Përkthyer dhe përshtatur në shqip: Eris Risto
/Telegraf.al/ – Çfarë do të pish, Coca-Cola, Lëng portokalli? Verë?
– Verë, – përgjigjem.
Dritëro Agolli m’i ngul sytë, dhe duket sikur po më sheh vërtet tani për herë të parë. E megjithatë ka gati çerek ore që jam në shtëpinë e tij. I ndriçojnë sytë, vë buzën në gaz dhe rehatohet në divan në mënyrë që ta kemi përballë njëri-tjetrin.
E shoqja vjen me tre gota të mëdha përplot me verë të kuqe, njërën edhe për vete, dhe herë pas here zhduket andej nga kuzhina, ose rri dhe dëgjon mënjanë, zhytur në një kolltuk të madh. “E sollëm verën nga Pogradeci, ku ishim një muaj me pushime pranë liqenit”, – shpjegon Agolli.
– Ka të njëjtën shije me verën që bënte dikur gjyshi im. – Po, po!, – e pohon me vendosmëri. – Është bërë nga fshatarët edhe kjo, si thuhet? Është autentike.
Është hera e dytë që e intervistoj Dritëro Agollin, dhe për herën e dytë, pas gjashtëmbëdhjetë vjetësh, shfaqet vera. Atëherë, në 1991, ishte thjesht një ndjesi. Flamur C, atëherë atasheu i ambasadës në Romë, qëndronte me kokën ulur mbi tryezë, në një dhomë të vogël të selisë diplomatike, dhe në heshtje xhironte shiritin e diktofonit tim. Kohë pas kohe e ndalonte dhe më përkthente në italisht. Ndonjëherë edhe nuk kuptonte, e kthente shiritin dhe e dëgjonte sërish. Në një pikë, tundi kokën, ngriti sytë dhe tha “Paska pirë”. Këtë herë, ritualin e verës po e bëjmë të dy bashkë, gjerbim ngadalë të kuqen nga Pogradeci.
E kisha takuar Agollin disa herë përpara se të nisesha nga Italia dhe herë të tjera kur erdha në Tiranë. Kishim folur përherë në italisht. E megjithatë në momentin që nis nga pyetjet e intervistës, shkrimtari më ndalon: “Kuptoj italisht, edhe mund ta flas pak. Por parapëlqej të të përgjigjem në shqip”.
Teksa e vështroj ndjej sikur më përshkon një rrufé: ia ngul sytë, por në fakt aty rishoh veten shumë vite më parë me telefon në dorë, kur i njëjti zë më tha pikërisht të njëjtën gjë.
Pikërisht kësaj fjalie, “Kuptoj italisht, por preferoj të të përgjigjem në shqip”, i detyrohem miqësinë me Bujarin, lindur rastësisht atë mbrëmje të fillimvitit 1991 teksa prisja që ndonjë nëpunës i ambasadës në Romë të më përkthente përgjigjet e shkrimtarit. Pa ato fjalë, njohja ime me Shqipërinë do të ishte mbyllur aty, apo do të kishte kaluar përmes dhoma hotelesh, receptionesh dhe producentësh. Një fjali e humbur në mes të një dimri të ftohtë dhe të largët më shmangu disi të qenit i shkëputur ndaj gjithë kësaj, më mbajti larg nga analizat e përpunuara të gazetarëve të zhytur nëpër kanapetë e ndonjë salloni, më kurseu interpretimet e sterilizuara nga emocionet. Nëse Shqipëria nuk ka qenë për mua ndonjëherë si një “mision prej kortizoni”, kjo në fund të fundit është edhe falë Agollit, i cili, natyrisht që për këtë, nuk di asgjë.
Sot, pas shumë kohësh, si një formë kompensimi, ajo fjali nxjerr krye nga kujtesa ku ishte groposur dhe si me magji materializohet, shndërrohet në një fytyrë me çehre të kuqe, të një burri shtatëdhjetëegjashtëvjeçar, që kërkon të falur, dhe thotë …. Por preferoj të të përgjigjem në shqip.
Po si nuk e kisha menduar më parë? Si nuk më shkoi më parë në mendje që edhe këtë herë do të kishim patur nevojë për një përkthyes?
Gruaja, Sadija, na nxjerr nga situata. Merr në telefon një agjenci përkthyesish dhe për njëzet minuta vjen Jola. Kur hyn, ne sapo kishim boshatisur gotën e parë. Pa e njohur fare, por me familjaritetin që ta lejon veç vera, e ftojmë me këmbëngulje të pijë me ne. Ajo ama na zhgënjen, duke zgjedhur një lëng frutash.
Dritëro Agolli, më kujton pak Giorgio Gaber, me krifën e tij flokë të bardhë, të butë dhe të gjatë deri tek shpatullat, hundën e madhe nga e cila dy rudha të thella zbresin deri tek cepat e buzëve. Dhe ashtu si Gaber, Agolli është ironik dhe sarkastik.
Krijimtaria e tij, që nga përmbledhjet e para me poezi në vitet pesëdhjetë, deri tek tregimet e gati dhjetë viteve më parë, është e pamatë. Është autori që më mirë se kushdo tjetër ka përshkruar shoqërinë e vendit të tij. Dhe është autori më i dashur nga njerëzit e tij, mbase edhe më shumë se Kadare. Gjysmëshekulli shqiptar, që nisi me luftën për çlirim dhe përfundoi me gomonet është i fotografuar në dhjetëra tregime. “Fotografi” u pagëzua si “apostulli i regjimit”, por nuk ishte dhe aq ndryshe nga më i celebruari Kadare. Nga ’73 deri në ’92, Agolli ishte Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, dhe ka qenë deputet i Partisë së Punës. Por ai nuk ka qenë një burokrat i propagandës, një nga ata nepunësit që ai vet i ka përshkruar dhe qesëndisur nëpër tregimet e tij të shumta. Agolli i përkiste asaj kategorie të “burrave të veçantë pavarësisht gjithçkaje” të cilëve u referohej Ernest Koliqi, një njeri i madh i letrave shqipe, nga ekzili i tij në Itali: “Shkrimtarët e sotëm të vendit tim janë proklamues të një ideologjie zyrtare. Mund të ndodhë që edhe të pajtohen me të, – shkruante Koliqi në ’73, – por si burra me ndjeshmëri të hollë, ndjejnë me siguri nevojën që të ruajnë sinqeritetin që i dallon nga njerëzit e zakonshëm”.
Agolli lindi në një fshat në juglindje, Menkulas, dy kilometra e gjysmë nga kufiri me Maqedoninë. Po njëzet kilometra më tutje ishte Korça: këtu, në fund të viteve tetëqind, ishte hapur shkolla e parë publike dhe instituti i parë femëror. Më pas në fillim të nëntëqindës, në kohën e protektorateve dhe delegacioneve ushtarake të huaja, qyteti u takoi francezëve, të cilët hapën për herë të parë një lice që rrezatoi kulturë, modele jetese, dhe po ashtu idealet socialiste në të gjithë gjysmën jugore të vendit, të paktën mes asaj copëze të vogël të popullsisë së aftë për të lexuar dhe shkruar. Aty studionin fëmijët e bejlerëve, zotërinjtë dhe nëpunësit publikë, aty u diplomua edhe Enver Hoxha, i cili ishte i biri i një tregtari pëlhurash, dhe që pikërisht në Korçë, zbuloi komunizmin.
– Po ti, Dritëro, që jetoje kaq afër Korçës, frekuentove liceun francez?
– Jo, unë jo. Prindërit e mi ishin fshatarë. Nuk ishim të varfër, por familja ime nuk kishte mundësi të paguante një pension për mua në qytet. Problemi i atij liceu ishte ky: nuk kishte konvikt, kush vinte nga jashtë qytetit duhet të gjente një strehë. Kështu unë shkova të kryeja gjimnazin në Gjirokastër, ku studentët rrinin në një konvikt”, – tregon Agolli duke buzëqeshur dhe duke avitur gotën tek buzët.
– Pra ti shkove të studioje në qytetin e Enver Hoxhës, dhe ai erdhi tek i yti…
– Eh po, pikërisht kështu … Gëzuar!
Korça, Gjirokastra, e më pas Saranda, Vlora, Tepelena, ishin kryeqytetet e provincave më të rregjura me ndikimet evropiane apo turke; ishin qytete në atë pjesë të Shqipërisë që njihej shumë mirë nga udhetarët, kartografët, dhe kërkuesit e puseve të naftës. Në vendin më të varfër dhe të pashkolluar të Evropës, këto qytete ishin gjysma më e pasur dhe më me kulturë. Vetëm Shkodra, në veri, mes detit dhe mbretërisë së Malit të Zi, mund të kishte avantazhin e hapjes ndaj kontakteve të tilla. Por në shpinë të Shkodrës, sa kaloje kurorën e kodrave të saj, ngriheshin Alpet shqiptare, luginat e pazbuluara ku mbretëronte ligji i tmerrshëm i maleve. Në Jug dëgjonin vetëm jehonën e Kanunit. Kodi antik i Dukagjinit nuk mbërriti kurrë deri në Jug.
Ndërsa në ‘43 mori jetë lëvizja për çlirim. Fëmijë, Dritëro Agolli, që është i ‘31shit, ishte korrier partizan. Më pas partizanët e fituan luftën, u bënë klasa, që erdhi në pushtet, dhe komandanti i tyre Hoxha, u bë padroni i ri i Shqipërisë. Agolli e shihte këtë, e kuptonte mirë, por për të dhe për shumë të tjerë ishte e natyrshme që të bëheshin pjesë e regjimit. E bënë kryesisht sepse ai regjim i deklaroi luftë të hapur analfabetizmit, ngriti industrinë, ndërtoi hidrocentrale, u orvat të modernizonte dhe të fshinte përgjithmonë Mesjetën që kishte zgjatur një përjetësi.
Në vitet ‘50, Dritëroi udhëtoi drejt Leningradit, për të studiuar filologji. Dhe këtu u njoh me Ninën, e cila në të njëjtin universitet studionte për gjuhën angleze. Pas diplomimit u kthye në Shqipëri dhe solli me vete të fejuarën e tij ruse. U martuan, ai shkruante artikuj për gazeta dhe publikonte poezitë e para, ajo jepte mësim gjuhët e huaja në gjimnazet e Tiranës. Patën dhe një djalë, Arianin. Ai lindi në ’56.
Atë vit, në mes të oqeanit, do të mbytej transatlantiku Andrea Doria, në Lindjen e Mesme do të shpërthente kriza e kanalit të Suezit, dhe në Amerikë, Elvis Presley bëhej i famshëm me këngën e tij Heartbreak Hotel. Në Tiranë, mbërrinin jehona të mbytura e të largëta të ngjarjeve që ndodhnin nëpër botë.
Por atë vit në Moskë, në një sallë të tejmbushur në Kremlin, Hrushovi lexonte raportin sekret mbi destalinizimin. Hoxha e mbajti fshehur për pesë vjet përgjigjen e tij ndaj herezisë ruse. Dhe në ’61-shin, ai, lideri i shtetit më të vogël të perandorisë komuniste, deklaroi prishjen. Fjalimi i zjarrtë që do të mbante pikërisht në Moskë nga salla e stërmadhe e Komitetit qëndror të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik dhe, ndryshe nga gjithë sa ndodhte në botë, u transformua në gurë shkatërrues që ranë mbi apartamentin e vogël të Dritëroit, në kryeqytetin më të vogël të socializmit.
Hoxha zgjodhi t’i qëndronte besnik kujtimit të Stalinit, i prishi marrëdhëniet diplomatike më Moskën, ndërpreu çdo lloj raporti me Bashkimin Sovjetik.
Dhe Nina u nis …
Dritëroi mbështet gotën mbi tryezë. I hedh një vështrim Sadijes, që e mbledhur në kolltuk, e dëgjon dhe zhyt shikimin në gotën e saj.
Ikën diplomatë, ushtarakë, inxhinierë, profesorë universitarë, u shkërmoqën familje të tëra. Mijëra rusë bënë gati valixhet dhe u nisën për rrugë. Nuk kishte asnjë demostrim force mes Moskës, viganit, dhe Tiranës, shkurtabiqit. Hrushovi, i cili pesë vjet më parë kishte dërguar divizione të armatosura në Hungari dhe shtatë vjet më vonë do ta përsëriste me Çekosllovakinë, vendosi që ta linte Shqipërinë pa gjakderdhje.
Nuk bëri asgjë as për të rikuperuar nëndetëset që Hoxha i kishte bllokuar në bazën e Vlorës. E megjithë këtë, nga Shqipëria mund të shtije në dorë Kanalin e Otrantos, porta e Adriatikut, nga gadishulli i Karaburunit mund të mbaje nën tytën e pushkës anije tregtare dhe naftëmbajtëse, mund të zije ngushtë trafiqet me Evropën Qendrore. Për flotën sovjetike, Vlora, Orikumi dhe Ishulli i Sazanit, ishin bazat e vetme në Detin e Mesdheut.
Ndoshta Hrushovi duhet të ketë patur mëshirë për ata pak mijëra rusë të dërguar për të ndërtuar socializmin në provincën e largët të Shqipërisë” nëse do të kishte provuar ndonjë mënyrë tjetër daljeje, nëse mbi qiejt e këtij vendi të vogël dhe të paparashikueshëm do të ishin shfaqur avionë dhe parashutistë, ata do të kishin qenë viktimat e para. Ndoshta miti i pamëshirshëm otoman, kronikat e pengjeve me koka të prera nga Turqit, që në Shqipëri kishin udhëhequr pesëqind vjet dhe ndonjë ves duhet ta kishin lënë pas, ndoshta jehona e luftëtarëve gjakatarë dhe barbarë që shqiptarët ende e përjetonin, zelli me të cilin pas lufte, Hoxha, dhe akoma më shumë, Shehu i pamëshirshëm kishin asgjësuar “armiqtë e klasës”, ndoshta gjithë kjo funksionoi si një lloj prite në dhomat e largëta të Kremlinit. Ose ndoshta ishte vetë Hoxha, që ia doli të hidhte këtë kërcënim deri në Moske: “Nëse provoni të na sulmoni, njerëzit tuaj …”
Apo thjesht fare, në bilancin e kostove dhe benefiteve, Shqipëria nuk ia vlente sa një krizë e re ndërkombëtare. Kushedi. Fakti është që sovjetiket me përpikëri u larguan.
– Nina është një nga të fundit të ikur, u nis në ’63-shin. U nis me Arianin tonë, që atëherë ishte shtatë vjeç. Bëri ashtu si shumë ruse të tjera, si gati të gjitha ato: e dinin se nëse do të kishin qëndruar, familjet e tyre në Bashkimin Sovjetik do të ishin përndjekur. Dhe e dinin që Shqipëria ishte kthyer në tokën armike, e ndienin rreth e rrotull mosbesimin, trajtoheshin sikur të ishin spiune të mundshme, si të mënjanuara, ishin larguar nga miqtë dhe ishin deklasuar nga postet e tyre të punës.
Dritëroi u gjend i vetëm. Gjeti strehë në kujtimet e tij të fëmijërisë, të cilat i shndërroi në poezi të ëmbla kushtuar të atit, maleve të tij. Edhe pse kishte kaluar përmes Leningradit dhe prej pesëmbëdhjetë vjetësh jetonte në Tiranë, kishte mbetur një njeri i fshatit thellë në shpirtin e tij. Dhe mes një mijë kompromisesh, ia doli që mos t’ia shiste shpirtin realizmit socialist që nga artistët kërkonte romane, poezi dhe piktura kushtuar “njeriut të ri”, punëtorëve, minatorëve, inxhinierëve, bujqve të lumtur për jetën e vet në “Shqipërinë e Re”.
Kishte dhe syresh në veprën e Dritëroit, ato nuk mund të mungonin. Por fshati për të cilin ai flet nuk është ajo e mekanizuar që Shqipëria në të vërtetë kurrë nuk e ka patur, bujqit e tij nuk nganin traktorë socialistë. Bujqit e tij janë fshatarë që lërojnë arën, punojnë me kazma, lodhen, ëndërrojnë dhe ëndërrojnë për dashurinë. Ndërsa “njeriu i ri” tregonte veçse njeriun, me dobësitë dhe hiprokrizitë e tij.
Në novelat e Agollit, heroi socialist nuk është. Nëpunës të ndershëm dhe të zhgënjyer, arrivistë. Si Zylo, Shoku Zylo, protagonisti i romanit të tij më të arrirë. Kur në ‘91 doli në Francë, Le Figaro e quajti “kryevepër e ironisë”.
Në Shqipëri, Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo, kishte tetëmbëdhjetë vjet që kishte dalë, po kritika zyrtare gati e kaloi në heshtje, pikërisht për shkak të burokratit mendjemadh dhe kalorsiak, shumë borgjez dhe pak socialist. Kështu, “apostulli i regjimit”, duhet të priste fundin e regjimit për t’u botuar jashtë Shqipërisë. Hoxhës i mjaftonte që Shqipëria të kishte vetëm një zë letrar ndërkombëtar, ishte e mjaftueshme jehona e veprave të Kadaresë, nga Gjirokastra si vet ai, dhe po ashtu nga e njëjta lagje Palorto. Shqipërisë së vogël i mjaftonte fama e mjeshtrit të rafinuar të metaforave elegante.
– Në ‘75, Zylo ishte përkthyer në frëngjisht nga një miku im, një mik i Shqipërisë, Christian Gut, tregon Agolli. Për publikimin jashtë, duhej autorizimi i Qeverisë … por ai ishte një roman që kritikonte pa shumë metafora shoqërinë, aparatin burokratik, dhe botimi në Francë nuk u lejua. Ndodhi më vonë, shumë më vonë, kur një ambasador francez që e njihte modestisht shqipen, e lexoi në gjuhën origjinale. U entuziazmua shumë. “Kam një nip që punon për Gallimard, – më tha, – nëse e keni përkthimin në frëngjisht do të ndërhyj unë për ta botuar në Paris”.
Dhe pas gjashtëmbëdhjetë vitesh, përkthimi i mikut tim Gut, shkoi për shtyp.
Atë vit, Agolli bëri një udhëtim në Rusi. Shkoi në Shën Petërsburg, ku kishte studiuar i ri. Përqafoi edhe njëherë Arianin, që tashmë ishte tridhjetëepesë vjeç, dhe e pa edhe njëherë Ninën, që erdhi ta takonte bashkë me bashkëshortin dhe familjen e re.
Agolli ndërhyn herë pas here në faktet politike me ndonjë intervistë apo ndonjë artikull thumbues. Ka marrë publikisht anën e liderit socialist dhe kryetarit të bashkisë së Tiranës, Edi Rama. “Po punon mirë. Më pëlqejnë edhe ngjyrat që ka shpërndarë mbi fasadat e pallateve nëpër qytet. Është një njeri i aftë, me shumë fantazi. Dhe është një njeri i veprimit, gjërat i bën, nuk ka vetëm fjalë. Prandaj dhe “gritë shqiptarë” janë kundër tij”.
– Po akuzat për korrupsion?
– Nuk është i korruptuar … të gjitha vendet demokratike kanë kaluar përmes kësaj faze. Një pjesë e mirë e gjërave konkrete të realizuara në Shqipëri, edhe gjëra të mira, pozitive, janë bërë me paratë e fituara nga droga, nga korrupsioni. Korrupsioni është njësh me kapitalizmin. Drogën në çdo rast, jua shesim juve, që jeni demokratë shumë kohë para nesh dhe ju e blini. Kur të mos na e kërkoni më…”
Përgjigjet e tij tani kanë marrë shtegun e ironisë.
– Çfarë mendimi ke për ndryshimet e personelit të administratës sa herë që vjen një qeveri e re?
– Nëse Qeveritë do të ndryshonin çdo gjashtë muaj nuk do të kishte shumë kohë për të pushuar nga puna apo për të marrë në punë njerëz të rinj. Qeveritë tona mirë do ishte të zgjasnin më pak. Në Bashkinë e Pogradecit, kanë pushuar nga puna treqind punonjës kur erdhi Berisha, edhe personeli i pastrimit, dhe fatorinot … Edhe gruaja që vinte të lexonte kontatorin e energjisë elektrike në shtëpinë tonë pranë detit, nuk është më e njëjta.
– Edhe për ty, Berisha është një bajraktar, apo një kryeplak?
Agolli mendohet njëherë, pi një gllenjkë verë.
– Po e drejtë është ta quajmë bajraktar. Është një njeri që lexon shumë, ka kulturë, por kjo kulturë e madhe nuk e ka mposhtur të shkuarën e tij. Leximet e tij e çojnë përpara njëqind kilometra, por e shkuara e tij e tërheq tëhu njëzet. Është forca e traditës, forca e shpirtit malësor që ka brenda tij.
– Mirë, por edhe ti ke shpirt malësori, fshatari …
– Por ka një ndryshim. Ai i maleve të Veriut është tjetër gjë. Në të keq, por edhe në të mirë, të kuptohemi: malësorët e Veriut kanë patur rëndësi të madhe, kanë qenë mbajtësit e vërtetë të identitetit shqiptar, e kanë mbrojtur si askush tjetër edhe nga turqit, ndaj të cilëve nuk u nënshtruan kurrë.
– Italia nuk është më mit për ju shqiptarët. Pse?
– Është shumë afër tashmë. Kërkojmë të bëjnë ndonjë gjë përtej Italisë? – përgjigjet dhe, sikur të vihet në pozitat e dikujt që është para një zgjedhjeje, vazhdon: – Për çfarë më duhet të shkoj në Itali nëse gjithë sa mund të gjej aty, e kam këtu. Italianët janë shumë të ngjashëm me ne. Mbase pak më tutje mund të gjej njerëz më të zgjuar. Në festën e përvjetorit tim të shtatëdhjetë, – ja dhe anekdota që s’mund të mungonte, – një gazetar e pyeti Sadijen si jetohet pranë një burri të tillë. Ajo iu përgjigj që jam shtylla e familjes dhe që edhe unë kam detyrat dhe detyrimet e mia. Ndërsa unë iu përgjigja me të vërtetën e pastër, domethënë që më thonë se jam i meti i familjes. Ja çfarë ndodh kur rri shumë pranë …” qesh dhe ngre gotën duke më ftuar në dolli.
– Çfarë mendon për kolegët e t’u shkrimtarë të kohëve të demokracisë?
Psherëtin, ngre sytë në tavan:
– Sot mund të shkruash mbi gjithçka, gjëra që kuptohen, gjëra që nuk kuptohen. Por shumë pak përnqëndrohen tek njeriu… E pastaj kthehet vështrimi nga e shkuara, dhe përherë me frymën antikomuniste. E bukura është që të gjithë këta shkrimtarë antikomunistë, thonë se nuk janë të ideologjizuar. Por nëse vendos një “anti” para fjalës “komunist”, një ideologji e paske edhe ti apo jo? Dhe të gjithë janë kundër luftës çlirimtare, kundër luftës partizane…Autorët që janë pesëdhjetë-gjashtëdhjetë vjeç janë të gjithë “anti”, por dikur, ishin të gjithë komunistë. Kur lexon librat e tyre duket sikur në Shqipëri fituan Hitleri me Musolinin. Në letërsinë tonë flitet shume pak per njeriun e thjeshtë të kohëve të sotme.”
– Pse nuk e bën ti?
– E kam menduar shpesh, por, siç themi ne, “shpirti thërret po këmbët nuk përgjigjen” …
– Ke mbetur mik me Kadarenë?
– Dikur ishim miq, shumë. Sot kemi humbur nga sytë njëri-tjetrin, nuk takohemi shpesh. Për njëzet vjet ai me të shoqen Elenën, kanë jetuar një kat më poshtë. Frekuentoheshim, flisnim shumë dhe njiheshim shumë mirë. Se, ata të dy Ismaili me Elenën bënë të mundur që të takohesha unë me Sadijen, takimet e para i kishim në shtëpinë e tyre…
Më pas shtrembëron fytyrën: “Dritëroit nuk i pëlqen të flasë për Kadarenë”, -thotë Jola, përkthyesja, duke më përkthyer fjalët e fundit që Dritëroi thotë duke tundur dorën në ajër.
Sadija me çon të shoh bibliotekën. Ka dhe ndonjë autor italian, Moravia, Karduçi, ka shumë tituj në rusisht, dhe gjithë librat e Agollit. Qindra vëllime, shumë për një apartament të vogël të epokës komuniste. “Prandaj dhe ca i kemi sistemuar në dhomën e gjumit”.
Përshëndetemi me një përqafim, pres që Sadija dhe Dritëroi të mbyllin derën e apartamentit, zbres shkallët një kat më poshtë dhe ndaloj, si një homazh i heshtur, përballë derës së Kadaresë, një dërrasë e hollë prej druri të bardhë, e vetmja gjë e mbetur e njëjta që prej asaj kohe, sepse ai është i vetmi apartament i pabanuar i pallatit.
Kadare, ikona e letërsisë socialiste, i vetmi shkrimtar i përkthyer jashtë Shqipërisë, dhe Agolli, autori më i lexuar dhe i dashur në atdhe, kanë banuar këtu, njëri poshtë tjetrit, në një pallat anonim, një ndërtesë si qindra të tjera, pa suva, lakuriq deri në çimento dhe trarë në dukje, me shkallët prej guri dhe llampat që varen nga tavanët e sheshpushimeve. Poshtë, tek citofoni, ka mbetur e shkruar akoma I. Kadare. Por banori ka një shtëpi në Paris, dhe kur kthehet në Tiranë, shkon banon diku tjetër, shumë ndryshe nga ky apartament i së shkuarës.
Bashkëbisedim me Antonio Caiazza, publikuar në librin “Në det të hapur – Udhëtim në Shqipëri nga komunizmi drejt së ardhmes”, (Botimet InstarLibri 2008)
Antonio Caiazza, gazetar dhe autor italian me njohuri të thella mbi Shqipërinë, i cili ka ndjekur nga afër ngjarjet politiko-sociale të njëzet viteve të fundit. Në këtë libër Antonio Caiazza flet për jetën e përditshme të shqiptarëve, takon politikanë, interviston shkrimtarë dhe intelektualë, përjeton rrugët dhe qytetet dita-ditës, përshkruan drejtpërdrejt ngjarjet që kanë ndryshuar skenarët politikë dhe socialë të vendit në vitet e fundit.
Spikat dialogu i ngushtë dhe i pasionuar me Dritëro Agollin, me të cilin lind një reflektim serioz mbi marrëdhëniet mes Italisë dhe Shqipërisë dhe mbi rolin që mund të luajë ky komb në të ardhmen evropiane. “Në det të hapur” është metafora e një toke që ka parë njerëzit e saj të ikin drejt botës së re, por edhe situata aktuale e një kombi, që po përpiqet të gjejë veten për t’u kthyer në të qenit krijues i historisë së tij.
