PERVJETORI I GENOCIDIT GREK
Bilanci tragjik: 7000 të vrarë, 192 fshatra të djegura krejtësisht, 100.000 banorë të përzënë me dhunë, ku 4 000 vdiqën nga uria
Më 2 mars të vitit 1914, grekët shpallën autonominë e Shqipërisë së Jugut, duke e quajtur atë, shteti autonom i Vorio Epirit. Ende pa lindur shteti shqiptar dhe pa u ngritur flamuri në Vlorë, fuqi të armatosura të vendeve fqinjë e mësynë Shqipërinë nga të gjitha drejtimet. Nga veriu serbët arritën deri në Durrës e Elbasan, malazeztë po i afroheshin Shkodrës, grekët në jugë po i afroheshin Korçës dhe Gjirokastrës, ndërsa Himara ishte pushtuar nga forcat greke të Spiromilos që më 12 nëntor dhe kishin arritur deri në Qafën e Llogorasë. Grekët, që e kishin mbajtur të pushtuar jugun e Shqipërisë për gjatë vitit 1913, kishin marrë ultimatumin prej fuqive të mëdha të kohës, që deri në tetor të atij viti të dilnin jashtë kufijve, tashmë të caktuara të shtetit Shqiptar, por ata akoma pa i lënë të lira të gjitha tokat Shqiptare, nxorën nga mënga kartën e autonomisë së Vorio -Epirit, që në fakt ishte një “Kalë Troje” nga ato që grekët dinin të bënin më së miri. Preteksti ishte, se gjoja popullata ortodokse e Shqipërisë së Jugut, që ata e quanin popullatë greke, kërkonte të shkëputej nga shteti Shqiptar dhe të krijonte një shtet autonom, gjoja i pavarur edhe nga Greqia. Më 13 shkurt 1914, në Gjirokastër, filloi punimet Kongresi Panepirot, ku merrnin pjesë përfaqësues nga Korça, Kolonja, Leskoviku, Përmeti, Tepelena, Gjirokastra, Delvina, Saranda, Himara dhe disa përfaqësues nga rajone jashtë kufirit të Shqipërisë. Më 2 mars të vitit 1914, u shpall shteti i pavarur i Vorio -Epirit me kryeqytet Gjirokastrën dhe gjithashtu, u caktua qeveria provizore me Kryeministër Jorgo Zografo, një shqiptar nga Qestorati i Lunxhërisë, i cili kishte arritur të bëhej ministër i Jashtëm i Greqisë dhe së fundmi Guvernator i Janinës. Anëtarët e tjerë të Qeverisë Dh. Dhulis, A. Karapano, Papa Vasilis, S. Spiromilo, gjithashtu, ishin shqiptarë me gjak dhe me gjuhë, por që shpirtin ja kishin shitur Greqisë. Pretendimet e këtij shteti fantazmë, ishte që kufiri minimal verior të fillonte në Qafë të Llogorasë dhe duke ndjekur përgjithësisht një vijë te drejtë, të përfundonte në veri të qytetit të Korçës. Për realizimin e këtij plani djallëzor të krijimit të këtij shteti dhe sigurisht më pas bashkimi me Greqinë, u organizuan strukturat e armatosura ose e quajtura ushtri e shtetit të Vorio- Epirit. Kontigjenti drejtues dhe organizator i këtyre forcave, ishin oficerë dhe ushtarë grekë, evzonë dhe korofillakë, të cilët hoqën uniformat e ushtrisë greke, për të krijuar idenë se ishin banorë vendas. Kësaj force ju shtuan mijëra vrasës, kriminelë dhe hajdutë, që u liruan nga burgjet e Athinës dhe të Kretës, të cilët të organizuar në të ashtuquajturat “Batalione të shenjta” ose Hierollohite, u lëshuan drejt jugut të Shqipërisë për të vrarë, djegur dhe shkatërruar gjithçka. Banorët ortodoksë të Shqipërisë së Jugut, e kundërshtuan krijimin e këtij shteti fantazmë dhe në përgjithësi edhe pushtimin grek, por fatkeqësisht disa prej tyre, të gënjyer dhe të blerë, u bënë pjesë e ushtrisë së andartëve grekë. Synimi i parë i qarqeve greke Vorio epirote ishte zhdukja me rrënjë e fshatrave myslimane, duke i djegur ato dhe duke vrarë e përzënë banorët e tyre. Banorët e Shqipërisë së Jugut, megjithëse, pa ndonjë drejtim nga shteti i tyre, të paorganizuar, të paarmatosur siç duhet, i pritën pushtuesit andarto -grekë me armë në dorë. Çetat shqiptare në Kolonjë, Tepelenë, Kurvelesh, Delvinë e gjetkë, të drejtuara nga komandantë popullorë si: Çerçis Topulli, Selam Musai, Sali Butka, Sulo Beqiri e Sali Vranishti, për dy muaj rresht u rezistuan me trimëri hordhive andarto- greke, të cilat ishin të komanduara nga oficerë me akademi dhe të pajisur me armët moderne të kohës, të markave gjermane. Një kontribut të veçantë në rezistencën e popullatës shqiptare, dhanë edhe ushtarakët holandezë, të cilët gjendeshin në Shqipëri për të organizuar xhandarmërinë e shtetit, por që në fakt, Qeveria Shqiptare e asaj kohe me Princ Vidin, nuk ushtronte asnjë autoritet dhe ndihmë në Shqipërinë e Jugut, pasi ishte e zënë me dallaveret e Esat Pashë Toptanit dhe me kryengritjen e Haxhi Qamilit. Pas një rezistence të përgjakshme dy mujore, popullata shqiptare e këtyre zonave, e mbetur pa armatim dhe pa asnjë ndihmë dhe përkrahje, u detyrua të tërhiqet drejt veriut. Gjithë banorët e besimit mysliman të jugut të Shqipërisë, lanë fshatrat e tyre, shtëpi e katandi dhe me çfarë kishin veshur, u drejtuan drejt Vlorës dhe Beratit. Krimet që andartët grekë kryen ndaj popullsisë së pa mbrojtur Shqiptare në vitin 1914, kanë qenë nga më të egrat, më mizoret, më barbarët që kanë ndodhur në ato kohë. Pa asnjë dyshim ato mund të krahasohen me natën e Shën Bartholemeut, me krimet serbe në Bosnjë dhe Kosovë, me shkatërrimet dhe vrasjet e Pal Emilit në vitin 167 p.k, me masakrat turke në Armeni dhe me ato që grekët bënë kundër popullsisë çame, etj.. Bilanci i vdekjeve dhe shkatërrimeve ishte tragjik; 7000 veta të vrarë, kryesisht të therur me thika, një mënyrë vrasje e preferuar prej andartëve grekë, 192 fshatra të djegura dhe të rrafshuar krejtësisht, mbi 100.000 banorë të këtyre zonave të përzënë me dhunë nga vatrat e tyre, të cilët u kthyen në muhaxhirë dhe mbi 4000 prej tyre vdiqën nga uria dhe sëmundjet, si dhe dëme ekonomike të pallogaritshme. Kanë qenë jo vetëm të përbindshme, por edhe makabre, kur në fshatin Hormovë andartët grekë vranë 217 burra në kishën e fshatit, në Panarit therën me thika 340 burra, gra e fëmijë dhe trupat e tyre i hodhën në një humnerë, në fshatrat e Përmetit, Pacomit dhe Kuqar vranë 75 burra dhe 40 gra, ndërsa 27 fëmijëve ju prenë kokat dhe i hodhën në një pus. Popullata e përzënë me dhunë u vendos kryesisht në ullishtat e Vlorës, ku sëmundjet dhe uria bënë kërdinë. Për të vizituar të shpërngulurit, më 26 korrik, erdhi në Vlorë edhe Princ Vidi, i cili përveç se ju qau hallin muhaxhirëve, nuk mundi t’ju jepte asnjë lloj ndihme, deri sa më 3 shtator të atij viti, ai u largua përgjithmonë nga Shqipëria. Rreth këtyre ngjarjeve mikja e shqiptarëve Edith Durham shkruan: “Nuk mund t’i besoj ato që kam parë. Më duket sikur jam në një ëndërr të keqe dhe grekët edhe sikur një shekull të tërë, të bëjnë pendesë, ata nuk mund t’i shlyejnë krimet e urryera që kanë bërë ndaj shqiptarëve” . Këto ngjarje tragjike, vetë populli i Shqipërisë së Jugut i ka gdhendur në këngët dhe folklorin e vet kur thotë: Më katërmbëdhjetë viti/ Venizellua nga Gjiriti/ Asqer nga Preveza ngriti/ Shqipërisë ja vërviti/Seç e dogji dhe zhuriti…. Ishin shqiptarët e Amerikës të asaj kohe, që më shumë se kushdo, ata dënuan barbaritë greke dhe përcollën me shqetësim e dhimbje masakrat në jugë të Shqipërisë. Njeri prej tyre , që i përjetoi vetë ato ngjarje, prifti Kosta Papa Tomori shkroi librin “Barbaritë Greke”. Me vërtetësi, objektivitet dhe dhimbje ato ngjarje i ka trajtuar edhe nëpunësi i Mbretërisë Teki Selenica, por çuditërisht historiografia dhe kultura jonë, këtyre ngjarjeve u ka kaluar krejt përciptas ose nuk i ka përmendur fare. Përgjatë këtyre 100 vjetëve, ato ngjarje nuk u bënë asnjëherë subjekt i veprave letrare, artistike, historio-grafike dhe publicistike. Askund në rajonet, ku janë bërë luftime, por as në vendet, ku janë kryer masakra, nuk të zë syri ndonjë memorial ose vepër monumentale, ndërkohë që, grekët po ndërtojnë varreza madhështore edhe atje ku nuk është vrarë prej italianëve asnjë ushtar grek, madje në mënyrën më makabre përdhosin eshtrat e banorëve të atyre anëve, ose kanë ndërtuar kisha edhe atje, ku nuk ka asnjë njeri të besimit ortodoks. Çfarë mund të jetë kjo? Është një amnezi patologjike? Është një harresë e qëllimshme, apo është një ëndërr e frikshme, që nuk kemi guxim për ta kujtuar. Kjo kujtesë, kurrsesi nuk duhet të jetë për hakmarrje dhe as për të ushqyer urrejtje ndaj një populli fqinjë, por vetëm për të njohur të kaluarën tonë, për të njohur sakrificat e atyre burrave dhe grave që rezistuan me armë në dorë, duke dhënë edhe jetën e tyre, por kjo edhe për dinjitet dhe për reciprocitet në marrëdhëniet me këdo shtet tjetër, sado i madh dhe i fuqishëm të jetë ai.
Këto ditë qarqet greke të teorisë së Vorio- Epirit dhe Megalidesë, po përkujtojnë me pompozitet 100- vjetorin e krijimit të shtetit autonom të Vorio- Epirit, por indirekt edhe duke u krenuar për masakrat që kanë bërë ndaj shqiptarëve. Një tubim i madh u bë këto ditë në Athinë dhe një shtetas Grek në Himarë shpërndau fletushka që bënin thirrje për t’u ngritur ashtu si para ardhësit e tyre 100 vjet më parë dhe për të marrë Vorio Epirin. Po ne çfarë duhet të bëjmë? Na takon neve më shumë se kujtdo tjetër për të bërë tubime përkujtimore, për të kujtuar dhe nderuar luftëtarët e asaj kohe, për të përkujtuar e nderuar ata mijëra burra, gra e fëmijë, viktima të pafajshme, që u therën nga andartët grekët në mënyrat më të përbindshme që njeh njerëzimi. Është gjëja më minimale dhe njëkohësisht detyrim që ato ngjarje të trajtohen nga historiografia jone, të përfshihen në tekstet shkollore ne dhe të ngrihen memoriale e monumente përkujtimore….
