Përmbysja/ Mbi 700 mijë pensionistë në Shqipëri rrezikojnë të mbeten pa pensione, si pasojë e emigrimit masiv të të rinjve. Breza që kanë sakrifikuar 4 dekada janë nën mëshirën e pensioneve lëmoshë që nuk ju del as për ilaçe dhe mbijetojnë me ndihmën e fëmijëve. Flasin ekspertët: Ja si do falimentojë skema e pensioneve dhe mbajtja peng e atyre pak parave, do sjellë agresion social
Fitim Sula, pensionist 78-vjeçar nga Rrogozhina, me profesion skulptor, shpreh pakënaqësi rreth pensionit të tij të ulët. Me 43 vite kontribut si mësimdhënës dhe si artist, ai thotë se pensioni nuk do t’i mjaftonte për të mbuluar nevojat po të mos ishte për ndihmën e fëmijëve.
“Është premtuar vazhdimisht rritje e pensionit, por ka rreth 11 vjet që nuk ka asnjë rritje të tillë. Përkundrazi, me rritjen e inflacionit, pensioni im dhe i pensionistëve të tjerë në Shqipëri faktikisht është zvogëluar.”
Sula aktualisht përfiton një pension prej 25 mijë lekësh në muaj, i cili ndonëse paraqitet më i lartë se i shumë të tjerëve, sërish është i pamjaftueshëm. Por ky nuk është meraku i tij i vërtetë.
“Duke parë situatën aktuale dhe mënyrën se si po shkojnë punët, jam shumë pesimist për të ardhmen e pensioneve për brezat e rinj, përfshirë edhe djalin tim, sepse vajza jeton në Milano”,- thotë ai.
Sula vëren se strukturat aktuale dhe mënyrat e menaxhimit të fondit të pensioneve nuk japin shumë shpresë për stabilitet ose siguri afatgjatë. “Nëse nuk bëhen reforma serioze dhe të qëndrueshme në sistem dhe në ekonominë e vendit, frika ime është se pensionet mund të jenë edhe më të paqëndrueshme në të ardhmen, prandaj vazhdimisht e këshilloj djalin të largohet nga vendi.”
Ndërkaq janë mbi 700 mijë pensionistë në Shqipëri, shumë prej të cilëve pasi kanë punuar rreth katër dekada, të ardhurat nuk u mjaftojnë as për nevojat e përditshme elementare. Sipas të dhënave të Institutit të Sigurimeve Shoqërore (ISSH), pensioni mesatar në vend përllogaritet në 15,600 lekë. Ky nivel është sa 39% e pagës minimale dhe 20% e pagës mesatare.
Në vitin 2022, Banka Botërore e rishikoi minimumin e varfërisë sipas rajoneve, duke e indeksuar këtë normë në rastin e Shqipërisë në 6.85 dollarë në ditë, çka në muaj rezulton në 205 dollarë. Kjo do të thotë që mesatarja e pensioneve në Shqipëri tashmë është zyrtarisht poshtë nivelit ndërkombëtar të varfërisë.
Por një pjesë e pensionistëve marrin shumë më pak se kaq. Bëhet fjalë për të moshuarit e zonave rurale. Sipas ISSH-së, pensioni në fshat është vetëm 10,888 lekë dhe ai në qytet 18,615 lekë.
Niveli i ulët i pensioneve është pasojë e drejtpërdrejtë e situatës së vështirë në të cilën ndodhet skema e pensioneve në Shqipëri. Një skemë deficitare, e cila gjithmonë e më shumë po kërkon mbështetje financiare nga buxheti i shtetit, duke qenë një barrë e drejtpërdrejtë mbi taksapaguesit shqiptarë. Emigrimi masiv dhe i pandalshëm gjatë dekadave të fundit, ulja e numrit të lindjeve dhe rritja e jetëgjatësisë së të moshuarve, janë faktorët kryesorë që ndikojnë te gremisja graduale dhe e ‘qëndrueshme’ e skemës së pensioneve në Shqipëri.
Kjo për shkak të emigrimit masiv dhe të pandërprerë vitet e fundit, që ka ulur ndjeshëm numrat e fuqisë punëtore dhe rrjedhimisht, edhe të kontribuesve në skemë. Paralelisht është rritur mosha mesatare, çka do të thotë plakje e popullsisë.
Sipas Censit 2023, popullsia llogaritet në 2.4 milionë banorë, ose 420 mijë më pak se rreth një dekadë më parë. Kjo do të thotë se gjatë periudhës me realizimin të dy censeve, vendi ka humbur mesatarisht 35 mijë banorë në vit. Ndërkohë, mosha mesatare, në fund të 2023-it llogaritet në 42.5 vite, nga 35.3 vite që ishte në Censin 2011, duke rezultuar në një plakje të Shqipërisë prej 7.2 vitesh gjatë periudhës në fjalë.
Të dy këta tregues kanë efekt të drejtpërdrejtë në skemën e pensioneve, duke ulur numrin e kontribuesve dhe rritur atë të përfituesve, thënë ndryshe, të pensionistëve.
Sipas ISSH-së, numri i kontribuesve në skemën e pensioneve në fund të vitit 2023 arriti në 826,928 mijë persona. Vitin e kaluar u shënua një rritje e vogël e kontribuesve me rreth 25,000 persona dhe kjo si rrjedhojë e nismës së qeverisë për të rritur pagën minimale, çka u shoqërua me një reduktim të lehtë të informalitetit në tregun e punës. Por edhe kjo rritje e numrit të kontribuesve rezulton e pandjeshme përballë shtimit të pensionistëve.
Të dhënat zyrtare të ISSH-së tregojnë se në fund të vitit 2023, numri i përfituesve në skemën e pensioneve rezultoi rreth 705 mijë pensionistë. Në vitet e fundit, numri i pensionistëve të përfshirë në skemë ka ardhur duke u rritur në mënyrë të vazhdueshme, duke konfirmuar plakjen e popullsisë dhe nevojën për të gjetur burime financimi.
Rrjedhimisht, raporti kontribues/përfitues në skemën e pensioneve, një tregues i rëndësishëm që tregon për shëndetin financiar të saj, ka arritur në 1.17. Kjo do të thotë se për çdo përfitues nga skema e pensioneve ka 1.7 kontribues. Kjo normë tregon që ky ekuilibër i brishtë po ulet me shpejtësi drejt raportit 1 me 1, ku numri i kontribuesve barazohet me atë të përfituesve.
Të dhënat e fundit të Censit 2023 dëshmojnë se Shqipëria nuk ndodhet shumë larg këtij realiteti, diçka që do të përbënte një skenar të zymtë për ekonominë dhe jetën shoqërore, dhe për të ardhmen e vendit.
Kjo pasi raporti i varësisë së të moshuarve është rritur në 30.4% në vitin 2023 nga 16.7% që ishte në Censin 2011.
Ndërkohë që raporti i varësisë së të rinjve ka zbritur aktualisht në 24% nga 30.4% që ishte dhjetë vite më parë. Numri i të rinjve po gremiset me shpejtësi, ndërsa ai i të moshuarve po rritet ditë pas dite. Kjo është formula që e bën vendin të përballet me plakje progresive të popullsisë, të cilës nuk i duket fundi.
Kur u zhvillua censi 2011, në të gjithë vendin u numëruan mbi 268 mijë të rinj të grupmoshës 15-19 vjeç, por në censin 2023, numri i tyre gati u përgjysmua. Kjo grupmoshë ka pasur edhe rënien më të madhe në periudhën ndërmjet censeve, si në numër dhe në përqindje. Kjo tregon qartazi se numri i të rinjve në Shqipëri po bie me shpejtësi dhe shpjegohet me emigracionin e lartë të të rinjve dhe familjeve me fëmijë pas vitit 2016.
Në krahun tjetër, rritjen më të fortë në popullsinë e përgjithshme e kishin të moshuarit mbi 85 vjeç. Grupi i popullsisë 85-89 vjeç arriti në mbi 26 mijë persona në censin 2023, nga rreth 14 mijë të tillë më vitin 2011, me rritje 79%. Një tregues i qartë i plakjes së popullsisë me ritme shumë të shpejta dhe që goditjen e parë e jep tek skema e pensioneve.
Mosha e pensionit është 65 vjeç për burrat dhe 60 vjeç e 10 muaj për gratë. Sipas reformës së vitit 2014, mosha e pensionit për gratë po rritet gradualisht me dy muaj çdo vit, për të arritur në 67 vjeç deri në vitin 2056 dhe për burrat do të mbetet 65 vjeç deri në vitin 2032 dhe do të rritet me një muaj çdo vit për të arritur në 67 vjeç deri në vitin 2056.
Dështimi i skemës nuk do të thotë falimentim
Arnen Sula, 34 vjeç, i biri i Fitimit, nuk duket se ka ndër mend që të largohet nga Shqipëria. Të paktën, jo në të ardhmen e afërt. Aktivist, me profesion arkitekt, dhe në mënyrën e vet, besnik ndaj trashëgimisë së të atit, ai drejton një organizatë jofitimprurëse të fokusuar te kontributi në art dhe kulturë.
“Është e pamundur të imagjinoj jetesën time me një pension mesatar prej 25,000 lekësh në muaj, i cili është larg nga të ofruarit e një jetesë të dinjitetshme dhe të qëndrueshme për pensionistët”, -thotë Sula. “Pra, nuk i druhem faktit nëse do të kem apo jo pension në të ardhmen; shqetësimi im është për nivelin e pensionit dhe rishikimin e moshës së daljes në pension.”
Nga një pikëpamje e aktivizmit qytetar, ai shprehet thellësisht i shqetësuar për largimin e rinisë, që përbën një pjesë të madhe të fuqisë punëtore, dhe thotë se gjendja në Shqipëri nuk duhet lejuar të qëndrojë e njëjtë për një periudhë të gjatë. “Është e qartë që ndryshimet duhet të kishin ndodhur më herët”, -thotë ai, dhe shton se pa u marrë masat e duhura, urgjente, mund të rrezikohet që situata të shkojë drejt katastrofës.
Shqetësimet e Sulës, si të atit ashtu edhe të birit, përligjen nga shifrat zyrtare.
Skema publike e pensioneve në Shqipëri është deficitare prej shumë vitesh tashmë. Sipas të dhënave të ISSH-së, në vitin 2023 deficiti arriti në 14.6 miliardë lekë. Dhe aktualisht, ky mekanizëm po mbahet në jetë falë serumeve financiare nga buxheti i shtetit.
Thënë ndryshe, nevojiten para të mbledhura nga kontribute të tjera, kryesisht tatime dhe taksa, të cilat përdoren krahas kontributeve për pensione, në mënyrë që pensionistët të marrin mbështetjen e tyre financiare.
Skema publike e pensioneve në Shqipëri është e bazuar mbi përfitimet e përcaktuara në funksion të moshës dhe bazuar mbi kontributet sipas të ardhurave mujore nga puna. Punëdhënësit dhe punëmarrësit në sektorin privat dhe publik, si dhe të vetëpunësuarit, përfshi ata në sektorin bujqësor, kontribuojnë në këtë skemë.
Vlen të theksohet se ky ka qenë viti më i mirë në 10-vjeçarin e fundit dhe është ndihmuar nga rritja e të ardhurave me ritme dy shifrore. Të ardhurat u nxitën nga shtimi i punësimit, rritja e pagës minimale dhe rritja e pagave në të gjitha nivelet vitin e kaluar. Në anën tjetër, gjithnjë e më shumë pensionistë nuk po plotësojnë kriteret për pension të plotë.
Por pavarësisht këtij përmirësimi, sërish skema ka nevojë për ndihmën e vazhdueshme të qeverisë për të shmangur kolapsin. Nga buxheti i shtetit akordohen çdo vit miliarda lekë që skema të vazhdojë të funksionojë dhe pensionistët të marrin pension. Në vitin 2023, u dhanë nga financat publike 16.1 miliardë lekë për pensionistët. Shifër që edhe pse ka ardhur në rënie për arsyet e përmendura, sërish mbetet e konsiderueshme.
“Skema publike e pensioneve është duke përjetuar deficit prej dy dekadash. Në këtë drejtim ajo mund të konsiderohet se po shkon drejt konsumimit, nëse nuk ka mekanizma të tjerë përmirësimi dhe ndarje të risqeve që paraqet për të ardhmen”,- thotë Eduart Gjokutaj, ekspert për ekonominë.
Ai shpjegon se nga njëra anë, është presioni që vjen nga rritja e numrit të pensioneve të pleqërisë me përshpejtim në vitet e fundit deri në vitin 2023, por, nga ana tjetër, është rritur edhe numri i pensionistëve përfitues për arsye edhe të jetëgjatësisë më të madhe. Gjokutaj vëren se të dy këto faktorë janë presion i shtuar mbi skemën, duke ndikuar në amortizimin e shpejtë të saj.
“Megjithëse përpjekja për të zgjeruar vlerën e kontributeve në buxhet ka ardhur me përmirësim, si dhe duke u ndikuar nga rritja e pagës minimale dhe pagave në tërësi, në sektorin publik dhe atë privat, shihet se efekti i tyre vetëm sa mund të ngushtojë deficitin e skemës, por nuk arrin dot ta mbajë atë për një periudhë afatgjatë”, -thotë Gjokutaj.
Ndërsa eksperti Selami Xhepa niset nga premisa që në thelbin e saj, skema bazohet në parimin e solidaritetit, duke realizuar rishpërndarjen e të ardhurave midis brezave. “Problemet fillojnë të shfaqen në momentin kur kontributet që mblidhen nga të punësuarit nuk përballojnë dot detyrimet e akumuluara”,- thotë ai.
Xhepa vë në dukje se rënia e kontributeve vjen për shkak të ndryshimeve demografike, informalitetit të lartë në tregun e punës dhe pagave të ulëta. “Të gjithë këta faktorë kanë qenë shumë prezentë në skemën e pensioneve në vendin tonë, duke krijuar probleme të qëndrueshmërisë financiare të saj.”
Ekspertët shpjegojnë se zyrtarisht skema e pensioneve nuk dështon, pasi ajo është skemë shtetërore dhe si e tillë, do të financohet gjithmonë nga buxheti i shtetit. Por është pikërisht kjo varësi, përballë faktit që skema nuk mbulon dot nevojat e saj, e cila ndonëse nuk lejon që të materializohet falimenti i skemës, në parim nuk përjashton që modeli i funksionimit është faktikisht i dështuar.
“Nuk ka asnjë rrezik që të mos paguhen pensionet në të ardhmen, pavarësisht deficitit të saj [skemës]”, thekson Xhepa. Ai beson që transfertat nga buxheti do të përballojnë gjithsesi përmbushjen e detyrimeve, por këmbëngul mbi nevojën e reformave afatgjata për të rinjtë që do t’i bashkohen kësaj skeme.
Sipas Xhepës, ndryshimet sistemike që mund të ndodhin nënkuptojnë një ndryshim të sistemit aktual për të kaluar drejt një fondi pensionesh, në formën e një fondi investimi, kontributit në fonde private, apo në forma të tjera të kombinuara.
“Kjo nuk cënon pagimin e pensioneve të përfituesve, që janë tashmë në skemë dhe që do të jenë dhe në të ardhmen”, vëren Xhepa.
Pamundësia e falimentit nuk shmang skamjen
Megjithatë, teksa ekspertët bien në një mendje se mundësitë që skema të kolapsojë financiarisht në të ardhmen – me fjalë të tjera, që të moshuarit të mbeten pa pensione – askush nuk është në gjendje që të parashikojë sesi do të duket mbështetja për të moshuarit në dekadat që do të vijnë.
Nëse dinamikat demografike vijojnë përkeqësimin, rreziku i shndërrimit të një pensioni sakaq modest, në një pagesë lëmoshe të papërfillshme për brezat e pensionistëve të së ardhmes, mund të paraqitet si një skenar që nuk mund të përjashtohet.
Në fakt, ekspertja Teuta Nunaj thekson se sfidat për skemën e pensioneve do të vijnë duke u rritur në të ardhmen, për shkak të gjasave të përkeqësimit të raportit kontribues/përfitues. Këto janë sfida që përballë një realitetit të një skeme që tashmë paraqitet financiarisht e uritur, do të duhet të përballohen përherë e më shumë nga buxheti i shtetit.
“Nuk gjykoj se ka rrezik që kontribuuesit e sotëm të mos marrin pension nesër. Arsyeja bazë për këtë është se skema aktuale e pensioneve në Shqipëri është një skemë shtetërore”, thotë Nunaj. Ajo shpjegon se të gjitha kontributet që derdhen në skemën e pensioneve klasifikohen si kontribute publike dhe janë pjesë e buxhetit të shtetit, i cili mbulon në mënyrë të përvitshme diferencën mes kontributeve direkte dhe shpenzimeve për të gjitha kategoritë e pensioneve.
Sipas Nunaj, çdo dështim i skemës së pensioneve dhe mosdhënia e pensioneve për kontribuuesit do të ishte një dështim për shtetin dhe do të krijonte probleme të mëdha ekonomike e sociale për shoqërinë në tërësi. Por, ajo vë në dukje se nëse të ardhmen vazhdon të rritet numri i pensionistëve dhe të ulet numri i kontribuuesve, sfidat për skemën e pensioneve do të rriten edhe më shumë.
“E gjithë kjo panoramë e skemës aktuale publike dhe një ecurie ende të ulët të skemës private të pensioneve përçon në mbajtjen e një skeme që nuk garanton qëndrueshmëri, rritje për të sfiduar varfërinë dhe shtimin e kostove, si dhe një mbulim të brezave të ardhëm të pensionistëve”, thotë Nunaj.
