Pa një sistem gjyqësor tërësisht funksional, efektiv dhe të pavarur, nuk ka kontroll, nuk ka balancë, nuk ka prosperitet, nuk ka zhvillim, pra nuk ka demokraci dhe veprimtari të lirë ekonomike! Nëse autoritet ndërhyjnë pa vonesë stoku i çështjeve të mbartura do shtohen dhe me mundësitë aktuale për tu rikthyer në normalitet do të na duhen edhe 7 – 10 vite të tjera. Kostot e kësaj zgjedhje pastaj, do t’i përballojnë breza e breza me radhë.
Skaneri profesional e objektiv i INFOÇIP dhe rezultatet e bëra publike në prezencë të drejtuesve të institucioneve kushtetuese të KLGJ dhe ILD, Amasadës Holandeze, KiE dhe misionit të ekspertizë së Ambasadës së SHBA-ve, etj, na treguan me fakte se, vonesat në gjyqësor, çështjet e prapambetura në Gjykatën e Apelit të Juridiksionit të Përgjithshëm Tiranë, paraqesin një situatë, që në vlerësimin tim është dramatike sa i takon respektimit të të drejtave të njeriut, dhe jo vetëm.
Kjo situatë dhe mungesa e gjyqtarëve është po njësoj edhe në Gjykatën e Apelit Administrativ.
37 000 çështje, civile & penale, presin shqyrtimin në Gjykatën e Apelit. Kjo shifër në fund të këtij viti bëhet 38 000 mijë. Mbi 78 % e atyre çështjeve gjyqësore që u shqyrtuan në vitin 2022, kishin tejkaluar me disa vite gjykimin brenda një afati të arsyeshëm. Kjo do të thotë që e drejta për një proces të rregullt e garantuar nga neni 42 i Kushtetutës dhe Neni 6 i Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut është kthyer në një shkelje sistemike, e gjatë e vazhduar, dhe e pandërprerë. Megjithë masat rregullatore dhe organizative që ka marrë KLGJ dhe vet Gjykata e Apelit, ato ngelen të pamjaftueshme për ta rikthyer situatën në normalitet. Nëse Kuvendi i Shqipërisë, nuk merr masa emergjente kjo situatë e shkeljeve të të drejtave të njeriut do të na shoqërojë të paktën minimalisht edhe për 7 vite të tjerë dhe volumi i çështjeve me vonesa, do të rritet qoftë në Gjykatën e Lartë – Gjykatën Kushtetuese, dhe rrjedhimisht dhe në Gjykatën Evropiane. Shkaku, është boshatisja e gjykatave. Nuk ka gjyqtarë, procesi vetting ka nxjerrë jashtë sistemit më shumë se 60 % të trupës gjyqësore dhe ky proces do vazhdojë sipas programit.
“Gjykimi brenda një afati të arsyeshëm dhe kostot e vonesave”.
Qëndrimi im për këtë situatë, rekomandime për daljen nga kjo situatë dhe zgjidhje që nuk janë të vështira, mjafton vetëm të ketë vullnet të sinqertë. Në nenin 42 i Kushtetutës dhe neni 6 i KEDNJ-së vendosin detyrimin për organizimin e sistemit ligjor të vendit në mënyrë të tillë që gjykatat të plotësojnë kërkesat e standardeve për një proces të rregull ligjor, përfshirë këtu dhe të gjykimit brenda afatit të arsyeshëm. Se çdo të thotë gjykim brenda një afati të arsyeshëm e kemi të përcaktuar në Kodin e Procedurës Civile (Neni 399/1 – 399/12). Ndaj, shkelja e të drejtës për gjykim brenda një afati të arsyeshëm është shkelje e hapur e Kushtetutës, shkelje flagrante e nenit 6/1 të Konventës Europiane e të Drejtave të Njerirut, pra shkelje e të drejtave themelore të njeriut. Kur këto shkelje, nuk janë më raste sporadike, por sistemike, pra në një masë aq të gjerë dhe për një kohë kaq të gjatë, (5 vite e më shumë) atëherë mund të thuhet me plot gojën se Shqipëria, prej disa vitesh, nuk garanton respektimin e këtyre të drejtave në këtë drejtim, dhe sistemi gjyqësor konsiderohet në situatë emergjence kombëtare, sepse kriza është e përmasave shumë të rënda. Sot kemi një stok gjyqësor, pra çështje të mbartura që shkon diku tek 100 000 dosje gjyqësore, ose dhe më shumë, duke marrë të përllogaritur dhe gjykimet në shkallën e parë.
Nëse do të përllogarisim se sa individë apo familjarë janë të lidhur apo të ndikuar nga këto çështje gjyqësore, që presin shqyrtimin, kuptohet fare lehtë se në çfarë situate jemi.
Gjykata Kushtstuese, citon se: Në bazë të standardeve kushtetuese, duke mbajtur në konsideratë faktin se kjo lloj ngarkese pune është duke zgjatur disa vite, dhe se numri i gjyqtarëve vijon në rënie dhe se metodat e identifikuara nga vetë gjykatat dhe KLGJ-ja nuk po i japin zgjidhje ngarkesës së punës, vlerëson se sjellja e autoriteteve shtetërore, në veçanti e atyre që miratojnë ligjet dhe politikat e sistemit të drejtësisë, nuk ka qenë në nivelin e duhur të efikasitetit
Lista e çështjeve të mbartura sipas gjykatave, kërkesat individuale dhe qëndrimi i kushtetueses
– Gjykata e Apelit të Juridiksionit të Përgjithshëm – 37 000 çështje të mbartura.
– Gjykata Administrative e Apelit – mbi 22 000 çështje të mbartura; (sot gjykohet 2016-2017).
– Gjykata e Lartë – 23 500 çështje të mbartura aktualisht.
– Ekziston rreziku që stoku të riciklohet nga një gjykatë e lartë tek ajo më e ulta, si rezultat i gjykimeve të nxitura, për shkak të ngarkesës dhe nevojës emergjente për uljen e stokut.
– Harta e re gjyqësore, me këtë numër gjyqtarësh të mbetur, nuk mund të japë rezultatet e pritshme. Gjithsesi, harta e re gjyqësore dhe pretendime për shkelje të nivelit kushtetues, pritet të gjykohet nga Gjykata Kushtetuese, falë kundërshtimit të Dhomës Kombëtare të Avokatisë dhe Komitetit Shqiptar të Helsinkit.
– Gjykata Kushtetuese, është e ngarkuar me kërkesa individuale në rritje, për konstatimin e shkeljes kushtetuese për gjykim brenda një afati të arsyeshëm. Mbi 500 kërkesa janë paraqitur pranë saj.
– Edhe pse ka disa vendime të Gjykatës Kushtetuese (2021-2023), që normojnë sjelljen kushtetuese edhe të Gjykatës së Lartë, kjo e fundit, në vendimet e saj për rrëzimet e kërkesave të individëve për konstatimin e shkeljes për një gjykim brenda një afati të arsyeushëm, vijon të argumentojë tek i njëjti “refren” antikushtetues se kohëzgjatja e proceseve gjyqësore në sistemin gjyqësor ka ardhur si shkak i vettingut dhe reformës në drejtësi dhe kjo përbën një interes publik që duhet ta përballojnë qytetarët.
Pra qytetarët të gjithë duhet të përballojnë dhe kostot sipas kësaj llogjike!!
– Edhe pse ky argument është gjetur antikushtetues nga Gjykata Kushtetuese, Gjykata e Lartë duket se nuk heq dorë së përdoruri të këtij argumenti, rast pas rasti. Pra, në koncept kemi ose moszbatim të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese prej Gjykatës së Lartë, ose një truk procedurial për riciklim stoku, pa përgjigje finale.
– Vetëm në një çështje që ka shkuar në Gjykatën e Strabourgu-t (Bara dhe Kola kundër Shqipërisë) shteti shqiptar është ndëshkuar me një shumë mbi 5000 euro për të dy aplikantët.
– Imagjoni sa mund të jetë kjo kosto financiare që mund t’i ngarkohet buxhetit të shtetit, pra të gjithëve ne, nëse për gjithë çështjet në vonesë përtej afatit të arsyeshëm, do të kemi aplikim të sukseshëm të këtij standarti.
– Edhe sikur këtë kosto, ti përllogarisim me standartin ekonomik shqiptar, sipas nenit 399/10 të K.Pr.Civile, prapë dëmi del shumë shumë i lartë, me miliona e miliona euro.
– Megjithë përpjekjet e sistemit gjyqësor shqiptar për të mos unifikuar praktikën gjyqësore lidhur me dëmin pasuror dhe jopasuror sipas këtij neni 399/10, do vijë një moment që diga do të thyhet, dhe pastaj kjo pasojë do të jetë shumëfish më e rëndë si nga ana ekonomike, por dhe sociale.
– Jo vetëm kaq, por kostot që përballojnë palët janë të shumëfishta. Ka palë apo subjekte që në pritje të një gjykimi, për fat të keq kanë ndërruar jetë, apo u ka ndryshuar tërësisht stili dhe mënyra e jetesës, dhe kjo për shkak se drejtësia nuk mundi t’i përgjigjej në kohë kërkesës së tyre, për ta marrë atë dhe për të kthyer në vend dinjitetin e tyre.
Kaos organizativ, aksidente kushtetuese në disa drejtime, vettingu dhe shumë parime do të binin njëri pas tjetrit.
Kjo gjendje, më solli në kujtesë disa shqetësime të drejta dhe të peshuara me aq kujdes nga Komisioni i Venecias (Opinioni Nr.824/21 dhjetor 2015 dhe 14 mars 2016), për draft amendamentet kushtetuese për reformën në drejtësi. Komisioni i Venecias, ngrinte me të drejtë shqetësimet e tij Kuvendit të Shqipërisë se:
“Procesi vetting, është ndoshta propozimi më radikal i Draft Amendamenteve dhe prandaj kërkon vëmendje të veçantë. Procesi vetting pranohet me kusht që, “të jetë masë e jashtëzakonshme dhe rreptësisht e përkohshme”. “Duhet të mbahet në kujtesë, se, një zgjidhje e tillë radikale nuk do të ishte e këshillueshme në kushte normale, pasi krijon tensione të mëdha brenda gjyqësorit, destabilizon punën e tij, shton mosbesimin e publikut në gjyqësor, largon vëmendjen e gjyqtarëve nga detyra e tyre normale, dhe si çdo masë e jashtëzakonshme, krijon rrezikun e kapjes së gjyqësorit nga forca politike që kontrollon procesin”. Këto ishin shqetësimet e Komisionit të Venecias që sa pranë realitetit duken sot. Nëse sot politikëbërësit kanë legjitimitetin që të reklamojnë autorësinë dhe angazhimin e tyre për realizimin e reformës në drejtësi, ky legjitimitet duhet të jetë po njësoj dhe për këto situata të krijuara, për këto aksidente të rënda, që kanë ndodhur gjatë zbatimit në praktikë. Ata po njësoj duhet të kërkojnë ndjesë edhe për gabimet në projektimin e disa ligjeve që kanë miratuar. Ky reagim nuk pritet nga ekspertët e nivelit të lartë që u angazhuan në këtë proces. Në shumicë ekspertët ndërkombëtarë ose nuk janë më pjesë e mbështetjes dhe ekspertizës në Shqipëri, ndërsa vendasit në shumicë janë bërë pjesë e sistemit të drejtësisë, pas reformimit ligjor! Të pranosh ndonjë gabim në projektim apo në zbatim, të kërkosh ndjesë, dhe të ndërmarrësh veprime për ta ndrequr situatën, është veprim fisnik. Në Konferencën u pranua se situata është kritike, dhe pse jo, mund të konsiderohet emergjencë kombëtare, për zgjidhjen e së cilës nevojiten dhe masa legjislative, pra ndërhyrje e Kuvendit. Për më tepër, ngelem i palëkundur në bindjen time, se kjo situatë nuk është e panjohur, por shumica nuk i afrohet dhe as e cek, pikërisht për t’i qëndruar larg çdo segmenti rrugor të udhëtimit të reformës ku ka patur aksidente. Për më tepër, kjo situatë është e njohur dhe në BE pasi është gjykuar në Gjykatën e Strabourgu-t. Përpos kësaj, kjo situatë e respektimit të afateve të arsyeshme, ka kaluar dhe në filtrin e kontrollit kushtetues në Gjykatën Kushtetuese, jo një herë, por disa herë gjatë viteve 2021-2023. Ajo që duhet të bëjnë palët politikbërëse janë ato detyra që Gjykata Kushtetuese, ka arsyetuar në vendimet e saj, dhe që duhen përmbushur.
Asgjë më shumë, asgjë më pak!
Sepse të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, ku përfshihet dhe e drejta për t’u gjykuar brenda një afati të arsyeshëm, janë të pandashme, të patjetërsueshme e të padhunueshme dhe qëndrojnë në themel të të gjithë rendit juridik dhe organet e pushtetit publik, në përmbushje të detyrave të tyre, duhet t’i mbrojnë dhe t’i respektojnë këto të drejta dhe të kontribuojnë në realizimin e tyre. Këtë shkruan Kushtetuta jonë!
Nëse ky detyrim nuk përmbushet, atëherë, individi automatikisht humbet besimin tek shteti, tek strukturat dhe pushtetet pjesë e tij, pra dhe tek qeverisja, parlamentarizmi, dhe sistemi gjyqësor.
Është nevojë emergjente që situatën ta marrë në dorë Kuvendi i Shqipërisë, me pjesëmarrjen e të gjitha formacioneve politike. Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ), si dhe Gjykata Kushtetuese Shqiptare, në disa vendime të vitit 2021-2023, ka folur qartë. GjEDNJ duke konstatuar shkelje të nenit 6/1 i Konventës, në lidhje me kohëzgjatjen e tepërt të procedurave për kërkuesit aplikant që i janë drejtuar asaj, ka shprehur gjithashtu rezervën për qëndrimin e Gjykatës së Lartë shqiptare, e cila argumenton se një nga shkaqet që kanë bërë të pamundur objektivisht shqyrtimin gjyqësor brenda afatit të arsyeshëm është dhe ndikimi i reformës në sektorin e drejtësisë që ka ndikuar dhe në funksionimin e vet Gjykatës së Lartë. GJEDNJ një argument të tillë nuk e konsideron në harmoni me praktikën e saj ligjore dhe nenin 6/1, të Konventës, për kërkesën për gjykim në “një afat të arsyeshëm”. Kjo, sepse në këtë mënyrë, e gjithë barra për vonesa të shkaktuara nga reformat në sektorin e drejtësisë do të kalonte padrejtësisht tek pala ndërgjyqëse. Gjykata Kushtetuese, pas rigritjes së saj dhjetor 2020, ka marrë disa vendime, ku ka konstatuar se është cënuar e drejta për një proces të rregullt ligjor, si rezultat i mosgjykimit të çështjes brenda afatit të arsyeshëm. Gjykata Kushtetuese evidenton se, argumenti kryesor që qëndron në thelb të interpretimit ligjor të Gjykatës së Lartë për “pamundësinë objektive” lidhet me ngarkesën e gjykatave, nuk është argument kushtetues që mund të justifikojë kohëzgjatjen e paarsyeshme të gjykimit. Sepse shteti është i detyruar të organizojë hyrjen në fuqi dhe zbatimin e masave që shmangin tejzgjatjen e shqyrtimit të çështjeve në pritje. Gjykata Kushtetuese, ka vërejtur se në shumë raste, KLGJ, Gjykata e Lartë, ka ndërmarrë hapa konkret, por masat e marra nga autoritetet shqiptare nuk janë të mjaftueshme, përderisa procedurat po zgjasin tej afateve të arsyeshme. Nëse pavarësisht ndërhyrjeve dhe masave të gjyqësore, shkeljet e afatit të arsyeshëm kthehen në një problem të organizimit strukturor, atëherë shteti duhet të sigurojë miratimin e masave më efektive dhe të organizojë sistemin gjyqësor, në mënyrë që të garantohet e drejta për të marrë një vendim përfundimtar brenda një periudhe të arsyeshme. Gjykata Kushtetuese, rithekson se: ‘Pa mohuar nevojën, rëndësinë dhe përfitimet që sjellin reformat në sektorin e drejtësisë, Gjykata rithekson se ligjvënësi ka për detyrë të marrë masat dhe të gjejë mjetet e duhura për ndryshimin e gjendjes faktike, me qëllim që ligjet të zbatohen dhe gjykatat e të gjitha niveleve të funksionojnë normalisht.” Është përgjegjësi e shteteve kontraktuese të organizojnë sistemin e tyre gjyqësor, në mënyrë që juridiksionet e tyre mund t’u garantojnë të gjithëve të drejtën për të marrë një vendim përfundimtar për mosmarrëveshjet në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tyre civile brenda një periudhe të arsyeshme. Gjykata Kushtstuese, citon se: Në bazë të standardeve kushtetuese, duke mbajtur në konsideratë faktin se kjo lloj ngarkese pune është duke zgjatur disa vite, dhe se numri i gjyqtarëve vijon në rënie dhe se metodat e identifikuara nga vetë gjykatat dhe KLGJ-ja nuk po i japin zgjidhje ngarkesës së punës, vlerëson se sjellja e autoriteteve shtetërore, në veçanti e atyre që miratojnë ligjet dhe politikat e sistemit të drejtësisë, nuk ka qenë në nivelin e duhur të efikasitetit, duke i shkaktuar kërkueses vonesë të paarsyeshme në gjykimin e çështjes së saj.
Pra, në thelb, është vet Gjykata Kushtetuese, që pas kontrollit kushtetues të gjendjes së respektimit të të drejtave të njeriut kërkon riparimin e disa akteve ligjore të Reformës në Drejtësi.
Ky kontroll Kushtetues, gjetjet, detyrat dhe rekomandimet e tij, duhen mbështetur nga gjithë shoqëria dhe duhet zbatuar nga ata që e kanë për detyrë! Kjo nuk është më një kërkesë, por një detyrim kushtetues dhe një vendim gjyqësor për tu zbatuar nga Kuvendi i Shqipërisë dhe Këshilli i Ministrave, të cilët në këtë gjykim (vendimi nr.33/2021) kanë qenë palë në proces, edhe pse nuk kanë shprehur interes të drejtëpërdrejtë, por që nuk i shmangen dot përgjegjësisë së tyre, për të garantuar vijueshmërinë e reformës në drejtësi dhe riparimin sipas kërkesave që ka diktuar rezultati i zbatimit në praktikë i saj.
Pa një sistem gjyqësor tërësisht funksional, efektiv dhe të pavarur, nuk ka kontroll, nuk ka balancë, nuk ka prosperitet, nuk ka zhvillim, pra nuk ka demokraci dhe veprimtari të lirë ekonomike! Nëse autoritet ndërhyjnë pa vonesë dhe siç duhet për zgjidhje, mendoj se, situata edhe mund të normalizohet për maksimalisht për 3-vite, dhe stoku i çështjeve të mbartura do mund të zerohet. Në të kundërt, nëse lihet në gjendje të lirë, atëherë me mundësitë aktuale për tu rikthyer në normalitet do të na duhen edhe 7 – 10 vite të tjera. Kostot e kësaj zgjedhje pastaj, do t’i përballojnë breza e breza me radhë.
