një qasje e integruar ndaj Trashëgimisë Kulturore – Programi i Këshillit të Evropës për Bashkëpunim Teknik dhe Konsulencë” https://rm.coe.int/an-integrated-approach-to-cultural-heritage-the-council-of-europe -s-te/1680792e6f; dhe

– “Menaxhimi i Trashëgimisë Arkeologjike në Evropë” https://rm.coe.int/strategy-21-archaeological-heritage-management-in-europe-in-less-than-/16808e9905.

E thënë thjeshtë, qeveria mund të kontraktojë disa detyra gjatë menaxhimit të trashëgimisë kulturore, por nuk mund të kontraktojë përgjegjësinë e saj. Prandaj, qeveria duhet të krijojë kuadrin e nevojshëm institucional të mbështetur nga kornizat ligjore në mënyrë që të përmbushë përgjegjësitë e saj në lidhje me trashëgiminë kulturore. Është e qartë se qeveria deri më tani ka dështuar ta bëjë këtë dhe kontraktimi i parashikuar me AADF nuk është rruga e duhur dhe ndoshta është edhe e paligjshme. Gjithashtu, ndërhyrja e AADF në përgjegjësitë e qeverisë është jashtë qëllimit të misionit të saj. Këmbëngulja nga të dyja palët për të vazhduar me këto marrëveshje, në kundërshtim me këshillat e të gjithë ekspertëve vendas dhe të huaj të fushës, të bëjnë të dyshosh se diçka më e keqe po ndodh prapa skenave. Edhe nëse kjo marrëveshje ishte brenda fushës së autoritetit të AADF, ajo nuk ka mjetet apo ekspertizën e nevojshme për të luajtur këtë rol. AADF duhet t’i përmbahet misionit të saj dhe asaj që u miratua në mbledhjen e Bordit kur unë isha pjesë e tij (që sigurisht nuk ishte misioni që vepron sot) dhe ta lërë qeverinë të bëjë punën e saj.

AADF mund të marrë mësime nga shumë fondacione të ngjashme në Shtetet e Bashkuara se si të luajë më mirë rolin për të cilin është krijuar, për shembull, Fondacioni Paul Getty. Fondacioni Getty u krijua në 1984 me besimin se filantropia është një përbërës kyç në kryerjen e misionit të Trustit J. Paul Getty. Getty Trust është një organizatë kulturore ndërkombëtare që përfshin Institutin e Konservimit Getty, Fondacionin Getty, Institutin e Kërkimeve Getty dhe Muzeun J. Paul Getty. Fondacioni Getty përmbush misionin filantropik të Getty Trust duke mbështetur individë dhe institucione të përkushtuara për të avancuar kuptimin dhe ruajtjen më të madhe të arteve pamore në Los Angeles dhe në mbarë botën. Nëpërmjet nismave strategjike të granteve, ajo forcon historinë e artit si një disiplinë globale, promovon praktikën ndërdisiplinore të konservimit, rrit aksesin në koleksionet muzeale dhe arkivore dhe zhvillon liderët aktualë dhe të ardhshëm në artet pamore. Ajo kryen punën e saj në bashkëpunim me programet e tjera Getty për të siguruar që ata individualisht dhe kolektivisht të arrijnë efektin maksimal. Po kështu, AADF duhet të hartojë një plan strategjik filantropie dhe të bëjë grante ose investime sipas projekteve për të adresuar problemet e përcaktuara në historinë e artit, konservimin, muzetë dhe fusha të tjera të trashëgimisë kulturore në pajtim me ekspertët vendas.

Shqipëria ka një sërë nevojash në arenën kulturore që nga forcimi i institucioneve ekzistuese deri te ngritja e institucioneve të reja, përmirësimi i muzeve në degraduar dhe bibliotekën e saj kombëtare për shekullin 21, trajnimi i stafit ekzistues dhe përgatitja e brezit të ri të punëtorëve, të gjitha këto që AADF mund të luajë rolin kryesor mbështetës nëse investimet e tij janë prioritare bazuar në atë që i nevojitet vendit dhe jo në atë që dëshiron ose ka nevojë qeveria.

Plani i Propozuar i Menaxhimit të Integruar

Plani famëkeq i Menaxhimit të Integruar (IMP) u përgatit nga Prince + Pearce, një firmë konsulente britanike e drejtuar nga Dr. David Prince dhe Dr. Richard Hodges, i cili është një figurë mjaft e diskutueshme në Shqipëri për shkak të angazhimit të tij të mëparshëm dhe interpretimeve të gjetjeve arkeologjike në Butrint. Vendimi për të punësuar këtë firmë të veçantë dhe Termat e Referencës (TR) u morën bashkërisht nga Ministria e Kulturës (MC) dhe menaxhmenti i AADF në përputhje me një Memorandum Mirëkuptimi të lidhur me qëllim të përgatitjes së një IMP, ndërkohë që financimi ishte siguruar tërësisht nga AADF.

Firma konsulente prodhoi një dokument mjaft voluminoz prej rreth 200 faqesh, vlera e të cilit nuk duhet nënvlerësuar. Ai përmban një mori informacionesh dhe rekomandimesh që mund të jenë mjaft të dobishme për Ministrinë e Kulturës. Dokumenti në thelb është një rishikim diagnostik i Parkut Kombëtar të Butrintit, angazhimeve të tij të mëparshme dhe çështjeve që lidhen me të, plus gjendjen aktuale të punëve. Ai gjithashtu jep rekomandime domethënëse për përmirësime.

Një problem themelor me IMP-në e propozuar është se ai përgatitet me një përfundim të paramenduar, një produkt i personalizuar në përputhje me TR-në e dhënë nga menaxhmenti i MC dhe AADF sipas kushteve të ligjit të ri për Trashëgiminë Kulturore, i cili u financua nga AADF për të lejuar skemën përfundimtare të IMP-së së propozuar. Jam i bindur se firma konsulente nuk do ta kishte rekomanduar këtë lloj marrëveshjeje nëse nuk do të ishin udhëzuar të prodhonin një dokument bazuar në TR-në e dhënë. Ai pretendon të bazohet në praktikat më të mira mbizotëruese në Evropë dhe Shtetet e Bashkuara – gjë që nuk është kështu – dhe ka shumë kontradikta brenda dokumentit. Për më tepër, IMP i propozuar bazohet në planin e mëparshëm të dështuar të menaxhimit (2007-2012) të përgatitur nga Fondacioni Butrint, por ai nuk tregon, ose të paktën nuk është i qartë se si do të punojnë të dy fondacionet së bashku. Si gjithmonë, djalli është në detaje dhe ka shumë çështje dhe pyetje të tjera brenda dokumentit. Për të përmendur disa:

  • Konsultimet: Dokumenti thekson se janë zhvilluar takime konsultative me një numër të madh aktorësh dhe palësh të interesuara nga pushteti qendror, bashkitë lokale dhe drejtues të fushës, duke lënë të besohet se të gjithë ishin dakord me AADF, gjë që nuk është kështu; përndryshe nuk do të kishte një zhurmë të tillë.
  • Modelet: Në përgatitjen e dokumentit, u morën parasysh një sërë standardesh dhe mandatesh të miratuara ndërkombëtarisht nga UNESCO, ICOMOS, ICCRN dhe të tjerë; megjithatë, nuk përmendet asnjë rekomandim i Këshillit të Evropës.
  • Qeverisja: Modelet e përdorura për Vendet e Trashëgimisë Botërore referohen brenda dokumentit, së bashku me përzierjet e pronësisë së sitit (d.m.th. privat, publik, bamirësi), në të cilin aseti është në pronësi dhe mbikëqyrur nga qeveria me marrëveshje të pavarura administrative dhe financiare, ose të mbështetur nga financues privatë; megjithatë, IMP i propozuar për Butrintin kërkon që Fondacioni i ri të marrë përsipër përgjegjësitë e qeverisjes dhe të jetë vendimmarrësi i vetëm për të gjitha çështjet e zonës arkeologjike të Butrintit. Ky është problemi themelore me këtë IMP të propozuar

Siç thuhet në dokument, “Butrinti është një nga peizazhet më të jashtëzakonshme në Botë. Njihet si një sit i Trashëgimisë Botërore, një Park Kombëtar dhe i përfshirë në Ramsar… Dihet se ka qenë i pushtuar për të paktën 12,000 vjet dhe për rreth 500 breza, duke e bërë atë një xhevahir të një siti arkeologjik të rëndësishëm ndërkombëtar që ndihmon në përcaktimin e historisë së Shqipërisë, Mesdheut dhe ka shumë rëndësi për Evropën perëndimore.” Jetëgjatësia e arkeologjisë së Butrintit dhe shumëllojshmëria e ndërhyrjeve kulturore të përfaqësuara janë çelësi i rëndësisë së saj. Grekët, romakët, bizantinët, anzhuinët, venecianët dhe osmanët të gjithë kanë lënë gjurmët e tyre, siç thuhet në dokument, por nuk përmenden ilirët (epirotët) që kanë qenë atje për mijëra vjet dhe kanë ndërtuar qytetin. Pyetja që duhet bërë është: Pse?

Ndoshta përgjigja është dhënë në paragrafin tjetër të IMP që thotë:

“Midis viteve 1928 dhe 1936, arkeologu italian Luigi Maria Ugolini gërmoi gjerësisht në zonën A3. Kjo ishte në kontekstin e dëshirës së Musolinit për të ngatërruar historinë e Italisë moderne me historinë e Romës Perandorake, siç ilustrohet nga personalitetet e Cezarit dhe Augustit, me rezultatin që vepra e Ugolinit u miratua nga qeveria italiane për të promovuar mbetjet romake mbi nivelet helenistike dhe u përdor, në një pjesë jo të vogël, për të ndihmuar në justifikimin e pushtimit italian të Shqipërisë në prill 1939: ajo që dikur ishte romake, tani është italiane.”4

Jo vetëm italianët, por grekët dhe të tjerë që kanë gërmuar apo kanë bërë kërkime në Butrint kanë pasur disa motive alternative, gjeopolitike apo të tjera. Kjo është arsyeja pse zona arkeologjike e Butrintit nuk duhet të rrëshqasë kurrë dhe nuk duhet të dalë kurrë jashtë kontrollit të pushtetit vendor dhe agjencive përkatëse të krijuara për të ruajtur trashëgiminë kulturore të kombit.

Paragrafi tjetër problematik në dokument është përshkrimi i periudhës 1945-1992, i cili tenton të minimizojë arritjet e vendit në arkeologji, të njollosura nga arkeologët dhe historianët e arsimit sovjetik për qëllime politike:

“Midis vitit 1945 dhe fundit të komunizmit në Shqipëri në 1992, Butrinti, së bashku me shumë vende të tjera historike, u inkurajua nga arkeologë dhe historianë të shkollave sovjetike, për të përpunuar një histori që shqiptarët kishin banuar dhe mbrojtur trojet e tyre që nga lashtësia, si një mënyrë për t’iu kundërvënë pretendimeve për tokën nga shtetet përreth, Greqia, Italia dhe Jugosllavia (atëherë)”.

E vërteta e çështjes është se gjatë kësaj kohe arkeologjia hyri në programin shtetëror dhe u formuan institucionet shkencore, u ndërtuan muzetë dhe u krijua Departamenti i Arkeologjisë. Ndërkohë, historia shqiptare mbetet për t’u shkruar, dhe pasi kjo të bëhet, të gjitha pretendimet dhe kundërpaditë e shteteve të sapolindura (vetë artificiale) do të pushojnë.

Pas rënies së regjimit komunist në 1992 dhe shfaqjes së një shteti demokratik, Shqipëria u hap ndaj ndikimeve perëndimore; prandaj Butrinti u bë i aksesueshëm për qasjet perëndimore ndaj arkeologjisë dhe konservimit. Në vitin 1993 u krijua Fondacioni Butrinti nga Lord Rothchild për të kryer kërkime arkeologjike moderne novatore dhe ekzistuese dhe për të ndihmuar arkeologët shqiptarë në ruajtjen e monumenteve të zonës. Që nga fillimi i tij, projekti i Fondacioneve pati tensione me autoritetet përgjegjëse kombëtare dhe lokale, por bashkëpunimi përfundimisht dha disa fryte. Pavarësisht nismave në dukje me qëllime të mira të nisura nga Fondacioni Butrinti dhe përfshirja e tij midis viteve 2000-2012, Projekti i Butrintit dështoi për shkak të mungesës së dukshme të fokusit, drejtimit dhe mekanizmave të qartë për të inicuar dhe mbështetur ndërhyrjet në mbarë Parkun si në nivel kombëtar ashtu edhe në atë lokal –– çështja është menaxhimi dhe shpërndarja8.

Qeverisja dhe Menaxhimi në Planin e Propozuar të Menaxhimit të Integruar

Ligji i ri i fuqizuar ka krijuar mundësi për implementimin e IMP-it qoftë drejtpërdrejtë nga qeveritë e shtetit ose nga shoqërimi me një palë të tretë jofitimprurëse. Parku Kombëtar i Butrintit përbëhet nga tre zonat e mëposhtme gjeografike për të cilat qeveria shqiptare është përgjegjëse për qeverisjen dhe menaxhimin:

  • Zona e qytetit të lashtë, e referuar si A3 (614 ha)
  • Vendi apo siti i Trashëgimisë Botërore (2,500 ha)
  • Parku Kombëtar në tërësi (9,424 ha; zona Buffer ËHS është 8,591 ha)

Organi kombëtar përgjegjës për raportimin në UNESCO për sitet e Trashëgimisë Botërore është Ministria e Kulturës nëpërmjet Institutit të Monumenteve të Kulturës në Tiranë. Butrinti është përcaktuar gjithashtu sipas Konventës RAMSAR Ligatina me Rëndësi Ndërkombëtare, për të cilat Ministria e Mjedisit është organi kombëtar përgjegjës për raportimin në RAMSAR nëpërmjet Agjencisë së saj Kombëtare për Zonat e Mbrojtura.

Aktualisht, Parku Kombëtar i Butrintit drejtohet nga disa organe qeveritare kombëtare nën kryesinë e Ministrisë së Kulturës. Në vitin 1998, në zbatim të këtij mandati, u krijuan dy agjenci përkatëse: (a) Bordi për Administrimin dhe Koordinimin e Butrintit, përgjegjës për zhvillimin strategjik të zonës; dhe (b) Zyra e Administrimit dhe Koordinimit, përgjegjëse për funksionin administrativ të Zonës A-3 dhe, duke filluar nga viti 2005, Kompleksit Ligatinor të Butrintit. Komponenti që mungonte në këtë aranzhim ishte komiteti menaxhues i institucioneve përkatëse për të kryer menaxhimin e përgjithshëm të parkut dhe zbatimin e planit të menaxhimit. Për të adresuar këtë boshllëk në vitin 2015, u krijua Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura e ndjekur nga Komiteti i Menaxhimit për të mbikëqyrur dhe zbatuar planet e menaxhimit. Megjithatë, kuadri ligjor mbeti i paqartë dhe diku kontradiktor në lidhje me kompetencat e institucioneve dhe ministrive përkatëse, gjë që pengonte progresin shumë të nevojshëm. Prandaj, situata kërkoi një zgjidhje urgjente të bazuar në bashkëpunimin e Ministrisë së Kulturës dhe Ministrisë së Mjedisit.

Është e qartë se modeli ekzistues ka qenë jashtëzakonisht i dobët dhe nuk ka arritur të ofrojë në çdo aspekt nga menaxhimi bazë deri te sigurimi i burimeve të mjaftueshme financiare. Fondacioni Butrinti pushoi efektivisht funksionimin në vend në vitin 2012 dhe me këtë përfundoi edhe plani afatgjatë i rënë dakord me qeverinë për menaxhimin e ardhshëm të zonës. Për të marrë hua thënien e famshme të Presidentit Ronald Reagan: “Qeveria nuk është zgjidhja e problemit tonë; Qeveria është problemi.” Është e qartë se për të gjitha fatkeqësitë që kanë të bëjnë me Butrintin dhe trashëgiminë kulturore në përgjithësi, është qeveria ajo që mban fajin.

Pikërisht për shkak të këtij ngërçi që fillimisht AAEF dhe më pas AADF e panë të arsyeshme të jepnin njëfarë ndihme në formën e përmirësimeve të menjëhershme të terrenit dhe fondeve për të ndihmuar Ministrinë e Kulturës në përgatitjen e një Plani Menaxhimi të Integruar të zhvilluar profesionalisht bazuar në modelet e zbatuara dhe praktikat më të mira. Bordi Drejtues i AAED/AADF asnjëherë nuk miratoi dhe as diskutoi marrjen e përgjegjësisë së qeverisë për qeverisjen e zonës së Butrintit. Çdo përpjekje e tillë mund të jetë realizuar ndërmjet Kryetarit Michael Granoff, qeverisë aktuale dhe palëve të tjera të interesuara, ku secili ka të ngjarë të ketë interesin e vet në një marrëveshje të tillë për të cilën nuk dua të spekuloj.

Tani është e qartë pse draftet e Planit të Menaxhimit të Integruar dhe ligjit të ri – për të cilin AADF pagoi – nuk u ndanë asnjëherë me Bordin, pavarësisht kërkesës time të përsëritur që të paktën të shqyrtohen nga Bordi si me çdo investim tjetër të bërë nga AADF. Pa dyshim, unë do të kisha qenë i pari që do të kundërshtoja një ndërmarrje të tillë dhe me shumë mundësi anëtarët e tjerë të Bordit do të kishin rezerva të mjaftueshme për të mos miratuar këto dokumente. Në vend të kësaj ato i janë dorëzuar Ministres të Kulturës personalisht nga Kryetari Michael Granoff.

Ndërsa është e vërtetë se pa një qeverisje efektive, të mirë-projektuar dhe të drejtuar me një këndvështrim afatgjatë të ruajtjes së çdo siti arkeologjik, pasuria e tij do të rrezikohej të bjerë në rënie dhe mund të ndodhin ndërhyrje të pamenduara mirë. Pyetja është: Cila është mënyra më e mirë për të ecur përpara dhe a mundet qeveria me të vërtetë të transferojë përgjegjësitë e saj?

Plani i sugjeruar i Menaxhimit të Integruar bën rekomandimin e duhur që i gjithë Parku Kombëtar (Zona A3 dhe Zona Buffer) “duhet të funksionojë si një njësi në dobi të të dy mjediseve, si dhe për vizitorët dhe – mbi të gjitha – për njerëzit që jetojnë dhe punojnë në të.”

Por më pas shton “edhe pse mund të jetë në pronësi të shumë njerëzve”, kjo është për t’i lejuar Fondacionit të heqë vetëm Asetin e Trashëgimisë – Zonën A3, duke lënë pjesën tjetër të Parkut Kombëtar nën strukturën aktuale të menaxhimit të qeverisë. Kjo është e qartë në paragrafin e mëposhtëm, i cili thotë:

“Ligji i ri për Trashëgiminë Kulturore parashikon krijimin e një fondacioni të dedikuar që do të krijohet nga Ministria e Kulturës me një partner strategjik vetëm për menaxhimin e aseteve të trashëgimisë kulturore shtetërore (në thelb Zona A3). Kjo do të thotë që – sipas marrëveshjeve ekzistuese – një themel i dedikuar për të gjithë Parkun Kombëtar nuk mund të realizohet edhe nëse konsiderohet i dëshirueshëm.”

Te menduarit se krijimi i Fondacionit të ri dhe zbatimi i IMP-it të ri do të ishte një ilaç për të gjithë Parkun Kombëtar të Butrintit është mjaft mashtrues dhe i pasigurt.

Bazuar në gjetjet në terren të disa zonave të ndërtuara rreth Ksamilit pas zonimit nga ekspertët, IMP rekomandoi prerjen e rreth 150 hektarëve nga Parku si një territor i komprometuar që nuk kishte më kuptim për t’u mbrojtur.6 Megjithatë, qeveria vendosi të zvogëlojë më tej zonën e mbrojtur me një total prej 800 hektarësh, pavarësisht rekomandimit të një studimi të përbashkët të AADF me Ministrinë e Kulturës për një sipërfaqe të komprometuar prej vetëm 150 hektarësh. Me sa duket në këto 650 hektarë shtesë të shkëputur, qeveria tashmë ka bërë marrëveshje sekrete me miqtë e saj, dhe plane të caktuara për një fshat turistik janë duke u zhvilluar. Si do ta quanit këtë përveç korrupsionit të qeverisë në ingranazhe të larta? Pyetja është: Pse z. Granoff dhe AADF e lejuan veten të ishin pjesë e korrupsionit të dukshëm qeveritar, kur edhe vetë Lord Rothschild në disa raste ka shprehur këmbënguljen e tij që zona të zvogëlohet sa më pak, veçanërisht pjesa afër Ksamilit ku ka ndodhur reduktimi? Por jo, z. Granoff e përpunoi marrëveshjen me qeverinë shqiptare, duke treguar hipokrizinë dhe mospërfilljen e rregulloreve të AADF-së në lidhje me transparencën, dhe duke thyer premtimin që kishte bërë për t’i ruajtur sa më shumë territorin e parkut Lord Rothchild dhe popullit të Shqipërise.9

Pavarësisht nga roli i propozuar i Fondacionit të ri në lidhje me Zonën A3, autorët kuptojnë se IMP i ri nuk mund të zbatohet pa një strukturë mbikëqyrëse të formuluar mirë dhe të përkushtuar që ka fuqi dhe ndikim të mjaftueshëm mbi mirëqenien e ardhshme të Parkut. Prandaj, rekomandohet një ndryshim në DCM Nr. 593 (2018) për krijimin e një Komiteti të Parkut Kombëtar të Butrintit të fuqizuar, me qëllim integrimin e dy strukturave qeverisëse (qeveria dhe Fondacioni i ri):

“Prandaj, synon të forcojë Komitetin e krijuar në kuadër të legjislacionit për zonat e mbrojtura, i cili do të mbrojë dhe promovojë vlerat e tij kulturore dhe natyrore dhe do të zbatojë praktika të qëndrueshme nëpërmjet sistemit të menaxhimit të integruar. Prandaj, ai kërkon ndryshimin e mënyrës së qeverisjes duke forcuar dhe zgjeruar kompetencat e Komitetit me anë të një përfaqësie ndërministrore dhe jo në nivel prefekture, pasi aktualisht funksionon sipas legjislacionit për zonat e mbrojtura”.10

Në përmbledhje, Komiteti i Parkut Kombëtar do të jetë organi qeverisës i shtetit që do të mbikqyrë dhe monitorojë zbatimin e standardeve, kritereve dhe rekomandimeve që vijnë nga IMP për të gjithë Parkun, duke përfshirë rekomandimet nga UNESCO dhe autoritete të tjera ndërkombëtare për trashëgiminë kulturore. Është e qartë se kjo nxjerr në pah se problemi qëndron tek qeveria për mos ngritjen e një strukture të duhur mbikëqyrëse për të menaxhuar Butrintin dhe pasuritë e tjera të trashëgimisë kulturore.

Sipas mandatit të UNESCO-s, qeveria është përgjegjëse për menaxhimin e aseteve të trashëgimisë dhe për vendosjen e një strukture të përshtatshme mbikëqyrëse; prandaj, qeveria nuk mund dhe nuk duhet të përpiqet t’i transferojë përgjegjësitë e saj një fondacioni të jashtëm që nuk mund ta kontrollojë efektivisht. Fondacioni i propozuar, megjithatë, mund të luajë ende një rol të rëndësishëm në çështjet e Butrintit duke marrë përsipër përgjegjësinë administrative dhe financiare dhe duke ia lënë rolin mbikëqyrës institucioneve qeveritare dhe strukturës së vendosur mbikëqyrëse. Kjo do të thotë se Ministria e Kulturës, nëpërmjet institucioneve përkatëse të themeluara, do t’i kontraktonte Fondacionit aspektin administrativ dhe financiar të veprimtarisë, ndërsa Ministria do të vazhdonte të luante rolin e saj të mandatuar. Kjo marrëveshje mund të zbatohet përmes një Memorandumi Mirëkuptimi të hartuar qartë në lidhje me detyrat e jashtme dhe duhet të inkurajojë Fondacionin që të ofrojë ndihmë këshillimore për Ministrinë në lidhje me zbatimin e IMP, në vend që ta pengojë atë që ta bëjë këtë. Roli i AADF në Fondacionin e ri do të ishte proaktiv; për sa kohë që ofron mbështetje financiare, duhet të ketë një vend në Bord. Por në asnjë rrethanë ky Fondacion nuk duhet të konsiderohet një ent i AADF ose të menaxhohet nga AADF. Roli i tij duhet të jetë rreptësisht filantropik. Roli i Fondacionit siç parashikohet në këtë dokument mund të duket sipërfaqësisht si një ide e mirë, por është thelbësisht e metë dhe duhet refuzuar.

Vizita e fundit e Bordit të AADF në Shqipëri

Çdo vit Bordi i Drejtorëve të AADF viziton Shqipërinë, ku përveç takimit të rregullt të Bordit, ka mundësinë të vizitojë disa nga investimet e saj në terren dhe të eksplorojë projektet e ardhshme që ia vlen të investigohen me menaxhmentin dhe stafin. Vizita e këtij viti ishte veçanërisht e rëndësishme pasi angazhimi i parashikuar nga AADF në Butrint ka krijuar një zhurmë të madhe jo vetëm në media, por me të gjithë arkeologët shqiptarë, qytetarët e shqetësuar dhe palët e tjera lokale të interesuara në Butrint. Ata të gjithë besojnë se AADF po merr në mënyrë indirekte qeverisjen e xhevahirit të Butrintit (siti arkeologjik A3) përmes formimit të një fondacioni të ri, të cilin ata e shohin si thelbësisht problematik, në kundërshtim me mënyrën se si duhet të menaxhohen vendet e trashëgimisë kulturore, dhe thjesht jo në interesin më të mirë të vendit.

Edhe në shembujt e përdorur për përgatitjen e Planit të Menaxhimit të Integruar, qeverisja dhe mbikëqyrja e sitit i takonte gjithmonë qeverisë dhe vetëm administrimi dhe menaxhimi financiar i sitit mund të drejtohen në mënyrë të pavarur. Pavarësisht kësaj, qeveria, duke qenë palë në këtë skemë, ende e mbështet këtë marrëveshje për shkak të interesit të veçantë për të, që do të shpjegohet më vonë. Në këto rrethana, pritej që Bordi i Drejtorëve të bënte që AADF të tërhiqej nga ndërhyrja e propozuar dhe të jepte kontribute nëpërmjet kanaleve filantropike. Por Bordi, i udhëhequr nga kryetari egoist Michael Granoff, i shpërfilli të gjitha lutjet dhe vazhdoi punën sikur asgjë të mos kishte ndodhur.

Të rrethuar nga përfitues të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, ata vizituan Piramidën (një tjetër angazhim i përbashkët mes AADF dhe qeverisë) që është në ndërtim e sipër dhe ku do të vendoset përgjithmonë projekti Tumo. Tumo është një projekt i denjë që fëmijët të mësojnë aftësitë e IT-së, por nuk duhej të ishte në Piramidë, e cila mund të kishte shërbyer më mirë si Muze. Piramida ishte projektuar për të qenë një muze për nder të liderit komunist Enver Hoxha, por mund të ishte kthyer në një Muzeu i Epokës Komuniste për të pasqyruar të mirat, të këqijat dhe të shëmtuarat e komunizmit, një mësim i rëndësishëm për brezat e ardhshëm. Muzeu dhe Rezidenca e Hoxhës së bashku do të kishin qenë një atraksion i mrekullueshëm turistik në qendër për t’u vizituar nga të gjithë ata që vizitonin Tiranën. Këtë ide ia kam sugjeruar Bordit dhe zyrtarëve të qeverisë, por ka rënë në vesh të shurdhër. Pavarësisht se shkatërruan një pasuri të madhe kulturore, ata vazhdojnë të mburren me të sikur po nxjerrin një piramidë të re të gjetur në Shqipëri. Kjo është ajo që ndodh kur qeveria është e vetmja vendimmarrëse pa u konsultuar me palët e tjera të interesit dhe, më e rëndësishmja, me njerëzit. Ju kujtohet fiaskoja e Teatrit Kombëtar? Duhet t’i kushtohet vëmendje një thënie të vjetër: “Askush nuk është aq i mençur sa të këshillojë veten”!

Para se të largohej nga Tirana, Michael Granoff organizoi një intervistë me personazhin e shquar televiziv Blendi Fevziu, i cili njihet për pyetjet e vështira, por jo në këtë rast. Bazuar në pyetjet e bëra nga z. Fevziu, duket se ishte një intervistë e përgatitur paraprakisht me porosi për t’iu përshtatur narrativës së z. Granoff. Si zakonisht, z. Granoff filloi me historinë e tij të zakonshme të ardhjes së tij të parë në Shqipëri dhe sigurimit të një sfondi historik të Fondit dhe Fondacionit. Intervistuesi vuri në dukje se Kryetari i parë ishte Domenick Scaglione, me të cilin z. Granoff ishte dakord, por duke shmangur pyetjet e mëtejshme rreth tij.

Duke u lavdëruar për suksesin e AAEF-it i cili ka gjeneruar më shumë se 300 milionë dollarë fitime, z. Granoff neglizhoi të përmendte se më shumë se gjysma e tyre u krijua nga shitja e Bankës ABA, e cila drejtohej në mënyrë të pavarur nga një bankier profesionist, z. Lorenzo Roncari, dhe kredia duhet t`i shkojë atij. Për sa i përket investimeve të tjera të AAEF-it, konkretisht Aeroportit dhe kartave të identitetit, sërish roli i Fondit në këto investime ishte kryesisht këshillues dhe për të shërbyer si një kanal ndërmjet qeverisë shqiptare dhe partnerëve të tjerë që kryenin punën.

Për rekord—dhe për ta vendosur AAEF-në në një piedestal më të merituar—duhet përmendur se shumica e investimeve që menaxhoheshin drejtpërdrejt nga AAEF prodhonin përfitime margjinale madje disa edhe dështuan. Kur u pyet për Butrintin, përsëri z. Granoff iu referua Lord Rothchild si mikun e tij. Dyshoj nëse e ka takuar ndonjëherë më parë, por ai ka shfrytëzuar pozicionin e kryetarit të Fondit Shqiptaro-Amerikan për të shkuar ta vizitojë teksa ishte me pushime në Korfuz dhe të flasë për Butrintin, pasi ai tashmë ishte përfshirë në të përmes fondacionit të tij. Megjithatë, vini re se pavarësisht disa sukseseve fillestare, misioni i Fondacionit Rothchild ka dështuar, dhe që nga viti 2012 ai nuk është më i përfshirë në Butrint.

Sa i përket përfshirjes së parashikuar nga AADF në Butrint, z. Granoff thjesht siguroi një perde tymi duke deklaruar të dukshmet dhe duke shmangur çështjet vendimtare. Për shembull, ai nuk përmendi se AADF, përmes fondacionit të ri të propozuar (bordi aktual i të cilit me sa duket është i përbërë nga dy bashkëdrejtorë ekzekutivë të AADF; Ministri i Kulturës; autori i IMP-it, Richard Hodges; dhe hartuesi i ligjit të ri.) synon të nxjerrë nga Parku Kombëtar i Butrintit vetëm Zonën e Trashëgimisë A3 për t’u vendosur nën kontrollin e drejtpërdrejtë të Fondacionit, ndërsa pjesën tjetër të parkut ta lërë nën kontrollin e qeverisë. Pjesa tjetër e intervistës nuk ishte asgjë lajmëruese, thjesht një ripërtëritje e investimeve të AAEF-së në rrethe biznesi dhe turistike si Vlora, Marubi e të tjera për të cilat është folur shumë herë.

Vërejtje dhe sugjerime përmbyllëse

Do të filloj duke i bërë disa pyetje kryetarit të AADF, Michael Granoff, për të cilat populli shqiptar meriton përgjigje:

  • Pse keni qëndruar si Kryetar i Boardit te AAEF dhe AADF për më shumë se 20 vjet, kur kjo nuk është brenda praktikave më të mira dhe është në kundërshtim me atë që ndjekin fondacionet dhe tjera të korporata? E keni menduar ndonjëherë se po i dërgoni mesazhin e gabuar elitës politike shqiptare që ka qëndruar në krye dhe e ka çuar vendin në buzë të humnerës?
  • Pse keni refuzuar të zbatoni praktikat më të mira brenda dy organizatave që ju kryesoni duke mos futur mandate reale dhe duke mos krijuar komitete të forta të Bordit, e jo vetëm për hir të formalitetit?
  • Pse keni refuzuar t’i jepni Bordit draftin e Planit të Menaxhimit të Integruar dhe Ligjit të ri të Trashëgimisë Kulturore, të paktën për shqyrtimin e tij, pasi që të dy financoheshin nga AADF?
  • Pse përfshirja direkte e parashikuar e AADF në qeverisjen dhe menaxhimin vetëm të Zonën e Trashëgimisë së Butrintit (jo të gjithë Parkun) nëpërmjet krijimit të një fondacioni të ri në partneritet me Ministrinë e Turizmit nuk u diskutua kurrë në Bord derisa dy bashkëdrejtorë ekzekutivë dhanë disa detaje?
  • Pse emri i figurës kontroverse Richard Hodges nuk u përmend kurrë si person i përfshirë drejtpërdrejtë në hartimin e Planit të Menaxhimit të Integruar dhe pjesëmarrja e tij në Bordin e fondacionit të sapokrijuar nuk iu tregua kurrë Bordit?
  • Pse nuk u morën parasysh këshillat dhe puna e arkeologëve shqiptarë me përvojë të gjatë në çështjet e Butrintit dhe ata vetë u lanë jashtë Planit të Menaxhimit të Integruar në lidhje me Zonën e Trashëgimisë?
  • Pse në Planin e ri të Menaxhimit të Integruar nuk përmendet puna e bërë nga arkeologët shqiptarë, duke iu referuar vetëm Planit të Menaxhimit të Butrintit (2001-2005) të përgatitur nga Fondacioni i Butrintit i themeluar nga Lord Rothchild dhe duke theksuar se “shumë nga rregulloret dhe rekomandimet e të cilit të mbeten të vlefshme… çfarë merr parasysh ky Plan Menaxhimi i Integruar për Parkun Kombëtar”?
  • A ka ndërmend Fondacioni Rothchild’s Butrint të bashkëpunojë me Fondacionin e ri të krijuar nga AADF dhe Ministria e Kulturës dhe cili do të jetë modus operandi?
  • Pse nuk morët parasysh konfliktin e interesit kur iu bashkuat Bordit të Fondacionit Rothchild dhe pse kjo nuk u soll për miratim para Bordit të AADF-së, siç kërkohet nga rregulloret e përcaktuara?
  • Së fundi, a besoni vërtet se AADF duke rrëmbyer Sitin e Trashëgimisë, asetin më të rëndësishëm kulturor të Shqipërisë, do të bëhet një ilaç gjithëshërues për të gjithë Parkun dhe a besoni vërtet se AADF ka njohuritë dhe kapacitetin për të kontrolluar dhe menaxhuar një ndërmarrje të tillë të ndërlikuar? Apo po e bëni këtë thjesht për vetëkënaqësinë tuaj egoiste?

Tani disa sugjerime dhe/ose rekomandime mëposhtme:

  • Për AADF: Të heqë dorë nga çdo përpjekje për të marrë kontrollin mbi vendet e trashëgimisë kulturore shqiptare që i përkasin popullit shqiptar; ato nuk u shiten subjekteve të huaja. AADF duhet t’i përmbahet filantropisë dhe misionit të saj të vërtetë, siç përcaktohet në aktet nënligjore të saj.
  • Bordit të AADF-së: Ndaloni të jeni kukulla në teatrin e zotit Granoff. Bëni punën tuaj për të cilën jeni emëruar ose dilni dhe lëreni dikë tjetër të zërë vendin tuaj në mënyrë që ta ruajmë punën e mirë që AAEF dhe AADF kanë bërë në të kaluarën.
  • Për bashkë-drejtorët ekzekutivë që naivisht ose qëllimisht janë bërë vasalë të Kryetarit në ndjekjen e tij për vetëkënaqësi narcisiste: Bëni një pauzë dhe reflektoni se sot vetëm e drejta kërkohet nga ju. Por nëse vazhdoni të injoroni thirrjen, atëherë nesër mund t’ju duhet të përgjigjeni për akuza penale.
  • Kryetarit Michael Granoff: Unë do të them mjaft është mjaft; ka ardhur koha që ju të jepni dorëheqjen dhe të shkoni të kujdeseni për biznesin tuaj. Kjo do të jetë më e mira për AADF-në, për misionin e vërtetë të USAID-it në Shqipëri, të cilin ju e keni kompromentuar, dhe për popullin shqiptar. Shumica e shqiptarëve tani e kuptojnë se ju nuk jeni ai që pretendoni të jeni, por thjesht një version shqiptar i “Stefanit të Vogël, Carit të rremë të Malit të Zi”.
  • Qeverisë së Shqipërisë: Kuptoni që pasuritë kulturore të Shqipërisë nuk janë pasuritë tuaja për të bërë çfarë të doni. Ata i përkasin popullit shqiptar që ju ka zgjedhur për të qenë kujdestar i tyre; prandaj, përmbushni detyrimet tuaja.
  • Krijoni struktura së nevojshme qeverisëse për mbrojtjen, ruajtjen dhe menaxhimin e të gjitha pasurive kulturore të Shqipërisë dhe siguroni financimet e duhura për funksionimin e tyre, pa pasur nevojë të mbështeten në ndërhyrjen e huaj për këtë qëllim. Donacionet dhe ndërhyrjet e palëve të treta, të cilat duhet të kontrollohen gjithmonë nga qeveria, duhet të përdoren për eksplorime të mëtejshme si dhe për avancimin fizik dhe shkencor të siteve të trashëgimisë, jo për të zëvendësuar mandatet e qeverisë.
  • Respektoni mandatet e UNESCO-s për pronat e Trashëgimisë Botërore, të cilat e vendosin përgjegjësinë e mbrojtjes dhe menaxhimit të tyre me vendin në të cilin ato ndodhen. Në këtë rast, qeveria shqiptare ka përgjegjësinë përfundimtare mbi mbrojtjen dhe menaxhimin e zonës së Trashëgimisë Botërore të Butrintit për të siguruar që vlerat e tij universale, duke përfshirë ruajtjen e kushteve, integritetit dhe origjinalitetit, të jenë të qëndrueshme dhe të avancuara me kalimin e kohës.
  • Marrni masa të nevojshme për të parandaluar grabitjet dhe trafikimin e pasurive kulturore shqiptare, të cilat kanë qenë mbizotëruese gjatë 30 viteve të fundit të demokracisë.
  • Si vend i origjinës, hyni në marrëveshje me vendet fqinje pritëse që kanë pasuri kulturore që janë pjesë e Trashëgimisë Kulturore Shqiptare dhe janë shumë të rrezikuara.
  • Për USAID-in, agjencinë qeveritare të SHBA-së përgjegjëse për monitorimin e sjelljes së AADF: Merrni masat e duhura për ta sjellë AADF në përputhje me objektivat e saj të deklaruara, nga të cilat ajo ka devijuar kohët e fundit dhe meriton një hetim të plotë.

Referencat

1 Goodreads. “George Orwell > Quotes > Quotable Quote.” https://www.goodreads.com/quotes/7076-the-most-effective-way-to-destroy-people-is-to-deny.

2 Goodreads. “Marcus Garvey > Quotes > Quotable Quote” https://www.goodreads.com/quotes/280448-a-people-without-the-knowledge-of-their-past-history-origin.

3 Albanian-American Development Foundation. “Butrint National Park. Integrated Management Plan (2020-2030).” https://bmf.al/wp-content/uploads/2022/05/1-IMP-final-2020-Final.pdf.

4 Ibid.

5 Gjergj Frashëri. Pasuria nëntokësore në rrezik, Ministria e Kulturës nuk dokumenton gërmimet arkeologjike. Dituria 2014.

6 Albanian-American Development Foundation.

7 Getty Foundation. “Featured Initiatives.” https://www.getty.edu/foundation/.

UNESCO. World Heritage Convention. “The List > Butrint.” https://whc.unesco.org/en/list/570/.

8 Albanian-American Development Foundation.

9 Habjon Hasani. Hashtag.al. “OPERATION BUTRINTI – How Michael Granoff compromised the US government and the Rothschild dynasty.” https://www.hashtag.al/index.php/2022/08/27/operation-butrinti-how-michael-granoff-compromised-the-us-government-and-the-rothschild-dynasty/.

10 “An Integrated Approach to Cultural Heritage.” https://rm.coe.int/an-integrated-approach-to-cultural-heritage-the-council-of-europe-s-te/1680792e6f.

11 Habjon Hasani. Hashtag.al. “OPERATION BUTRINTI – How Michael Granoff compromised the US government and the Rothschild dynasty.” https://www.hashtag.al/index.php/2022/08/27/operation-butrinti-how-michael-granoff-compromised-the-us-government-and-the-rothschild-dynasty/.


ENOUGH IS ENOUGH: HANDS OFF OUR CULTURAL HERITAGE

 

History, language, tradition, and culture are the foundation of our national identity!

By: Cafo Boga

Cultural heritage is an inhered sense of our national identity that represents the language, traditions, culture, values, and artifacts handed down by previous generations. We absorb that sense of our heritage throughout our lives as we observe and experience things that make us unique. It is important to preserve our cultural heritage because it keeps our integrity as people; it defines who we are and how we relate to others. Historically speaking, preserving cultural heritage, and maintaining national identity through the centuries has not been an easy task: Strong nations have overrun smaller or weaker nations and, in the process, absorbed or destroyed their cultural heritage.

Perhaps there is no other nation in Europe that has suffered the aforementioned consequences more than Albanians and their predecessors, the Illyrian nation—first by the Romans, then Byzantium, the Normans, Celts, Venetians, Slavs, and finally the Ottomans. Even following the defeat of the Ottoman Empire, the Powers of Europe divided Albanian lands that comprised four vilayets, ceding a major portion of the Vilayet of Shkodra to Montenegro, the Vilayet of Kosova to Serbia, the Vilayet Manastir to Macedonia, and the Vilayet of Janina to Greece. This effectively made Albania, or whatever was left of it, the only country bordering itself. The Slavs and the Greeks lobbied hard for total partitioning of Albania so it would no longer exist as a separate country—or its people a separate nationality. It was the President of the United States Woodrow Wilson who saved the day for the Albanians at the Paris Peace Conference in 1919, which eventually confirmed Albania’s official boundaries, even though they were smaller than before. The Powers of Europe have therefore done some bad deeds—admitted or not—that cannot be easily forgotten and therefore owe a lot to the Albanians.

With the loss of half of their territory, Albanians lost half of their cultural heritage and to some extent their history as well. By manipulating historical facts, as well as excavating and stealing underground cultural treasures and artifacts, the occupying nations of these Albanian lands adopted them as their own, thus impoverishing the cultural heritage of the autochthonous population of these territories.

As George Orwell famously said: “The most effective way to destroy people is to deny and obliterate their own understanding of their history.”[1] So how does one nation destroy another nation? It basically takes away the other’s culture. And how is this done? By taking their language, their history, and their very identity. As Marcus Garvey said: “A people without the knowledge of their past history, origin, and culture is like a tree without roots.

Because of enormous pressures—political, economic, and otherwise—a good deal of assimilation has already taken place in Albanian lands outside the country in places like Greece, Serbia, and to some extent Macedonia and Montenegro, where ethnic Albanians are still trying to cling to their cultural traditions and preserve their national identity. In the face of adversity, these communities still hold on to and proudly celebrate their own language, traditions, beliefs, and practices of which they are constantly reminded by epic songs about their ancestors’ willingness to risk their lives and their freedom to preserve them.

Under these circumstances and based upon international law, it is the responsibility of the home country, Albania, to preserve the cultural heritage and national identity of its people’s kin that are now living in host countries. It must do this by collaborating with those countries to make sure that Albanian nationals enjoy the same rights as others and that no direct or indirect forced assimilation is imposed upon them. Regrettably, this has not happened for many different reasons. The newly established country of Albania was poor and weak and did not have the means and resources to protect even Albanians’ cultural heritage within its own borders, relying primarily on foreign archaeologists and historians to discover and document their findings.

Empirical evidence regarding foreign archaeological missions in Albania are quite problematic because of the hidden agendas of these expeditions, and the fact that most of archaeological findings were taken out of the country, ending up in archaeologists’ own countries’ museums—or in private collections or pawn shops. These foreign archaeological missions also caused serious damage by way of their scientific conclusions, which were determined to prove only the existence of the ancient civilizations that interested them ideologically, namely the Roman and Hellenic civilizations, (i.e., excavations in the ancient cities of Finiq, Apollonia, Butrint, Durres, etc.), while ignoring the indigenous archaeological substance of the Illyrians and Albanians.

One example is Luigi Ugolini’s distance, as far as possible, from tracing the pre-Hellenic settlement of the Epiroti tribes of the Chaonians of Buthrotum, the prehistoric city of today’s Butrint. Ugolini was an Italian archaeologist who excavated at the Butrint heritage site from 1928 until his premature death in 1936. He does not even pay attention to the Hellenistic period either, because that was not in his agenda. Ugolini took great care to preserve at every step only traces of the monuments of the Roman era.[3] It’s worth mentioning though that both Roman and Hellenic civilizations are regional civilizations and cannot be attributed only to Italy and Greece, as Albanians were also part of it and have contributed greatly in terms of emperors and building cities and monuments throughout the empires. Therefore, the cities built during these periods within the Illyrian territory are part of Albanians’ cultural heritage as well.

Moreover, even publications of results from these ill-guided missions that maintain their scientific historiographic importance are quite damaging to Albanians’ true history and cultural heritage. Take, for example, this description of Butrint on UNESCO’s website:

“Inhabited since prehistoric times, Butrint has been the site of a Greek colony, a Roman city, and a bishopric. Following a period of prosperity under Byzantine administration, then a brief occupation by the Venetians, the city was abandoned in the late Middle Ages after marshes formed in the area. The present archaeological site is a repository of ruins representing each period in the city’s development.”

There is no mention at all in this paragraph of a true origin of the city, who built it, or who lived there. But for everything that happened to Butrint during this period, responsibility falls on the Albanian government of the time.

It’s ironic but fair to say that for the first time, the archaeological assets in Albania were protected by the post Second World War communist state. It is during this time that archaeology entered the state program: scientific institutions were formed, museums were built, and the Department of archaeology was established. However, the collapse of the dictatorial state in 1991 brought major changes to every aspect of political, economic, and social life in Albania, and a new era of pluralistic democratic society and private property began. The change had a major impact on cultural heritage as well, where archaeology and cultural monuments are perhaps the most important. The archaeological institutions and the cultural monuments remained as such, though severely weakened. In the absence of necessary legal reforms, the privatization of state property left archaeology and archaeological property struggling for their survival. Moreover, the transfer of property from state to private control presented serious legal obstacles to the protection of archaeology. From this moment, state control over the looting of cultural heritage works from churches, depots, and museums were lost. The Albanian state was also not able to stop the harmful activities of its citizens, of treasure hunters, or of traffickers who, with all kinds of means, excavated sacred sites and natural environments nationwide in order to take valuable archaeological objects and traffic them outside the country. Their devastating deeds have reached the point of destroying walls of ancient monuments with heavy machinery in order to build new structures. What was done throughout the 19th century by foreigners is now being done by the Albanians themselves as well, because the state has created an opportunity for them to rob everything of value. “If the agenda in a country is constantly changing, sometimes even hourly, you must know that you are governed by ignorant and incompetent! And perhaps worse, you are run by traitors who only serve foreign country interests!”  ― Mehmet Murat ildan

This is why Albanians who care about their national heritage want to protect archaeological sites from continued looting and are leery of foreign interventions, particularly when the necessary governmental institutions are not capable enough or willing to monitor and control such archaeological excavations. To better understand the uproar caused by contemplated intervention of the Albanian American Development Foundation (AADF or the Foundation) in Butrint and its misguided mission, read “The loss of Albanian archaeological treasures during last 100 years,” a compilation of extractions from a book by Gjergj Frashëri “Pasurija arkeologjike e Shqiperise ne rrezike” (The archaeological wealth of Albania in danger).

AADF was established by the Albanian American Enterprise Fund (AAEF or the Fund); I was one of its founding members and supposedly a trustee for life. The purpose of AADF is to advance the purpose of the Support for East European Democracy (or SEED) Act of 1989 and build upon the programs established by AAEF to promote private sector development through education for sustainable development, entrepreneurship, leadership development, and support for cultural and ecotourism in Albania.

While the mission objective of AADF is the same as that of AAEF, their modus operandi and key performance indicators of each are quite different. While AAEF functioned as a for-profit organization, AADF has been involved only in funding various programs to fulfill its mission objectives. While investing to make money is not an easy task, deciding to spend money is an even more difficult task. Following an exceptional performance of AAEF due in part to the leadership of the initial board of directors (appointed by the President of the United States), capable partners, and the hardworking staff in Albania, AADF began its mission with the same enthusiasm by making noticeable investments that can serve as catalysts for change. Michael Granoff, who replaced the original chairman, Domenick Scaglione, continued to be the chairman of AADF as well. But over time, as most of the original board members departed, Granoff’s attitude towards his role as chairman changed considerably; he came to see himself as an omnipotent personality and AADF as his own personal foundation. He always demanded special treatment and developed one-on-one relationships with political figures and government officials in Tirana. This worked out well for him and for the Albanian politicians that often fall for this type of act—especially if the person is an American VIP or power player, which Granoff held himself to be. They used Granoff to advance their own political standing, and he used them to satisfy his ego.

I have sufficiently covered Granoff’s personality in my previous writings about my journey with the Fund and the Foundation, and therefore won’t dwell on it here. This is just background to help you understand the Butrint fiasco, Granoff’s special relationship with government officials and AADF’s departure from its true mission.

In this article I would like to dwell only on facts regarding how AAEF and AADF got involved in Butrint, what the Board approved, what was never disclosed to the Board, and pose the question why. I would like to also comment on the infamous Integrated Management Plan or IMP, since I had a chance to obtain a copy off the internet and read it. I also would like to comment on my impression of the Board’s last visit to Tirana during the month of October 2022.

As I do every year, I spent the months of September and October in the Balkans and, during a trip to Tirana, fulfilled my promise to appear on a couple of TV stations’ programs to tell my side of the story regarding AADF. As I have stated before, I sincerely hope that my disclosure about my former colleagues does not serve to smear the general good reputation of AAEF/AADF or its original board members, which a great majority of Albanian people rightly hold in high esteem. Rather I intend to remove the dark cloud that AADF’s suspicious engagement in Butrint has created. I remain committed to upholding the truth, setting the record straight, and, if necessary, collaborating with others to present the facts and allowing the readers to render their own judgments. All this I do in an effort to save Butrint from further illicit exploitations and compel the government to do the right thing: comply with UNESCO mandates that clearly place the responsibility for protection and management of a World Heritage property in the country in which it is located, in this case with the Albanian government. This is also to urge the government to work proactively with the Council of Europe to implement best practices in managing cultural heritage as outlined in their documents such as:

Simply put, the government can outsource certain tasks when managing cultural heritage, but it cannot outsource its responsibility. Therefore, the government must establish the necessary institutional framework supported by legal frameworks in order to discharge its responsibilities with respect to cultural heritage. Clearly, the government so far has failed to do so and the contemplated outsourcing/consignment with AADF is not the way—and is possibly illegal. Also, AADF intrusion into responsibilities of the government is outside the scope of its mission. The insistence by both parties in proceeding with these arrangements, contrary to the advice of all local experts in the field worldwide, leads one to believe that something more sinister is happening behind the scenes. Even if this arrangement was within the scope of AADF’s authority, AADF does not have the necessary means or expertise to play this role. AADF should stick to its mission and to what was approved at the Board meeting while I was part of it (which certainly was not the mission it acts on today) and let the government do its job.

AADF can take lessons from many similar foundations in the United States on how to best play the role for which it’s been established, for example, the Paul Getty Foundation. The Getty Foundation was established in 1984 with the belief that philanthropy is a key ingredient in carrying out the mission of the J. Paul Getty Trust. The Getty Trust is an international cultural organization that includes the Getty Conservation Institute, Getty Foundation, Getty Research Institute, and J. Paul Getty Museum. The Getty Foundation fulfills the philanthropic mission of the Getty Trust by supporting individuals and institutions committed to advancing the greater understanding and preservation of the visual arts in Los Angeles and throughout the world. Through strategic grant initiatives, it strengthens art history as a global discipline, promotes the interdisciplinary practice of conservation, increases access to museum and archival collections, and develops current and future leaders in the visual arts. It carries out its work in collaboration with other Getty programs to ensure that they individually and collectively achieve maximum effect.[7] Likewise, AADF should come up with a strategic philanthropy plan and make grants or investments according to designed to address defined problems in art history, conservation, museums, and other areas of cultural heritage in consolation with local experts.

Albania has an array of needs in the cultural arena from strengthening existing institutions to establishing a new one, upgrading decaying museums and its national library for the 21st century, training existing staff and preparing the new generation of workers, all of which AADF can play a pivotal supportive role in if its investments are prioritized based upon what the country needs and not on what the government wants or needs.

The Proposed Integrated Management Plan

The infamous Integrated Management Plan (IMP) was prepared by Prince + Pearce, a British consulting firm led by Dr. David Prince and Dr. Richard Hodges, who is a quite controversial figure in Albania because of his previous engagement and interpretations of archaeological findings in Butrint. The decision to hire this particular firm and the Terms of Reference (TR) were made jointly by the Ministry of Culture (MC) and the AADF management pursuant to a Memorandum of Understanding entered into for the purpose of preparing an IMP, while the funding was provided entirely by AADF.

The consulting firm did produce quite a voluminous document of approximately 200 pages, the value of which should not be underestimated. It contains a wealth of information and recommendations that can be quite useful to the Ministry of Culture. The document in substance is a diagnostic review of Butrint National Park, its previous engagements and related issues, plus the current state of affairs. It also makes meaningful recommendations for improvements.

A fundamental problem with the proposed IMP is that it is prepared with an end in sight, a tailor-made product pursuant to the TR given by MC and AADF management under the terms of the new law on Cultural Heritage, which was funded by AADF in order to allow for the final scheme of the proposed IMP. I am convinced that the consulting firm would not have recommended this type of arrangement if they had not been instructed to produce a document based on the provided TR. It purports to be based on the best prevailing practices in Europe and the United States—which is not the case—and there are many contradictions within the document. Moreover, the proposed IMP builds on the previous failed Management Plan (2007-2012) prepared by the Butrint Foundation, but it’s silent on, or at least is not clear about, how the two foundations will be working together. As always, the devil is in the details and there are many other issues and questions within the document. To mention a few:

  • Consultation: The document states that consultative meetings were conducted with a large number of stakeholders and interested parties from the central government, local municipalities, and leaders in the field, leaving one to believe that everybody agreed with AADF, which is not the case; otherwise, there would not be such an uproar.
  • Models: In preparing the document, a number of internationally agreed upon standards and mandates from UNESCO, ICOMOS, ICCRN, and others were taken into consideration; however, there is no mention of any Council of Europe recommendations.
  • Governance: Models used for World Heritage Sites are referred to within the document, along with mixes of the site ownership (i.e. private, public, charitable), in which the asset is owned and supervised by the government with independent administrative and financial arrangements, or supported by private funders; however, the proposed IMP for Butrint calls for the new Foundation to take over the governance responsibilities and be the sole decision maker on all affairs of the Butrint archaeological site. This is the fundamental issue with this proposed IMP.

As stated in the document, Butrint is one of the world’s most exceptional landscapes. It’s recognized as a World Heritage Site, a National Park, and a Ramsar Site. It is known to have been occupied for at least 12,000 years and for some 500 generations, making it a jewel of an internationally significant archaeological site that helps define the history of Albania, the Mediterranean, and the Western world for that matter. The longevity of the archaeology of Butrint and the diversity of cultural intervention represented are the key to its importance. Greeks, Romans, Byzantines, Angevins, Venetians, and Ottomans have all left their marks, as is stated in the document, but there’s no mention of Illyrians (Epirots) who have been there for thousands of years and have built the city. The question that must be asked is: Why?

Perhaps the answer is provided in the next paragraph of IMP that states:

Between 1928 and 1936, the Italian archaeologist Luigi Maria Ugolini excavated widely in Area A3. This was in the context of Mussolini’s desire to conflate modern Italy’s history to the history of Imperial Rome as exemplified by the personalities of Caesar and Augustus, with the result that Ugolini’s work was adopted by the Italian government to promote the Roman remains over the Hellenistic levels and was used, in no small part, to help justify Italy’s invasion of Albania in April 1939: what was once Roman is now Italian.”4

Not only Italians, but the Greeks and others who excavated or did research in Butrint have had some alternate motives, geopolitical or otherwise. That is why the Butrint archaeological site should never slip out of control of the local government and respective agencies established to preserve nations’ cultural heritage.

The next problematic paragraph in the document is description of the period from 1945-1992, which tends to downplay the country’s achievements in archaeology, as tainted by Soviet-schooled archaeologists and historians for political purposes:

“Between 1945 and the end of communism in Albania in 1992, Butrint, along with many other historic sites, was encouraged, by Soviet-schooled archaeologists and historians, to elaborate a history that the Albanians had inhabited and defended their lands from the most ancient times as a way of countering land-claims from surrounding states, Greece, Italy and the (then) Yugoslavia.”

The truth of the matter is that during this time that archaeologists entered the state program and scientific institutions were formed, museums were built, and the Department of Archaeology was established. Meanwhile, Albanian history remains to be written, and once that is done, all the claims and counterclaims by newborn states (themselves artificial) would be put to rest.

Following the fall of the communist regime in 1992 and the emergence of a democratic state, Albania opened up to Western influences; hence Butrint became accessible to Western approaches to archaeology and conservation. In 1993 the Butrint Foundation was established by Lord Rothchild to carry out modern innovative and existing archaeological research, and to assist Albanian archaeologists in conserving the monuments of the site. From its inception, the Foundations Project ran into tensions with nationally and locally responsible authorities, but the collaboration eventually did bear some fruit. Despite apparently well-meaning initiatives started by the Butrint Foundation and its involvement between 2000-2012, the Butrint Project failed because of apparent lack of clear focus, direction, and mechanisms to initiate and sustain Park-wide interventions at both national and local levels—the issue being management and delivery.

Governance and Management in the Proposed Integrated Management Plan

The newly established law has created possibilities for the delivery of the IMP, either directly by state governments or by association with a not-for-profit third party. Butrint National Park is composed of the following three geographical areas for which the government of Albania is responsible for the governance and management:

  • The Ancient Cite area, referred to as A3 (614 ha)
  • The World Heritage Site (2,500 ha)
  • The National Park as a whole (9,424 ha; the WHS buffer zone is 8,591 ha)

The national body responsible reporting to UNESCO for World Heritage Sites is the Ministry of Culture through the Institute of Cultural Monuments in Tirana. Butrint is also designated under the RAMSAR Convention as Wetlands of International Importance, for which the Ministry of Environment is the national body responsible for reporting to RAMSAR through its National Agency for Protected Areas.

Currently, Butrint National Park is governed by several national governmental bodies under the chairmanship of the Ministry of Culture. In 1998, pursuant to this mandate, two respective agencies were established: (a) the Board for Administration and Coordination of Butrint, responsible for strategic development of the area; and (b) the Office of Administration and Coordination, responsible for administrative function of the Area A-3 and, starting in 2005, the Butrint Wetlands Complex. The missing component in this arrangement was the management committee of relevant institutions to perform general management of the Park and implementation of the management plan. To address this gap in 2015, the National Agency for Protected Areas was established followed by the Management Committee to supervise and implement management plans. However, the legal framework remained ambiguous and sometime contradictory with respect to competencies of respective institutions and ministries that hindered much needed progress. Hence, the situation necessitated an urgent resolution based on cooperation from the Ministry of Culture and the Ministry of Environment.

Clearly, the existing model has been extremely weak and has failed to deliver in every aspect from basic management to securing sufficient financial resources. The Butrint Foundation effectively ceased onsite operation in 2012 and with that the long-term plan agreed with government for future management of the site also ended. To borrow President Ronald Reagan’s famous quote: “Government is not the solution to our problem; government is the problem.” Clearly, for all the mishaps concerning Butrint and cultural heritage in general, it’s the government that carries the blame.

It was due to this impasse that first AAEF and then AADF saw fit to provide some assistance in the form of immediate site improvements and funds to assist the Ministry of Culture in preparation of an Integrated Management Plan professionally developed based upon implemented models and best practices. The Board of Directors of AAED/AADF never approved nor discussed taking over the government’s responsibility for governance of the Butrint site. Any such attempt might have been worked out between the Chairman Michael Granoff, the current government, and other stakeholders, each likely having their own vested interest in such an arrangement for which I do not want to speculate.

Now it’s clear why the drafts of the Integrated Management Plan and the new law—which AADF paid for—were never shared with the Board, despite my repeated request that they must be at least reviewed by the Board as with any other investment made by the AADF. Without a doubt, I would have been the first one to object to such an undertaking, and most likely other Board members would have had enough reservations not to approve these documents. Instead, the documents were personally hand delivered by the Chairman to the Minister of Culture.

While it is true that without effective, well-designed, and directed governance with a long-term view of preservation of any archaeological site, its asset would be at risk of falling into decline and ill-considered interventions could occur. The question is: What’s the best way forward and can the government truly outsource its responsibilities?

The suggested Integrated Management Plan makes the right recommendation that the whole National Park (Area A3 and the Buffer Zone) “should operate as one unit for the benefit of both environments as well as for the visitors and—above all—for the people who live and work in it.” But then adds “even though it may be owned by many”, that’s for creation to allow the Foundation to take away only the Heritage Asset – Area A3, while leaving the rest of the National Park under the current government management structure. This is clear in the following paragraph, which states:

new law on Cultural Heritage provides for the creation of a dedicated foundation to be established by the Ministry of Culture with a strategic partner only for management of the state-owned cultural heritage assets (essentially, Area A3). This means that – under existing arrangements – a dedicated foundation for the entire National Park cannot be realized even if considered desirable.”

The notion that creation of the new Foundation and implementation on the new IMP would be a panacea for the whole Butrint National Park is quite misleading and precarious.

Based upon the findings on the ground of some built-up areas around Ksamil after the zoning was done by the experts, the IMP recommended cutting off about 150 hectares from the Park as a compromised territory that no longer made sense to protect.6 However, the government decided to further reduce the protected area by a total of 800 hectares, despite the recommendation of a joint study of the AADF with the Ministry of Culture for a compromised area of only 150 hectares. Apparently in these additional 650 detached hectares, the government already made the secret deals with its cronies and certain plans for a tourist village are underway. What would you call this other than government corruption in high gear? The question is: Why did Mr. Granoff and AADF allow themselves to be part of obvious government corruption, when even Lord Rothschild himself has on several occasions expressed his insistence that the area be reduced as little as possible, especially the part near Ksamil where the reduction took place? But no, Mr. Granoff worked out the agreement with the Albanian government, showing his hypocrisy and disregard for AADF policies regarding transparency and breaking the promise he had made to preserve as much of the Park’s territory as possible to Lord Rothchild and to the people of Albania.

Notwithstanding the proposed role of the new Foundation with respect to Area A3, the authors realize that the new IMP cannot be implemented without a well formulated and dedicated supervisory structure that has sufficient power and influence over the future well-being of the Park. Therefore, an amendment to DCM No. 593 (2018) is recommended for the establishment of an empowered Butrint National Park Committee in order to integrate the two governing structures (government and the new Foundation):

“Hence, it aims to strengthen the Committee established in the framework of protected areas legislation, which will protect and promote its cultural and natural values and will implement sustainable practices through the integrated management system. It thus necessitates the change in the way of governance by strengthening and broadening the Committee’s competencies by means of an inter-ministerial representation rather than at a prefecture level, as it currently operates under the legislation on protected areas.”[10]

In summary, the National Park Committee will be the state’s governing body that will oversee and monitor the implementation of the standards, criteria, and recommendations coming from the IMP for the entire Park, including recommendations from UNESCO and other international authorities on cultural heritage. Clearly, this highlights that the problem is with the government for not establishing a proper supervisory structure to manage Butrint and other cultural heritage assets.

Under the UNESCO mandate, the government is responsible for managing heritage assets and for putting in place an adequate supervisory structure; therefore, the government cannot and should not try to outsource its responsibilities to an outside foundation that it cannot effectively control. The proposed Foundation, however, can still play an important role in Butrint affairs by assuming administrative and financial responsibility, and by leaving the supervisory role to government institutions and the established supervisory structure. This means that the Ministry of Culture, through its respective established institutions, would outsource to the Foundation the administrative and financial aspect of operations, while the Ministry would continue the play its mandated role. This arrangement can be put in place through a clearly drafted Memorandum of Understanding with respect to outsourced tasks and should encourage the Foundation to provide advisory assistance to the Ministry with respect to the implementation of the IMP, rather than prevent it from doing so. AADF’s role in the new Foundation would be proactive; as long as it provides financial support, it should have one seat on the Board. But under no circumstances should this Foundation be considered an AADF entity or managed by AADF. Its role should be strictly philanthropic. The role of the Foundation as envisioned in this document may superficially look like a good idea, but it’s fundamentally flawed and should be rejected.

Recent Visit of AADF Board to Albania

Every year the Board of Directors of AADF visits Albania where, in addition to having a regular Board meeting, it has an opportunity to visit some of its investments in the field and explore future projects worth investigating with management and staff. This year’s visit was particularly important since AADF-contemplated engagement in Butrint has created a huge uproar not only in the media but with all Albanian archaeologists, concerned citizens, and other local stakeholders in Butrint. They all believe AADF is indirectly taking over the governance of the jewel of Butrint (the A3 archeological site) through the formation of a new foundation, which they view as fundamentally problematic, contrary to the way cultural heritage sites should be managed, and simply not in the best interest of the country.

Even in the examples used to prepare the Integrated Management Plan, the governance and supervision of the site always rested with the government and only the site’s administration and financial management can be independently run. Notwithstanding, the government, being a party to this scheme, still supports this arrangement because of its peculiar interest in it that will be explained later. Under these circumstances, it was expected that the Board of Directors would cause AADF to withdraw from the proposed intervention and rather make contributions through philanthropic channels. But the Board, led by egotistical Chairman Michael Granoff, ignored all pleas and went on with business as if nothing had happened.

Surrounded by direct or indirect beneficiaries, they visited the Pyramid (another joint undertaking between AADF and the government) that is under construction and where the Tumo project will be permanently placed. Tumo is a worthy project for kids to learn IT skills, but it did not have to be in the Pyramid, which could have been better served as a Museum. The Pyramid was designed to be a museum honoring the communist leader Enver Hoxha, but it could have been turned into a Museum of Communist Era to reflect the good, the bad, and the ugly of communism, an important lesson for future generations. The Museum and Hoxha’s Residence together would have been a great centrally located tourist attraction to be visited by everyone visiting Tirana. I have suggested this idea to the Board and to government officials, but it has fell on deaf ears. Notwithstanding that they destroyed a great cultural asset, they keep boasting about it as if they are unearthing a new pyramid found in Albania. This is what happens when the government is the sole decision maker without consulting other stakeholders and, most important, the people. Remember the National Theater fiasco? One should take heed an old saying: “No one is wise enough to advise himself.”

Before leaving Tirana, Michael Granoff arranged to have an interview with prominent TV personality Blendi Fevziu, who is known for asking tough questions—but not in this case. Based on questions asked by Mr. Fevziu, it seems like it was a prearranged tailor-made interview to fit the narrative of Mr. Granoff. As usual, Mr. Granoff started with his run-of-the-mill story of his first coming to Albania and providing a bit of historical background of the Fund and the Foundation. The interviewer pointed out that the first Chairman was Domenick Scaglione, which Mr. Granoff agreed with but avoiding further questions about him.

Boasting about AAEF’s success generating more than $300 million in profits, Mr. Granoff neglected to mention that more than half of that was generated by the sale of the ABA Bank, which was independently run by a professional banker, Mr. Lorenzo Roncari, to whom the credit should go. As for the other AAEF investments, namely the Airport and the ID cards, again the Funds role in these investments was mainly advisory and to serve as a conduit between the government of Albania and the other partners who did the work.

For the record—and to put AAEF on a more fitting pedestal—it must be mentioned that most investments that were managed directly by AAEF produced marginal returns or even failed. When asked about Butrint, again Mr. Granoff referred to Lord Rothchild as his friend. I doubt if he ever met him before, but he used his position as the Chairman of AAEF to go and visit him while he was vacationing in Corfu and talk about Butrint, since he was already involved in it through his foundation. Note, however, that despite some initial success, the mission of the Rothchild Foundation has failed, and since 2012 he is no longer involved in Butrint.

As for AAEF-contemplated involvement in Butrint, Granoff simply provided a smokescreen by stating the obvious and avoiding the crucial issues. For example, he did not mention that AADF, through the new proposed Foundation (whose current board is apparently composed of two AADF co-CEOs; the Minister of Culture; the author of the IMP, Richard Hodges; and the drafter of the new law) aims to carve out from Butrint National Park only the Heritage Site-Area A3 to be placed under the Foundation’s direct control, while leaving the rest of the Park under the control of the government. The rest of the interview was nothing newsworthy, simply a rehashing of AAEF investments in business and tourist districts such as Vlora, Marubi, and others that were talked about many times.

Concluding Remarks and Suggestions

I will start by posing some questions to AADF Chairman Michael Granoff, to which the Albanian people deserve answers:

  • Why have you stayed as the Chairman of AAEF and AADF for more than 20 years when that is not within best practices and is contrary to what corporations’ other foundations follow? Did you ever think that you are sending the wrong message to the Albanian political elite that has stayed at the helm and brought the country to the brink of an abyss?
  • Why have you refused to implement best practices within the two organizations that you chair by introducing real tenures and establishing strong Board committees, and not for formality’s sake alone?
  • Why have you refused to provide the Board with the draft of the Integrated Management Plan and the new Law on Cultural Heritage, at least for its review, since they were both funded by AADF?
  • Why was the contemplated direct involvement of AADF in the governance and management of the Butrint Heritage Site only (not the whole Park) through the establishment of a new foundation in partnership with the Ministry of Tourism never discussed at the Board until two co-CEOs provided some details?
  • Why was the name of the controversial figure Richard Hodges never mentioned as one directly involved in drafting the Integrated Management Plan and his directorship on the Board of the newly established foundation never disclosed to the Board?
  • Why was the advice and the work of Albanian archaeologists with longstanding experience in Butrint affairs not taken into consideration and they themselves left out of the Integrated Management Plan concerning the Heritage Site?
  • Why does the new Integrated Management Plan not mention the work done by Albanian archaeologists, referring only to the Butrint Management Plan (2001-2005) prepared by the Butrint Foundation founded by Lord Rothchild and stating that “many of the policies and recommendations of which remain valid… which this Integrated Management Plan for the National Park takes cognizance”?
  • Does Rothchild’s Butrint Foundation intend to collaborate with the new Foundation established by AADF and the Ministry of Culture, and what will be the modus operandi?
  • Why did you not consider conflicts of interest when joining the Board of the Rothchild Foundation, and why was not this brought before the Board of AADF for approval as required by established policies?
  • Finally, do you really believe that AADF snatching away the Heritage Site, Albania’s most important cultural asset, will become a panacea for the whole Park, and do you really believe that AADF has the know-how and the capacity to control and manage such a complicated undertaking? Or are you doing this simply for your own self-gratification?

Now for the following suggestions and/or recommendations:

  • To AADF: Hands off any and all attempts to take control over Albanian cultural heritage sites that belong to the Albanian people; they aren’t for sale to foreign entities. AADF should stick to philanthropy and its true mission, as specified in its by-laws.
  • To the Board of the AADF: Stop being puppets in Mr. Granoff’s theater. Do your job for which you have been appointed or get out and let someone else take your place so we can preserve the good work that AAEF and AADF have done in the past.
  • To the co-CEOs who have naively or intentionally became vassals of the Chairman in his pursuit of narcissistic self-gratification: Take a pause and reflect that today only the truth is asked from you. But if you continue to ignore the call, then tomorrow you may have to answer to criminal charges.
  • To Chairman Michael Granoff: I will say enough is enough; the time has come for you to resign and go take care of your own business. This will be best for AADF, for the true mission of USAID in Albania, which you have compromised, and for the Albanian people. Most Albanians now understand that you are not who you purport to be, but rather just an Albanian version of “Little Stephan, the Fake Tsar of Montenegro.”
  • To the government of Albania: Understand that the cultural assets of Albania are not your assets to do whatever you want with. They belong to the people of Albania that have elected you to be the guardian of; therefore, fulfill your obligations.
    • Establish the necessary governance structure to protect, preserve, and manage all the cultural assets of Albania and provide adequate funding for them to function without having to rely on foreign intervention for this purpose. Third-party donations and interventions, which should always be controlled by the government, are to be used for further explorations as well as the physical and scientific advancement of heritage sites, not to replace government mandates.
    • Adhere to UNESCO mandates for World Heritage properties, which place the responsibility of their protection and management with the country in which they are located. In this case the Albanian government has the ultimate responsibility over the Butrint World Heritage site’s protection and management to ensure that its universal values, including maintaining conditions, integrity, and authenticity, are sustained and advanced over time.
    • Take the necessary measures to prevent looting and trafficking of Albanian cultural assets, which have been prevalent during the past 30 years of democracy.
    • As a home country, enter into arrangements with neighboring host countries that have cultural assets that are part of Albanian Cultural Heritage and are severely endangered.
  • To USAID, the U.S. government agency responsible for monitoring the conduct of AADF: Take appropriate measures to bring AADF in line with its stated objectives, from which it has recently deviated, warranting a full investigation.

References

[1] Goodreads. “George Orwell > Quotes > Quotable Quote.” https://www.goodreads.com/quotes/7076-the-most-effective-way-to-destroy-people-is-to-deny.

[2] Goodreads. “Marcus Garvey > Quotes > Quotable Quote”  https://www.goodreads.com/quotes/280448-a-people-without-the-knowledge-of-their-past-history-origin.

[3] Albanian-American Development Foundation. “Butrint National Park. Integrated Management Plan (2020-2030).” https://bmf.al/wp-content/uploads/2022/05/1-IMP-final-2020-Final.pdf.

[4] Ibid.

[5] Gjergj Frashëri. Pasuria nëntokësore në rrezik, Ministria e Kulturës nuk dokumenton gërmimet arkeologjike. Dituria 2014.

[6] Albanian-American Development Foundation.

[7] Getty Foundation. “Featured Initiatives.” https://www.getty.edu/foundation/.

UNESCO. World Heritage Convention. “The List > Butrint.” https://whc.unesco.org/en/list/570/.

[8] Albanian-American Development Foundation.

[9] Habjon Hasani. Hashtag.al. “OPERATION BUTRINTI – How Michael Granoff compromised the US government and the Rothschild dynasty.” https://www.hashtag.al/index.php/2022/08/27/operation-butrinti-how-michael-granoff-compromised-the-us-government-and-the-rothschild-dynasty/.

[10] “An Integrated Approach to Cultural Heritage.” https://rm.coe.int/an-integrated-approach-to-cultural-heritage-the-council-of-europe-s-te/1680792e6f.

[11] Habjon Hasani. Hashtag.al. “OPERATION BUTRINTI – How Michael Granoff compromised the US government and the Rothschild dynasty.” https://www.hashtag.al/index.php/2022/08/27/operation-butrinti-how-michael-granoff-compromised-the-us-government-and-the-rothschild-dynasty/.