Metoda dhe stili i saj i sollën këndimit lirik shqiptar eksperiencën e një mjeshtre të punës
-111 vjetori i lindjes-
Sopranoja Tefta Tashko Koço (1910–1947) lindi në Fajum të Egjiptit, vënd në të cilin kishin emigruar prindërit e saj me origjinë nga Përmeti në fund të shekullit XIX. Pas vdekjes së të atit, Athanas Tashkos, familja e saj kthehet në Korçë më 1921 dhe më 1927 së bashku më nënën, motrën dhe njërin prej vëllezërve Tefta largohet për në Montpellier të Francës, në konservatorin e të cilit do të studionte këndimin klasik. Pas përfundimit të studimeve në këtë konservator, midis viteve 1931-1936 ajo studioi në Institut Musical & Dramatique dhe Conservatoire National de Musique et de Déclamation të Parisit. Pas kthimit përfundimisht në Shqipëri më 1936, Tefta iu kushtua studimit të këngës lirike qytetare shqiptare, përveç repertorit që tashmë ushtronte me muzikë dhome dhe operistike. Regjistroi tre herë në disqe në tri periudha të ndryshme kohore, më 1930 me shoqërinë diskografike Pathé në Paris dhe më 1937 e 1942 për shoqërinë diskografike Columbia, në Itali. Repertori vokal i përfshirë në këto tri periudha ishte ai i muzikës së lehtë (1930), ai klasik vokal (1937), dhe ai me 45 këngë lirike qytetare shqiptare (1942).
Është vlerësuar nga kritika e vendit dhe e huaj “për teknikën e përsosur vokale, … tingullin e ndritshëm e të shëndetshëm, intonacionin e pastër si kristali, … veprimet e matura dhe frazimin plot shije” (14 nëntor 1945). Afër pesë vjet para se të vdiste, Tefta nga martesa me Kriston pati një djalë të quajtur Eno. Soprano lirico-leggiero dhe coloratura në fillim të karrierës, më vonë me nuancat e një zëri lirico-spinto, me ambitus te madh, Tefta e prezantoi repertorin klasik me një solemnitet të veçantë dhe koncept të pasur. … Metoda dhe stili i saj i sollën këndimit lirik shqiptar eksperiencën e një mjeshtreje të punës, të një perfeksionisteje. Incizimet e saj në Paris dhe Milano janë dëshmi për këto gjykime. Në shënimet që shoqërojnë pllakat e kompanisë Columbia (Milano, viti 1937), mes të tjerash thuhet se Tefta ‘’zotëron në shkallën më të lartë—temperament, stil dhe cilësi zanore të rralla … timbër të kulluar çuditërisht fonogjenik’’. Me interpretimet e saj Tefta zhvilloi arkitekturën e këngëve popullore shqiptare në përmasat e një romance koncertale, thelloi karakterin autokton, zbukuroi melodinë dhe fjalën, pra edhe ekspresivitetin e gjuhës shqipe. Aspektin e tyre lirik e transmetoi bashkë me një tension dramatik, duke lënë me këtë rast vulën personale, pra karakterin e ri estetik të tyre. Këngët e paharrueshme ’’Kroj’ i fshatit tonë’’, ’’Fryn veriu’’, ‘’Kur më vjen burri nga stani’’ dhe “Fol e qesh moj sy larushe” u kompozuan posaçërisht për Teftan.
Me interpretimin e tyre, por edhe të rreth 60 këngëve të tjera, ajo aktualizoi domethënien emocionale dhe krijoi një matricë stilistike ku emisioni vokal është perfekt, ndërsa koeficienti kombëtar i këngës ‘’merr frymë’’ i lirë. Edhe në kohën e sotme këngëtarët lirikë shqiptarë i këndojnë në këtë mënyrë këto këngë. Efekti kombëtar, social dhe artistik i veprimtarisë të saj ishte shumë i madh. Njerëzit e thjeshtë ndjenin diçka të jashtëzakonshme kur shihnin se këngët e tyre ishin transformuar dhe ishin zbukuruar për skenën e koncertit. Tefta deshi të ishte një artiste e lirë dhe e pavarur dhe me gjithë vështirësitë e shumta, ia doli mbanë. Për ketë arsye shtresa e intelektualeve të shquar të vendit e nderuan si një diva. Të huajt panë me habi tek ajo energjinë e racës shqiptare, ndërsa artistët e sotëm e kanë ende një model. Me të fillon ngjitja ambicioze dhe arrin apogjeun arti vokal shqiptar. Ishte një figurë delikate dhe melankolike ku pasioni bashkohej me forcën e karakterit.
Koncertet e saj kishin ngarkesën e një misioni mesianik në art, e imagjinatës dhe e planeve të ngjashme me ato që synojnë realizimet e veprave të mëdha. Dukej sikur vinte nga një botë tjetër dhe me këngën e saj lartësonte shpirtërisht botën shqiptare. Vetëm përjetimi spiritual i këndimit të saj, dallimi i ngrohtësisë së brendshme dhe ngjyrave “përrallore” që vijnë prej zërit të saj, mund të shpjegojnë edhe pse 70–vjet pasi ndërroi jetë është po aq e admiruar ashtu si e adhuroi gjenerata e saj. Në saj të gjithçkaje që ka bërë, ajo bën pjesë në memorien historike të Shqipërisë si një personalitet i veçantë i panteonit kombëtar. Përkrah këngës të Teftës rri tragjedia e tmerrshme e jetës së saj. Ndërroi jetë në moshën 37 vjeç, pas dy vitesh vdes edhe bashkëshorti, baritoni “luksoz” Kristaq Koço, dhe fatkeqësitë e ngjashme vazhduan në familje deri në eliminimin nga jeta sociale dhe politike e vëllait të saj. Sukseset e saj zgjuan tek disa njerëz (herë të afërt, herë të largët) sëmundje të vjetra sa vetë njeriu. Me një armiqësi të fshehur, të mbytur nga urrejtja që iu shkaktonte lavdia e sopranos dhe duke dashur t’i bënin më tërheqëse ato që shkruanin, këta mitomanë dhe grafomanët e tyre fantazuan dhe gënjyen në dëm të saj. Artistja vetë nuk i pati dëgjuar, sepse nuk ishte më. Sidoqoftë, arma e vetme e saj ishte dhe mbeti zëri i artë, ndërsa ideologji e saj ishte arti i saj. Pafajësia e Teftës, drita e vështrimeve të saj të sinqerta mund të dallohet edhe sot prej biografisë dhe këngës së saj. Kjo gjë mund të shihet edhe në imazhet magjike të këtij albumi. Sopranoja foli me njerëzit përmes jetës së saj legjendë, përmes zërit të rrallë dhe tani flet edhe përmes këtyre fotografive, shumë prej të cilave kanë vlerën e veprës së vërtetë të artit. Fotografët shqiptarë si Sotiri, Marubi, Ristani, por edhe ata të huaj, francezë e italianë, kanë fiksuar tek Tefta Tashko Koço të dukshmen dhe të padukshmen. Nëse dëshiron, në këto fotografi mund të takohesh me të dhe me kohën e saj në trajtën më ekspresive dhe më emocionuese. Por, për këtë duhen jo vetëm sy, por edhe një ndjenjë e pastër; duhet ta shohësh pra sopranon e papërsëritshme së paku ashtu si e kanë parë këta fotografë-artistë.
Komente mbi Tefta Tashkon
01
“Entusiazmi i vullgut arriti në kulmin e tij kur këndoi zojusha Tefta këngën shqipe të mallëngjyeshme të Muços së gjorë e të mirënjohur në popullin shqiptar bilbil, o i mjeri bilbil. Talenti i saj u çfaq menjëherë madhështor e impozant dhe populli, i cili e kish dëgjuar edhe tjetër herë këtë këngë, mundi të çmonjë edhe më tepër mjeshtërinë e artistes sonë, që aqë bukur e me aq shije e ëmbëlsi e këndoj këtë këngë.” Kr. Floqi, Diana, 24-XII-1935, fq. 11
02
“Ay zë i ëmbël, i pasur, i fuqishmë, me timbrim e kulluar si uji i atij krojit që zbret nga mali, kishte një suplesë në nuancat më të holla, një vetsundim në pasazhet më të vështira, një kumbim të thekshëm në notat më të larta, që na linin të mahnitur. Përmbi përsosjen teknike ishte shpirti i artistes që frymëzonte ekzekutimin e çdo copës së programit dhe i jepte zërit gjithë atë fuqi shprehjeje që kishte vënë auktori në veprën e tij. Këngëtorja çkrihej në valat herë të lehta, herë të furishme, herë tronditëse dhe herë përkëdhelëse të harmonisë muzikale dhe kështu bëhej e zonja të interpretonte po me atë sukses arie të lehta e gazmore si “te quiera” dhe pjesë operash ku fuqia e shprehjes arrin kulme të pakapërxyeshme.” Tajar Zavalani, Shtypi, 27 shkurt 1938, fq. 3
03
“Në fakt zojusha Tashko asht nji e palodhëshme e artit zanor të Shqipnis; ajo u bjen mes për mes qendravet të mëdhaia të Shqipnis si një paralajmëtare e nji jete të re zhvillimi shpirtnor të popullit tonë dhe kudo kanga e saj u prit me simpathinë ma të ndime.” S. S., Drita, 17 shkurt 1938, fq. 2
