/Gazeta TELEGRAF
Përgatiti Asije Hoxha
Duke lexuar librin “Dritë që vjen nga humnera”
Në fokus Drita Çomo, Ismail Kadare, Liri Belishova, Flutra Açka, Helena Kadare, Rajmonda Bulku.
Jeta e Drita Çomos, një kuadër tragjik midis ankthit diktatorial dhe kancerit vdekjeprurës. Ajo vdiq në moshën 23- vjeçare e ndërgjegjshme se vjershat dhe ditari i saj i shkroi për vete. Por duar të kujdesshme, të panjohura për Dritën, përgatitën për botim librin: “Dritë që vjen nga humnera”. Helena Kadare dhe Flutra Açka dy shkrimtare të talentuara në fushën e letrave, të tronditura nga rinia e pajetuar dhe vdekja e parakohshme e një letrareje të re, ringjallën këtë vajzë të re, e cila përballoi terrin e diktaturës komuniste , që i kishte privuar çdo gjë, duke e hedhur që në moshën 2-vjeçare në skutat e internimit me nënën e saj dhe babain të burgosur, por nuk përballoi sëmundjen e kancerit. Ndjenjat e ngrohta poetike, nëpërmjet shënimeve dhënë nga nëna e saj, shpalosën para publikut një pjesë të tragjedisë politike të familjes shqiptare në rregjimin më të egër komunist në botë. Nga humnera nëpërmjet këtij libri ajo lëshon dritë për dashurinë për jetën edhe në kushtet më çnjerëzore, të ringjallura nga dy shkrimtaret duke vërtetuar thënien e të madhit Lasgush Poradeci. Ismail Kadare tregon: Një ditë Lasgushi më tha:- Kur e dënuam me 80 vjet burg Vinçens Prenushin , ai ishte 76 vjeç. Ju thatë e dënuam, në mos gaboj? Atëherë e futni edhe veten në dënimin e tij? -Sigurisht! Poeti përgjigjet për çdo gjë. Edhe Helena dhe Flutra të ndjeshme ndaj përgjegjësisë morale si shkrimtare i shtuan literaturës shkollore ditarin e Drita Çomos, që për vlerat e saj studiohet krahas ditarit të Ana Frankut.
***
Po shkëputim disa fragmente nga ditari përgatitur me aq dashuri dhe dhëmbje nga dy shkrimtaret, të cilat me siguri i falenderon nga qiejt hyjnorë Ëngjëlli, që aq shumë e donte jetën.
E diel, 25.VII. 1977 lexojmë:
…O Zot, po ç’botë është kjo, që shtyp pa kurrfarë ndrojtje edhe ndjenjat më njerëzore? Kaq e pamundur qenka që njerëzit të rrojnë të lumtur? E megjithatë, e dua kaq shumë jetën. Dhe do të jetoj, sado të rënda të jenë provat, që do të vërë para meje jeta, unë do të jetoj.
E mërkurë 03. 03. 1977
Një mbrëmje gjatë bisedës, më pyeti dikush: “Kush është më e fortë , më e qëndrueshme dashuria apo urrejtja”? Iu përgjigja me një thënie të Gollsuorthit: “Vetëm neveria është e përjetshme”. Këtë e thashë ashtu kot pa u menduar thellë, vetëm sa për të dhënë përgjigje.Vetëm tani e kuptoj sa e vërtetë është kjo thënie. Mund të duash dikë dhe më pas dashuria të topitet ose edhe të shuhet; mund të të pëlqejë shumë diçka, por vjen një ditë dhe të mërzitet. Vetëm e neveritshmja mbetet gjithmonë e neveritshme nuk mund të ndryshohet.
E diel 8. VIII. 1976
Shkova në dispanseri-bëra radioskopi te doktor Nosi. Shikoja portën e ulët të drunjtë, oborrin me pllaka guri, trëndafilat, dritaren e vogël me tel dhe sikur e shihja në ekran fillimin e kësaj historie. Ah, sikur ky të ishte fundi! Të mos kthehesha më këtu…!
“Do vuaj, do duroj, pa u penduar kurrë;
pa shikuar të tjerët në qëndrojnë apo jo.
Në u përkul ndokush që e pandehnim më burrë;
në ikin shumë veta, që s’u ka hije kjo.
Njëmijë po të mbeten, do mbetem edhe vetë;
e dhe njëqind të bëhen, nuk tundem jo, q’aty.
I dhjeti do të jem, po qe se mbeten dhjetë:
E në mbettë veç një- do jem unë ai!” Viktor Hygo.
4-5 VIII. 1977
Pa asgjë të re
Ata që do vinë të mos pyesin përse jetuam:
Jetuam që ata mos jetojnë si ne.
Që ata të kenë ëndrra të lira si deti;
të mos e njohin ngushtësinë makabre të qelive.
Që ata ta duan diellin dhe njëri-tjetrin;
dhe të mos u besojnë kaq shumë perëndive.
Që ata ta dinë çdo të thotë DHEMBJE;
çdo të thotë të njohësh frikën dhe lotët;
dhe të kuptojnë se;
nuk mjaftojnë për të bërë më të mirë botën.
E shtunë 31.XII. 1977
Jeta ka nevojë edhe për festa dhe gëzime. Çdo gjë duket e qetë në sipërfaqe, bile mundohesh ta bindësh edhe veten se po gëzohesh; ç’ipokrizi! Kurse në shpirt ke kaq trishtim! Babai dhe daja sigurisht tani flenë. Ndërsa Agroni (daja tjetër) as që dihet se ku është. Edhe ti mbase më ke kujtuar, po në mënyrën tënde. Në botë bashkëjetojnë gjëra kaq të kundërta. Kjo është e pamundur.
Lamartini thotë: “Sa të marrësh frymë, shpreso”! Se ç’mund të kemi tjetër veç Shpresës dhe si mund të jetonim pa të?
E enjte 24. VII. 1980
Kam filluar të lexoj prapë dispencat e fakultetit të letërsisë. Lexova Valter Skotin dhe tani po lexoj për iluministët, pasi herën e parë nuk kisha gjetur material për të. Më poshtë shton: “Njeriu lind i lirë me gjithë këtë është kudo në pranga”. Zh.Zh.Ruso
E frikësuar për të shprehur haptas mendimet e saj, nga një kontroll i befasishëm i sigurimit Drita shkruan thënie të të tjerëve, që i përgjigjen gjendjes së saj shpirtërore : Hygo , Servantes, Lamartin, Ruso etj.
E mërkurë 19.III. 1980
Sot mbusha 22-vjeç. Mora kartolina nga babi e daja (nga burgu). Ç’mund të thuash për vite që vijnë e ikin pa u kuptuar? Ç’kam bërë unë në këto vite, dhe sa do të jetoj akoma? Çdo të bëj në vite që do vijnë? Sa pak e çmojnë jetën ata, që e kanë mundësinë ta jetojnë si të duan!
E hënë 9.II.1981
Të shtunën fola në telefon me G. Biseduam vetëm për sëmundjen time dhe nuk i thashë dot asgjë tjetër, as e pyeta si është.Dje kam qenë jashtë mase e këputur. Kam pengesë në frymëmarrje, nuk ngopem dot me frymë dhe pulsi më rreh shumë shpejt, sidomos kur ngrihem. Edhe oreksi sikur më iku.
Ky është shënimi i fundit në ditar.
Pjesë e jetës së saj stresuese bëhet edhe shkrimtari i shquar Ismail Kadare.
Ismail Kadare ndaj fatit tragjik të një 23-vjeçareje, që vdes e vetmuar në spital, i përkushton një parathënie librit “Dritë që vjen nga humnera” .
Parathënia: “Një natë shkurti të ftohtë të vitit 1981, në një nga dhomat e spitalit Onkologjik të Tiranës, ndodhte një skenë dhimbjeje, tepër e njohur në këto mjedise: përbri shtratit të një vajze të re 23-vjeçare, që ishte në grahmat e fundit të jetës, nëna e saj e kërrusur nga brenga bënte të vetmen gjë që shumica e të afërmve bëjnë në kësi rastesh, i lagte buzët. Skena të tilla ishin të përsëritura qindra herë në këtë ndërtesë të trishtë. E veçanta ishte se te dera e dhomës së vajzës, që po jepte shpirt, nënën e mjeruar e prisnin në këmbë dy njerëz të policisë së fshehtë shqiptare. Ata nuk e fshihnin padurimin, madje njëri prej tyre i tha gruas të shpejtonte…gruaja kërkoi të rrinte edhe pak, por shoqëruesit fare shpërfillës, e urdhëruan haptas të ngrihej. Te dera ajo bëri përpjekjen e fundit: “Unë njoh Nexhmije Hoxhën. Më lejoni t’i telefonoj. Ajo është nënë dhe do të më kuptojë.” Rojet qeshën me zë të lartë: “Si shumë lart e vrake! Dashke të shqetësosh edhe shoqen Nexhmije. Nuk thua faleminderit që të lamë edhe kaq”! Gruaja uli kryet dhe doli.
Vajza që jepte shpirt në Spitalin Onkologjik ishte Drita Çomo, një nga letraret më interesante të brezit të vet, por në atë kohë e panjohur krejtësisht, për arsyen e thjeshtë se të atin e kishte në burg dhe nënën në internim. Për ata që e shihnin ishte thjesht një vajzë tepër e bukur, pakëz e trishtuar. Në udhën e jetës së saj i kishin dalë, dy nga përbindëshat më të zez të kohës: diktatura dhe kanceri. Nëna, e cila nuk arriti dot t’i bindëte për ta lënë edhe pakëz më shumë te kryet e vajzës, kishte qenë vite me radhë një nga gratë më të njohura e më të fuqishme të vendit, anëtare e Byrosë Politike, portretin e së cilës, e mbanin njerëzit në duar, në festa dhe në paradat e 1 Majit… Një vajzë e re që e di që do të vdesë, ose e humbet krejt shijen e jetës, ose synon të përfitojë sa më shumë prej afatit të shkurtër. Drita Çomo krijon një raport të vetin qoftë me jetën, qoftë me vdekjen, një raport të natyrshëm… Vazhdon të jetojë normalisht, mëson gjuhë të huaja, lexon libra, dëgjon muzikë, zgjeron kulturën dhe kryesorja; shkruan vjersha dhe mban ditar… Në këto vjersha dhe ditare ne shohim vetëm periferinë e shpirtit të saj. Janë shkrime të krijuara nën kërcënimin e kontrollit të befasishëm të policisë. Ndaj gjithshka në to është e kujdesshme, e përmbajtur. Pothuajse asnjëherë s’përmendet ajo që duhet ta ketë torturuar, zymtuar dhe eksituar vite me radhë shpirtin e saj: rrëzimi i prindërve, sidomos i së ëmës… Në ditën e ftohtë të fundit të shkurtit, një qerre çonte në varrezën e qytetthit një poeteshë 20-vjeçare, një vajzë të bukur, dhe një nga ato që ky popull i pillte me aq lehtësi e po me aq lehtësi i shkatërrone. Pas qerres mbi të cilën lëkundej trupi i pajetë i vajzës, ecte vetëm një njeri : nëna e saj. Sëmundja e pashërueshme kishte ngadhnjyer më në fund mbi trupin e vajzës, por shteti diktatorian më i egër se sëmundja, do të ishte i pamëshirshëm në mizorinë e tij. Edhe pas vdekjes, atëherë kur ata i quante kundërshtarët e tij, bëheshin të parrezikshëm për të, ai vazhdonte hakmarrjen. Kështu që vajza po futej nën tokë më e vetmuar se ç’kishte jetuar në sipërfaqen e saj…
Liri Belishova
Po cili ishte faji i prindërve që vajza “me sy të menduar”, që shkruante hartime, ditar, poezi, që e kaloi jetën e saj të shkurtër midis politikës dhe kancerit?
E ëma Liri Belishova lindi në Belishovë të Mallakastrës (14 tetor 1926-23 prill 2018).
Gjatë viteve 1946-1947 ishte kryetare e Rinisë Popullore të Shqipërisë. Në vitin 1946, pas vdekjes së bashkëshortit të saj Nako Spiro, u dërgua në Berat si mësuese. Më 1948 u rehabilitua dhe u bë anëtare e Byrosë Politike të P.P.SH. deri në vitin 1960. U martua me Maqo Çomon, i cili shërbeu si ministër në ministrinë e Agrokulturës. Në vitin 1960 me prishjen e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik Liri Belishova, Maqo Çomo, Koço Tashko u shpallën armiq të Partisë dhe të popullit.ata kishin shprehur mendimin: që vendimi i njëanshëm pro Kinës dhe pasojat pas prishjes me Bashkimin Sovjetik. Më 9 nëntor 1960, çifti Berishova-Çomo u përjashtuan nga Partia. Liria u internua në Kuç të Vlorës, më vonë në Progonat të Zvërnecit dhe në Cërrik, ndërsa Maqo Çomo u burgos për vite të tëra. Fataliteti i njerëzve në komunizëm ishte një fatalitet tragjik për gjithë rrethin familjar dhe farefisnor. Diktatura enveriste i goditi pa mëshirrë gjatë 30 viteve me rradhë këto familje.
* Dritën, vajzën e Lirisë nuk e lejuan t’i jepte provimet e maturës me pretekstin se nuk kishte bërë punën prodhuese, mbasi ishte në spital. Drita vdiq pa e marrë diplomën e shkollës së mesme.
* Babanë e Dritës, Maqo Çomo, pas 16 vjet dënimi (7 -vjet në ishullin e Zvërnecit dhe 10-vjet në burgun e Burrelit) e ridënuan përsëri me 10-vjet për “agjitacion dhe propagandë”. Dënimi i të burgosurve politikë për herë të dytë dhe të tretë praktikohej nga diktatura për të mos i lënë të dilnin gjallë nga burgu “kokëfortët”.
* Petrit Çomo, vëllai i Dritës, mbasi mbushi moshën ligjore; me vendim të Komisionit Qëndror të Internimeve, e regjistruan si të internuar, sepse ishte e pamjaftueshme për rregjimin që ai jetonte me nënën e internuar.
* Liri Belishovën për 12-vjet nuk e lejuan të takonte në burg të shoqin dhe pastaj gjatë 15-vjetëve e çuan vetëm 4-5 herë me masa të rrepta sigurie (me gaz të ministrisë së brendshme dhe me dy oficerë sigurimi).
* Edhe Nermin Stërmasi, infermiere e spitalit Onkologjik, që u miqësua me Dritën, e çuan puntore në lavanderinë e spitalit.
Në prag të vizitës së Perez De Kuelarit, 1990 (kryetar i Organizatës së Kombeve të Bashkuara) e liruan nga burgu dhe Liri Belishovës ia hoqën dënimin e internimit.
* Asnjërit nga fëmijët e dy familjeve farefisnorë nuk iu dha shkolla e lartë.
Një pjesë e këtij libri përmban krijime poetike me vargje të ndjeshme me tematikë familja dhe shoqëria, natyra dhe vetmia, dashuria dhe jeta.
E bukura
Rajmonda Bulkut
Brune me sy të kaltër.
Mjafton vetëm kaq për të përcaktuar qënien tënde?
Dikush thotë për ty: “ E bukur”.
Dikush : “O, e largët!”
Një tjetër për ty çmendet.
Brune me sy të kaltër…
O, sigurisht kjo s’mund ta shprehë qenien tënde.
U mblodhën ujërat e kaltra të deteve,
që shpesh i errëson furtuna gri,
dhe u fshehën nën hijet fëshfëritëse të fletëve,
nën qerpikët e gjatë, të zinj.
Dikush i rrëmbeu freskinë pranverës,
dhe fytyrës tënde ia dha.
Petalet e njoma të lules së egër,
në buzë çelën me zjarr.
Kështu të lindi natyra ty.
Dhe, ngjan ti me natyrën si një flutur.
Magjia jote derdhet nëpër sy:
Në sytë e t’u të kaltër, të bukur.
O! Sytë e kaltër, sytë e kaltër.
Aq të kthjelltë, aq të akullt,
sytë e t’u.
Po pse kaq shumë i ngjan një floku bore,
që të bie në sy e shkrin?
Aq delikate, aq e hollë,
e tret kaltërsinë nën qerpikët e zinj.
Dhe zogjtë cicërinin të mahnitur,
ndërsa bridhje pishave të gjelbra.
Dolën zanat nga legjendat e mitet,
apo natyra mori trajtën e një femre?!
Sikur të kish në pyjet ku u endëm,
egërsira fshehur buzë ujërave,
luani para teje do të stepej
dhe, do të ndodhte me ty “Mrekullia e ujqërve”.
Tani ti bredh shkëmbijve të vetmuar.
Me zërin e kristaltë thyen heshtjen.
Në sytë e t’u të kaltër, të kulluar,
natyra admiron vetveten.
O sytë e kaltër, sytë e kaltër,
aq të bukur, aq të largët,
sytë e tu.
Po kush është Rajmonda Bulku?
Rajmonda e vargjeve; që me bukurinë e saj natyra admiron veten; që freskia e pranverës skaliti fytyrën e saj; që ujërat e kaltra të deteve e tretën kaltërsinë nën qerpikët e saj; që shpirti i saj ka lehtësuar dhimbjen e jetës së moshatares Drita Çomo?
Rajmonda Bulku ishte shoqe e ngushtë me Drita Çomon, gjatë shkollës së mesme. Në ato kohëra të kishe shoqëri me vajzën e “ armiqve të popullit” ishte jo vetëm e rrezikshme, por dhe shkatërruese për gjithë familjen. Rajmonda nuk pyeti. Shpirtmadhësia dhe ndiesia e saj shpirtërore për Dritën, që fati e kishte hedhur që në moshë të vogël të përballej me të, bën që të shpërthejë mirënjohja për Mondën nëpërmjet vargjeve ku gërshetohet me mjeshtëri artistike bukuria shpirtërore me bukurinë fizike. Në zyrat e sigurimit ishte regjistruar edhe shoqëria e Rajmondës me Dritën. Kishte 2 vjet që Drita kishte vdekur dhe emri i saj u përdor si argument për përjashtimin nga partia të babait të Rajmondës: “Pse ke lejuar vajzën të shoqërohet me të bijën e Liri Belishovës”? Edhe të vdekurit regjimi komunist i përdorte për të dënuar njerëz.
Në ëndërrimet e mia për ty
Të kam pritur. O, sa të kam pritur!
Në mbrëmjet e arta të vjeshtës.
Në netët e ngrira të dimrit,
shikoja horizontin e grisur
dhe, prisja.
Në ëndrrat e kaltra, në netët me hënë.
Në mendimet e bardha mëngjesesh pa gdhirë,
ti vije tek unë,
i heshtur, pa emër.
Pa asnjë karakteristikë. Vetëm –i mirë.
Asgjë reale nuk ngjante me këtë.
18-vjet pa e njohur jetën!
Pa e ditur se s’do vinte kurrë, asnjë
që të ish i mirë-dhe asgjë tjetër.
Për veten
22-vjet
Sa pak dhe sa shumë.
Sa pak për të njohur kaq shumë dhëmbje!
Sa shumë për të bërë kaq pak në jetë.
22-vjet mund të ishin,
vite pasioni, kënge, rinie.
Mund të ishin vite librash e kërkimesh,
ngarkesa ëndrrash e poezie…
Shumë gjëra mund të ishin.
Po mbyllur në guackën si kërmilli,
22-vjet si t’i zvarritësh?
Mëngjezi
Mbi supe kodrash shtriu krahët e bardhë .
Me dritë tokën e errët stërpiku.
Si pika lotësh pikat e vesës dridheshin,
mbi barin që puliste përgjumur qerpikët.
Nga gjumi i gjelbër i zgjoi pishat.
Shelgjeve ëndrrat përgjysmë u mbetën.
Mes xhamave hyri në dhomat e trishta.
Ankthi dhe hijet në heshtje u tretën…
Dashuria
Dashuria është ajo pisha e gjelbër,
që lëkundet nën qiellin me hënë,
që ngrin në të ftohtin e janarit,
si një dëshirë e pathënë.
Dashuria është bota pas xhamave;
nxitim i lirë për diku…
Është qenia me 900 leukocite,
që në çarçafët e bardhë mendon për ty.
Ajo është një gjë pafundësisht e bukur.
E kthjellët dhe krejt e pastër.
Si lindi, si jeton si mundet,
në këtë botë të ndyrë dhe të ashpër?…
