Krijimtaria monumentale nderon kombin shqiptar.
Nga libri “Ftesë në studio” vetërrëfim i Ismail Kadaresë.
…Asnjëherë s’mund të dihet dita e zanafillës së një vepre. Ajo mund të jetë aq e thellë, e hershme në jetën e shkrimtarit, saqë shpesh i afrohet fëminisë së tij, e disa herë, ikën edhe më larg për të dalë edhe prej saj. Po ku më larg?, mund të pyesë dikush?. Pas fëminisë vjen caku i fundit, fillimi ose mbarimi i shtrirjes kohore të jetës. Pikërisht atje, përtej jetës së shkrimtarit duhet të kërkohet disa herë zanafilla e veprës: në nervozizmin e trashëguar, në një brengë, ose në një lumturi të vjetër të gjenit. E menduar kështu nuk do të na tingëllojë as makabre e as letrareske shprehja: “ Letërsia më shpesh se nga qielli, vjen disa herë nga humnerat”. Me kalimin e kohës (një kohë, që ecën ndryshe nga koha normale), embrioni i veprës ndryshon, gjersa merr formë të dallueshme. Kjo është edhe një nga fazat më të lumtura në jetën e shkrimtarit, sepse në këtë moshë veprat i sjellin atij shumë kënaqësi, gjë që ngjan pak a shumë me gëzimin që i sjellin njeriut foshnjat. Ndoshta nuk është e rastit që pikërisht në këtë fazë veprat e ardhshme në shënimet e shkrimtarit figurojnë ende me tituj të shkurtuar, me nofka ose emra përkëdhelës, nga ato që zakonisht përdoren për fëmijët ose në mungesë të tyre për konet.
“Viti i mbrapshtë”, në të gjitha shënimet e mia është quajtur “Diadema”. Kur do ta fillosh diademën? Do ta sjellësh diademën? Ç’bëre me diademën? Ishin fraza të miqve të mi ose të redaktorit tim, të shqiptuara aq seriozisht saqë me siguri do të zgjonin dyshime po të dëgjoheshin nga ndonjë bizhutier ose polic që merrej me ndjekjen e vjedhësve të diamanteve. Nofka e veprës së ardhshme lindi fare rastësisht. Një mbrëmje, kur për herë të parë i thashë një mikut tim mendoja të shkruaja një libër për vitin më fatzi të Shqipërisë 1913. Nuk e kam ende të qartë i shpjegova. Di vetëm se do të jetë i përbërë nga tri linja, të cilat do të ndryshojnë nga njëra-tjetra kryekëput, madje edhe nga stili i të shkruarit. Dhe për t’ia bërë më të qartë i thashë se do të jetë si një unazë me tre gurë: një të kaltër, mokrarët që nisen të luftojnë për Shqipërinë pa ditur as vetë si dhe ku; një të zi, forcat e errëta esadiste-islamike, që duan të mbytin Shqipërinë e porsa lindur; dhe një të bardhë, linja e tretë, princërore, që lidhej me princin protestant gjerman Viedin, të caktuar prej Evropës si mbret i Shqipërisë! Linja e parë kaltërorja, në përfytyrimin tim erdhi si e qendisur me brymë dhe argjend. Vjershat “Nisja e shqiptarëve për në luftë” dhe “Kthimi i shqiptarëve nga lufta” kishin qenë në themel dhe në pullaz të veprës, se linja e dytë, “ diamanti i zi”, jo vetëm do të ishte e kundërta në gjithshka me të, por edhe në stilin e të shkruarit do të përpiqesha të jepja gjithë turbullirën turko-islamike, një mendësi e errët e shprehur me një të folur belbane, të bërë lëmsh nga injoranca, mllefet dhe zhuli i saj, dhe së fundi , si linjë e tretë, e bardha, do të kishte tërë ftohtësinë diplomatike të princit protestant absurd, të shumëfishuar nga pastërtia sterile e mbretëreshës , që në atë periudhë të turbullt dhe të pistë, shumicën e kohës e kalonte në banjë midis pasqyrës dhe kutisë së pudrës…
Gjenerali i ushtrisë së vdekur është quajtur përherë “ Gjenerali” dhe ma merr mendja që edhe sikur t’ia kisha ndërruar titullin shumë herë ai do të thirrej gjithmonë me emrin e parë, ashtu si gjeneralët e dikurshëm, që mund të bëhen më pas ministra, madje presidentë, por për masën e gjerë mbeten përherë gjeneralë.
“Ura me tri harqe”, lindi së pari në kokën time në formë të një dosjeje, ku pjesët e kronikës do të gërshetoheshin me dokumente të ndryshme, me përllogaritje teknike të statikës së saj, skica të projektit, copa bisedash të turistëve, më pas në këmbët e saj, biografia e aviatorit anglez, që e goditi një bombë gjatë luftës së fundit, copa të baladës së vjetër etj…etj. 
Ende sot ndiej një keqardhje për braktisjen e projektit të parë, por në letërsi ndodh shpesh që projekti ka bukuri mashtruese. Ai i ngjan në këtë rast nuses-shtrigë të bukur të përrallave që të ndjell e të ndjell për të të çuar në humbje. Nga dosja e parë e “Urës” ruajta megjithatë fare pak gjëra: një skicë të saj, si edhe bisedat e turistave, veç jo njëmijë vjet më pas, siç e kisha menduar, por fill pas ngritjes së harqeve.
“Gjenerali”, e ka gjithashtu të ndërlikuar zanafillën e vet. Bërthama e parë e tij ishte tregimi për hapjen e shtëpisë publike të ushtarëve në Gjirokastër, një nga kujtimet më trazuese të fëminisë sime. Nuk e teproj aspak po të them se ajo e pasuroi në atë kohë fantazinë tonë më tepër, ndoshta, se biblioteka dhe kinemaja e qytetit. Madje ende sot mendoj me njëfarë frike se pa të, ndoshta edhe romani im i parë, ai që më solli aq fat, nuk do të lindte. Episodin për shtëpinë publike ua tregova një ditë në një kafene të Moskës, Petros Anteosit dhe Jeronim Stulpanztit. Mbetën të dy të mahnitur, madje Anteosi më tha: ti ke rënë në flori, nuk duhet ta harxhosh lehtë këtë gjetje. Në atë kohë në ndërgjegjen time kishin filluar të notonin në një gjendje të turbullt pamje dhe fytyra nga qyteti im i lindjes. Si retë në një qiell shtatori, ato herë grumbulloheshin në njerin skaj, në atë prej nga do të ngjizej më pas “Kronikë në gur”, e herë në anën tjetër, atje ku ngutshëm e gjithë nerva përpiqej të sajohej një tjetër roman, “Qyteti pa reklama”, pak a shumë me të njëjtin tharm. Episodi i shtëpisë publike u zhvendos disa herë sa nga njëri roman te tjetri dhe meqenëse, me sa dukej, fuqia tërheqëse e të dyve ishte e barabartë, ai mbeti i askujt.
Në Moskë fillova romanin “Qyteti pa reklama”. Përdora pak më lart fjalët “ngutshëm dhe gjithë nerva”, sepse vërtet ai roman nisi ashtu. Isha 23-vjeç. I tërhequr nga jeta e përditshme e studentit, kisha kohë që nuk po shkruaja asgjë, madje shpesh herë më dukej se pasioni i letërsisë qe shuar tek unë tashmë. Ca vjersha shumica dashurie, të pasura me iniciale mikeshash, por të varfra artistikisht, siç janë shpesh vjershat e koleksionistëve, (unë isha në atë kohë në kthetrat e kësaj sëmundjeje) ma shtonin edhe më shumë nervozizmin. Në tërbim e sipër, si të doja që me përdhunë ta mposhtja fatalitetin, vendosa ta sfidoja atë duke shkruar një roman.
Mirëpo shumë shpejt e kuptova se nuk kisha as vullnet e as kohë për një gjë të tillë. Ideja që të humbja orë të tëra për të shkruar në qytetin plot ritëm, ku ditët më ngjanin aq të shkurtra, m’u duk barbare. Atëherë, vendosa të përdor magnetofonin për të regjistruar së paku pjesën më të madhe të romanit tim. E nisa këtë gjë një mesnatë shkurti, dhe ndonëse e kuptova se ishte një gjë e tmerrshme, nuk hoqa dorë gjersa e mbarova kapitullin e parë. Ishte vërtet një mund skëterre. Shiriti që rrotullohej bosh dukej sikur të ngutte të mbaroje frazën, e cila si për inat, të ngjitej nëpër gojë. Ti përpiqeshe të mendoje frazën tjetër, në kohën që shiriti me rrotullimin e tij dukej sikur të tallte. As që mund të bëhej fjalë për ndreqje frazash, por më e keqja ishte se, ndërsa unë ndaja njërën frazë, tjetra që vinte pas, tamam si ai blerësi në radhë, që shkon diku, pikërisht në çastin që i vjen radha, fraza zhdukej. Hm, Qelbësirë, Putanë, Bljad; të sharat në shqip e rusisht ishin më të shpeshta se shenjat e pikësimit në një tekst. Ajo me të cilën nuk mësohesha dot, sidomos ishte mungesa fizike e tekstit. Vepra më dukej si hije, shpirt i vdekur para kohe në atë shirit armiqësor. Nervozizmi im sa vinte rritej. Atëherë e kuptova qartë se ndodhesha në krizën e parë serioze të jetës sime në mëdyshje për t ‘u ndarë me letërsinë. Më parë s’kisha mundur as ta përfytyroja jetën pa të. Madje gjithë njerëzit e tjerë, që s’kishin lidhje me të, më dukeshin fatkëqij. Kurse tani habitesha për të kundërtën, njëlloj si njeriu që me habi, në kohën që është ftohur nga dashuria sjell ndërmend ditët kur i betohej asaj për dashuri të përjetshme.
Kishte filluar të më vinte turp nga profesioni i shkrimtarit. Më dukej diçka e çprapambetur, e dalë mode, që lidhej me njerëz gjysmë leshko e gjysmë romantikë. Ua fshihja mikeshave të mia, sidomos atyre që ishin moderne, se isha shkrimtar. Madje kur më qëllonte që më pyesnin: përse banon në këtë shtëpi bashkë me këta, mezi e gjeja shpjegimin. Turbull, e ndieja se prapa kësaj përbuzjeje, për atë që kisha dashur më shumë se çdo gjë në jetë, qëndronte diçka më e thellë, dhe pikërisht: zhgënjimi prej saj. Prej fytyrës së saj të tjetërsuar, e sidomos prej idhtarëve të këqij të saj: shkrimtarëve të kursit tim, ata që ditë pas dite e orë pas ose ma kishin zvjerdhur tempullin.
Ndërkaq e ndieja se ndarja me të s’qe e lehtë dhe njëfarë kohe do të torturohesha prej saj. Sasia e pjesës së regjistruar të romanit në magnetofon në krahasim me atë të shkruar, jepte në mënyrën më të qartë se nga po anonte balanca. Kjo e fundit sa vinte pakësohej, çka tregonte se pasioni i të shkruarit po vdiste brenda meje me shpejtësi. Kjo nuk ishte pa lidhje me ndryshime të tjera në psikikën time. Siç e kam përshkruar te “Muzgu i perëndive të stepës”, bashkë me ca shokë të mi të rrugës “Gorki”, kishim filluar të kishim turp nga përdorimi i fjalës dashuri. Edhe ajo ashtu si letërsia na dukej e dalë mode, madje kishim nisur ta zëvendësonim fjalën “ ljublju” me “seksju”, që na dukej një fjalë shik, (zheljeznjo, në zhargonin e rrugës “Gorki”).
Një letër e ardhur nga Shqipëria u gjet midis këtij ndërlikimi. Ishte letra e një vajze gjimnaziste nga ato që u drejtohen shkrimtarëve ( gjatë mungesës isha bërë ndërkaq i njohur në Shqipëri) , por që unë nuk i përfillja.
Ç’më bëri ta lexoj për herë të dytë, madje të tretë, këtë letër, unë që prej kohësh kisha nisur të tallem me kësi dërgesash, ngaqë më dukej se bënin pjesë në atë mekanizëm të vjetëruar e sharlatanesk që ende ushqente aureolën e shkrimtarit?
Në atë letër, admirimi për shkrimtarin përzihej me një ndjenjë tjetër, tepër të hollë e të veçantë një lloj qortimi, keqardhjeje për diçka, një lloj ironie, por tepër të kujdesshme, një si plagosje të parakohshme për një fyerje të mundshme. Letra mbyllej, p.sh., me frazën: “ Po ju vë midis fletëve dy vjollca për t’ju kujtuar sidoqoftë pranverën e atdheut tuaj”.
Një kohë të gjatë nuk i hoqa sytë nga fotografia e vajzës, si të kapja në fytyrën e saj, atë që letra kishte zbuluar përgjysmë. Vajza dukej tepër e bukur, por unë kërkoja tek ajo diçka tjetër: magjistaren. Se vërtet si e shtyrë nga një ndivnesë, që nga mijëra kilometra larg, ajo kishte ardhur të përzihej në çastin vendimtar m’u në vorbullën e krizës sime. Ishte zëri i largët që më thërriste të kthehesha nga shkretëtira drejt së cilës isha nisur. Më qortonte, më ndillte. Tërthorazi , ëmbëlsisht ai zë më kujtonte se letërsia pavarësisht nga shfytyrimet që mund të kishte pësuar, s’ishte aspak e prapambetur se e donin ende shumica e njerëzve, madje e donin edhe vajzat e bukura, pikërisht ato që unë kisha kujtuar se po e braktisnin të parat, dhe pas të cilave isha gati të rendja sipas berihajt.
Letra e vajzës shtatëmbëdhjetë vjeçare, gruas sime të ardhshme, ndonëse s’qe në gjendje të më shkëpuste krejt nga mëdyshjet e mia diçka ndikoi në to. Si përherë kjo u duk në romanin që po krijoja, ose më saktë te raporti magnetofon-shkrim, ku ky i fundit nuk sprapsej tani kaq lehtë.
Pas kapitullit të parë, të dytin vendosa ta shkruaj, të tretën e regjistrova përgjysmë dhe e vazhdova me shkrim. I katërti ka vetëm fillimin të regjistruar. Kur u ktheva nga studimet arrita ta zbardh regjistrimin dhe ashtu si ata, që ndiqnin njeriun e padukshëm te romani i Uellsit, për herë të parë pas vrasjes ia panë trupin, unë pashë se romani im, që e mendoja shumë më të madh, nuk kishte veç 80 faqe. Një pjesë të tij gati një të tretën, e botova si tregim me titullin “ Ditë kafenesh” në gazetën “Zëri i Rinisë”. Pjesa tjetër ndodhet diku midis dorëshkrimeve të mia. Po ashtu diku në ndonjë arkiv duhet të gjendet ende letra denoncuese e kritikut X, i cili arriti të lexonte romanin dhe të më akuzonte për ndikim dekadent në përmbajtje dhe në formë: “Fakti
që ky roman ka qenë i regjistruar në magnetofon, shkruante ai midis të tjerash, nuk duhet marrë si një kureshti. Kjo hyn në mjetet shprehëse dekadente si pikturimi në thasë, në letër katrama etj, që borgjezia i përdor për shkatërrimin e artit”… Drago Siliqi, pasi folëm gjerë e gjatë më tha: dëgjo dhe mos më kundërshto! Këtë tregim ti duhet ta kthesh në roman.
I premtova, prisja madje me padurim të kthehej, sepse jo vetëm që i kisha ndërkaq kapitujt e parë, por ngaqë qëndrimi i tij u zgjat shumë më tepër se ç’pritej, kisha arritur ta mbaroj romanin.
Elena Kadare në librin “Kohë e pamjaftueshme” shkruan:
…”Nasho Jorgaqi ndaloi për të më takuar, pastaj më prezantoi me Ismailin.-Kjo është kushërira ime, Elena Gushi,-tha. U skuqa, veshët më buçisnin dhe belbëzova, ca fjalë gati si përçart:-Ju njoh. E di që jeni një poet mëndjemadh. Nuk i jeni përgjigjur letrës sime!” Këto ishin pak a shumë fjalët, siç m’i kujtoi Is më pas, sepse unë s’mbaja mend gjë prej gjëje. Ai seç m’u përgjigj gjysmë me të qeshur, ndërsa im kushëri shfaqi habinë që paskemi këmbyer letra.
Is pyeti: -Ju jeni tani në Tiranë? Pas pohimit tim, pa m’i hequr sytë, ai vazhdoi: -Ju pëlqen të shikoni filma të xhiruar prej meje? Mezi e mora vesh ku e kishte fjalën. Ishte shqiptari i parë që kishte sjellë nga jashtë një kinoaparat 8mm bashkë me laboratorin për larjen e filmave.-”Më pëlqen shumë, u përgjigja , e çliruar ngaqë biseda mori një drejtim gazmor. Kushëriri im u vrenjt nga kjo mënyrë ftese në shtëpi. Unë u skuqa prap dhe s’dija ç’të përgjigjesha. Pa çarë kokën për fytyrën e ngrysur e qortuese të kushëririt, Is nxori një copë letër nga xhepi dhe shkroi në të– Ky është telefoni im. Më merrni ndonjë ditë. Krejt e turbulluar e mora letrën…disa ditë radhazi pas këtij takimi fatlum, isha si e dehur nga tronditja. E sillja dhe e risillja në mend takimin në rrugë, fytyrën e tij, sytë shpotitës prapa syzeve me skelet të trashë. Tërë ditën mendja më rrinte te telefoni…”
Krijimtaria monumentale nderon kombin shqiptar.
2021! Viti i 85-Vjetorit të gjeniut të letrave shqip Ismail Kadare.
Romani “Kronikë në gur”
Idea e lindjes së romanit
Kadare në librin “Ftesë në studio” shkruan: “ Në qoftë se do të thosha se proza ime e parë serioze ka qenë romani “Kronikë në gur”, kjo do të ishte sa e vërtetë aq edhe e pavërtetë. E vërtetë, sepse pjesë të këtij romani i kam shkruar vërtet përpara romaneve të tjera, por e pavërtetë, sepse ato kanë qenë vetëm pjesë, domethënë fidane “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” dhe “Kështjella”, dy romanet e mia të ashpra e kishin pasur siç duket lehtë ta shtynin dhe t’i zinin radhën brutalisht kronikës së brishtë të fëminisë. Fidani i romanit “Kronikë në gur” ka qenë tregimi “Qyteti i jugut”, por edhe vetë ai ka pasur një fidanth të parë tregimin “Aeroplani i madh”. Më 1974, duke dashur të shpjegoj historinë e romanit “Kronikë në gur”, kam botuar këtë shënim: “Fillimi i këtij romani, ose, që të jem i saktë vetëm një frazë e tij ka lindur shumë vjet përpara se ta shkruaja librin, në kohën kur isha student dhe kur as që më shkonte ndër mend se mund të shkruaja roman ndonjë ditë. Kjo ndodhi një mbas dite dimri në fshatin Peredjellkino, ku bashkë me shokë të tjerë të institutit “Gorki” shkonim për të bërë ski. Nuk më kujtohet mirë se si filloi biseda, por dihet se nuk ka gjë më të natyrshme për një shoqëri me njerëz të kombësive të ndryshme, se sa një bisedë rreth qyteteve të lindjes. Po flitej për qytete të jashtëzakonshme, të zbukuruara nga malli i ndarjes për qytete me diell apo hënë të çuditshme, me blerim dhe me liqene dhe ura, që ngriheshin natën si fantazma. Kur më erdhi radha mua, unë thashë se isha nga një qytet vërtet i çuditshëm, ku po të ishe i dehur dhe të rrëzoheshe në rrugë, në vend që të bije në hendek, mund të bije në çatinë e ndonjë shtëpie tjetër. Qeshën të gjithë dhe, për të mos më quajtur gënjeshtar më thanë se isha fantazist. Për fatin tim, midis tyre ishte një shkrimtar grek, i cili pas thyerjes së partizanëve grekë në Gramoz kishte qenë mjekuar ca kohë në Gjirokastër. Ai pohoi fjalët e mia dhe bile shtoi se për të ishte një nga kujtimet më të paharruara kontakti i tij i parë me atë qytet. Kishim vite në male,- tha ai, dhe mendoni se për herë të parë pas një kohe kaq të gjatë na doli përpara një qytet, që i ngjante përrallave. Në qoftë se është kështu, si është e mundur që ti s’ke shkruar asgjë për këtë qytet?-tha një letonez. Nuk u kuptua mirë se kujt iu drejtua kjo pyetje, grekut apo mua, por, për çudinë time greku tha: “Ku e di ti që nuk kam shkruar?” Hm, ia bëra unë me vete. Greku paska shkruar për të, kurse mua as më ka rënë ndërmend një gjë e tillë. Një mall i madh përzier me një ndjenjë faji, siç ndodh zakonisht në këto raste, më mbushi papritur. Sikur dikush të hapte befas një perde, m’u përfytyruan me një qartësi të habitshme një grup plakash të ulura rresht mbi minderin e gjatë të “odasë së madhe” të shtëpisë sime. Ishin akoma aty, prej vitesh, me filxhanin e kafesë në njërën dorë dhe me dylbinë në tjetrën…
