Zhvillohet Konferenca V e Muzeut të Bankës së Shqipërisë “Bankat qendrore dhe historia ekonomike: Reflektime dhe perspektiva”
Akademik Anastas Angjeli në bashkëpunim me As. Prof. Dr Nikollaq Pano dhe PHD(c) Jona Marashi prezantoi temën “ Transformimet Monetare pas Bretton Woods dhe Ndikimi ne Krizat Ekonomike Botërore,ku Prof. Angjeli u shpreh: Në fakt, para dy javësh kisha përgatitur një prezantim tërësisht besnik ndaj punimit që kemi dorëzuar për këtë konferencë, rezultat i një bashkëpunimi të gjatë dhe të ngushtë me dy bashkautorë të respektuar. Por një javë më parë, pata rastin të dëgjoj një intervistë shumë domethënëse të ekonomistit të njohur Ray Dalio; një prej figurave më me ndikim në financën globale, i cili ndodhet në prag të publikimit të librit të tij të ri me titullin provizor “Pse falimentojnë shtetet”? Reflektimet që ai ndau në këtë intervistë më shtynë të rishikoj qasjen time. Vendosa të mos ndjek fjalë për fjalë çdo element të punimit të dorëzuar, por të pasuroj prezantimin me disa ide të reja që koha e kufizuar dhe formati i punimit nuk më kishte lejuar t’i përfshija më parë. Prandaj, për të kuptuar më thellë ndikimin e transformimeve monetare pas sistemit Bretton Woods në zhvillimet dhe krizat ekonomike botërore, do të përpiqem të ndërthur analizën tonë me disa nga mendimet më të fundit të Ray Dalios. Dhe une duke u ndikuar nga ai do të mundohem që të “Mos e shikoj vetëm se çfarë po ndodh. Pyes vazhdimisht veten pse po ndodh, çfarë e ka shkaktuar, dhe a ka ndodhur kjo më parë?” Nëse e ndjekim këtë qasje, historia pas Bretton Woods ka shumë për të na mësuar.
Transformimet që pasuan Bretton Woods nuk ishin thjesht teknikalitete monetare. Ato ishin zgjedhje politike dhe ideologjike që ndryshuan mënyrën sesi vendet menaxhonin veten dhe ndërvepronin me njëra-tjetrën. Nëse epoka e arit impononte disiplinë fiskale dhe kufizime të qarta, epoka post-Bretton Woods lejoi më shumë kreativitet monetar, por me një kosto: rritjen e borxhit, ekspozimin ndaj spekulimeve dhe humbjen e kontrollit ndaj proceseve të thella financiare. Dalio na kujton se këto procese janë të përsëritshme. Unë jam dakort me të sepse në analizën e tij, nuk ka vend për iluzione. Ai na mëson se historia nuk është lineare. Ajo ecën në cikle. Dhe vendet që harrojnë mësimet e cikleve të mëparshme janë të destinuara t’i përjetojnë sërish, shpesh me pasoja më të thella.
TRANSFORMIMET MONETARE PAS BRETTON WOODS DHE NDIKIMI NË KRIZAT EKONOMIKE BOTËRORE
Të nderuar kolegë, të ftuar, të nderuar zonja dhe zotërinj!
Në fakt, para dy javësh kisha përgatitur një prezantim tërësisht besnik ndaj punimit që kemi dorëzuar për këtë konferencë, rezultat i një bashkëpunimi të gjatë dhe të ngushtë me dy bashkautorë të respektuar. Por një javë më parë, pata rastin të dëgjoj një intervistë shumë domethënëse të ekonomistit të njohur Ray Dalio; një prej figurave më me ndikim në financën globale, i cili ndodhet në prag të publikimit të librit të tij të ri me titullin provizor “Pse falimentojnë shtetet”? Reflektimet që ai ndau në këtë intervistë më shtynë të rishikoj qasjen time. Vendosa të mos ndjek fjalë për fjalë çdo element të punimit të dorëzuar, por të pasuroj prezantimin me disa ide të reja që koha e kufizuar dhe formati i punimit nuk më kishte lejuar t’i përfshija më parë. Prandaj, për të kuptuar më thellë ndikimin e transformimeve monetare pas sistemit Bretton Woods në zhvillimet dhe krizat ekonomike botërore, do të përpiqem të ndërthur analizën tonë me disa nga mendimet më të fundit të Ray Dalios. Dhe une duke u ndikuar nga ai do të mundohem që të “Mos e shikoj vetëm se çfarë po ndodh. Pyes vazhdimisht veten pse po ndodh, çfarë e ka shkaktuar, dhe a ka ndodhur kjo më parë?” Nëse e ndjekim këtë qasje, historia pas Bretton Woods ka shumë për të na mësuar.
Transformimet që pasuan Bretton Woods nuk ishin thjesht teknikalitete monetare. Ato ishin zgjedhje politike dhe ideologjike që ndryshuan mënyrën sesi vendet menaxhonin veten dhe ndërvepronin me njëra-tjetrën. Nëse epoka e arit impononte disiplinë fiskale dhe kufizime të qarta, epoka post-Bretton Woods lejoi më shumë kreativitet monetar, por me një kosto: rritjen e borxhit, ekspozimin ndaj spekulimeve dhe humbjen e kontrollit ndaj proceseve të thella financiare. Dalio na kujton se këto procese janë të përsëritshme. Une jam dakort me të sepse në analizën e tij, nuk ka vend për iluzione. Ai na mëson se historia nuk është lineare. Ajo ecën në cikle. Dhe vendet që harrojnë mësimet e cikleve të mëparshme janë të destinuara t’i përjetojnë sërish, shpesh me pasoja më të thella.
- Metodologjia
Ky studim mbështetet në një qasje të kombinuar metodologjike, duke ndërthurur analizën historike, teorike dhe atë empirike.
Së pari, realizohet një analizë cilësore historike të evolucionit të modeleve monetare ndërkombëtare që nga rënia e sistemit të Bretton Woods deri në ditët e sotme, me synimin për të identifikuar faktorët kyç që kanë ndikuar në transformimet strukturore të sistemit monetar global. Kjo analizë shoqërohet me një shqyrtim kritik të literaturës shkencore dhe dokumenteve të institucioneve ndërkombëtare si FMN, Banka Botërore, Banka për Rregullime Ndërkombëtare (BIS) dhe Bankave Qëndrore të vendeve të mëdha.
Së dyti në aspektin empirik, studimi përfshin një analizë krahasuese të krizave ekonomike të dekadave të fundit përfshirë, krizën financiare të vitit 2008, krizën e borxheve sovrane të vitit 2011 dhe pasojat e pandemisë COVID-19 dhe kriza pas luftës Ukrainë-Rusi, duke përdorur të dhëna statistikore nga burime zyrtare ndërkombëtare dhe kombëtare.
Përmes kësaj analize, synohet të kuptohet ndikimi konkret i transformimeve monetare në performancën makroekonomike dhe në mekanizmat e transmetimit të krizave. Një vëmendje e veçantë i kushtohet rastit të Shqipërisë, për të vlerësuar se si këto tendenca globale janë reflektuar në politikën monetare dhe në zhvillimin e tregut të brendshëm financiar.
Pas rënies së sistemit të Bretton Woods, sistemi monetar ndërkombëtar ka kaluar në një periudhë të gjatë dhe të ndërlikuar transformimi. Këto ndryshime nuk janë vetëm teknike apo institucionale, por kanë ndikuar thellësisht në stabilitetin ekonomik global, duke kontribuar në shfaqjen dhe përhapjen e krizave ekonomike.
Konceptet bazë teorike
- Sistemi Financiar: Strukturë rregullash dhe institucione që menaxhojnë valutën, kursin e këmbimit dhe qarkullimin monetar.
- Modeli Monetar: Konstrukt teorik për të parashikuar sjelljen ekonomike (inflacioni, norma e interesit, etj.).
- Asimetria Monetare: Dominimi i një valute (p.sh., dollari) në tregjet globale, duke krijuar varësi të ekonomive të tjera nga vendimet e politikës monetare të vendit burim.
Nga të tre konceptet teorike te mesiperme do te ndalem tek “Asimetria monetare” është një koncept, që lidhet me ndarjen e pabarabartë të mundësive dhe ndikimeve në përdorimin e monedhës në sistemin financiar ashtu dhe ne ekonominë ndërkombëtare. Ajo përfshin mungesën e barazisë në ndarjen e forcës dhe ndikimit të monedhave, ku një monedhë e caktuar, zakonisht e përdorur gjerësisht në shkëmbimet ndërkombëtare, ka ndikim më të madh se monedhat e tjera. Asimetria mund të ndodhë për shkak të faktorëve të ndryshëm, që lidhen me përdorimin dhe administrimin e monedhës në një shkallë globale. Ky fenomen mund të lidhet si me “sistemin financiar”, ashtu edhe me “modelin monetar”, por më shpesh është një pasojë e sistemeve dhe modeleve të monetarizimit të shoqërive dhe ekonomive rajonale ose ndërkombëtare.
Asimetria monetare mund të shfaqet në sistemin financiar ndërkombëtar kur një monedhë, si dollari amerikan, ka një rol dominuese në tregti, investime dhe si monedhë rezervë. Ky dominim mund të krijojë një mjedis ku ekonomitë që përdorin monedha të tjera janë të varura nga politikat e një monedhe të vetme (p.sh. vendimet e politikës monetare të SHBA-së). Nëse ekonomitë janë të varura nga një monedhë e caktuar, ndodhin asimetri në marrëdhëniet financiare ndërkombëtare. Për shembull, një vend që ka borxhe të shprehura në dollarë përballohet me sfida më të mëdha kur dollarët forcohen në vlerë, ndërkohë që ekonomitë që mbështeten në monedha të tjera mund të kenë vështirësi të kontrollojnë fluksin e kapitalit dhe stabilitetin financiar. Asimetria monetare gjithashtu lidhet me modelet monetare që një shtet ose një sistem ndërkombëtar përdor për të menaxhuar monedhën. Modelet monetariste, si ai i standardit të arit ose ai i sistemit Bretton Ëoods (para vitit 1971), mund të krijojnë asimetri të natyrës globale për shkak të vendosjes së monedhës së një shteti si standard për ekonomitë e tjera. Kur një monedhë e një shteti dominon në sistemin financiar ndërkombëtar (siç është dollari amerikan), mund të ndodhin asimetri që ndikojnë në politikën monetare dhe ekonominë globale. Disa vende mund të përfitojnë nga ky dominim, ndërkohë që të tjera mund të përballen me sfida të mëdha ekonomike për shkak të pabarazisë që krijohet. Per te permbyllur kete analize teorike dhe konceptuale le te shofim me nga afer nje shembuj të Asimetrisë Monetare. Nuk po marrin Shqipërinë dhe asimetrine e euros. Dollari amerikan është shembulli kryesor i një monedhe dominuese që krijon asimetri në sistemin financiar ndërkombëtar. Kjo përfshin përdorimin e dollarit në tregti ndërkombëtare, si dhe në ruajtjen e rezervave të jashtme nga shumë shtete. Shtetet që mbajnë borxhe të shprehura në dollarë ose që janë të lidhura ngushtë me tregtinë me SHBA-në përballen me asimetri kur dollari forcohet në vlerë. Ky fenomen ishte i dukshëm gjatë krizës financiare të 2008-ës dhe krizave të tjera financiare ndërkombëtare, por nga ana tjetër detyrohet të bëjnë rialokime fondesh, kur dollari zhvlerësohet, gjë që u duk fort në shitjen massive të dollarit amerikan nga poseduesit japonezë gjate fillimit të luftës tregëtare dhe politikës se tarifave doganore te presidentit Trump.
Asimetria monetare është një fenomen që lidhet me të dyja: sistemin financiar dhe modelin monetar. Si fenomen i sistemit financiar, ajo pasqyron pabarazinë që ndodh në përdorimin e një monedhe dominuesi dhe ndikimin që ka kjo për ekonomi të tjera. Si fenomen i modelit monetar, ajo lidhet me vendosjen e një monedhe të vetme si standard ndërkombëtar dhe pasojat që kjo sjell për politikat monetare dhe stabilitetin financiar global. Pra, ndërsa ne shqyrtojmë sistemet monetare dhe pasojat e tyre, duhet të jemi të vetëdijshëm se nuk po analizojmë thjesht mekanizma financiarë. Po analizojmë themelin mbi të cilin ndërtohet stabiliteti ekonomik, besimi shoqëror dhe aftësia e shteteve për të përballuar sfida afatgjata.
Ajo që duhet të kuptohet nga të gjithë është fakti se Asimetria Financiare nuk vendoset as nga një fuqi e mbinatyrshme, as nga institucionet ndërkombëtare, as nga dëshirat qeveritare, ajo është produkt i zhvillimit të tregut financiar botëror në një moment historik.
- Hipotezat dhe Analiza
H1: Transformimet pas Bretton Ëoods rritën ndjeshmërinë ndaj krizave.
Verifikim: Të dhënat për PBB në Luftën e Parë Botërore janë më të fragmentuara, por 5% global është një vlerësim i arsyeshëm për efekt afatshkurtër. Depresioni i Madh ndikoi ndryshe në vënde të ndryshme, por SHBA pësuan rënie deri në 30% të PBB në vlerë reale. Lufta e Dytë shkaktoi kolaps ekonomik në vende si Gjermania dhe Japonia, ndërsa në vendet si SHBA ndikimi ishte më i vogël ekonomikisht gjatë luftës për shkak të mobilizimit industrial. Shkaqet kryesore të krizave duke hequr mënjanë “depresionin e madh” kishin në thelb luftën si faktor eksogen.
Krizat pas vitit 1971 janë më të shpeshta dhe më të ndërlidhura sesa ato para 1971 Liberalizimi financiar çon në spekulime, borxhe të paqëndrueshme dhe flluska ekonomike. Kur sistemi financiar kalon nga tipi i parë drejt të tretit të borxhit sipas Minsky-t, forcon hipotezën tonë. Krijohet kështu një flluskë financiare, e cila është e destinuar të plasë. Në fillim, gjithçka duket e qëndrueshme. Kompanitë paguajnë borxhet me kollajllëk, bankat besojnë në tregun që po zmadhohet, dhe rritja ekonomike duket e përhershme. Por, fshehur në hije, lind spekulimi, interesi paguhet me bujari, por principali rrotullohet si top në bilardo thotë Minsky. Bankat, të etur për fitime, lehtësojnë kredi për të gjithë. Investitorët blejnë asete jo për vlerën e tyre, por sepse besojnë se “dikush tjetër do t’i blejë më shtrenjtë” ato. Kur norma e interesit ngrihet apo likuiditeti thahet, spekulatorët zbulojnë se janë të zënë në grackë, kompanitë detyrohen të shesin asetet me humbje, bankat ndalojnë dhënijen e kredive dhe rënija prek te gjithë. Pjesa më e bukur e teorisë së Minsky-t është kur shkruan “Kapitalizmi nuk vdes nga krizat, por lind prej tyre si feniksi që digjet vetëm për të rritur krahët dhe për t’i bërë më të gjatë.”
Konkluzion i pjesshëm për hipotezën H. Si përfundim mund të themi se: si shifrat e dhëna më lart, mbështetja teorike e shumë autorëve për sistemin financiar pas Bretton Woods dhe gjykimi jonë, pranon konkluzionin se pas vitit 1971 ekonomia botërore u bë me e ndjeshme ndaj krizave.
H2: Dollari amerikan përkeqësoi krizat përmes asimetrisë monetare?
Historia e asimetrisë së dollarit fillon në vitin 1944, në Bretton Woods, kur për herë të parë u krijua një sistem ndërkombëtar monetar i ndërtuar mbi një monedhë kombëtare me funksion global. Në letër, kjo dukej si një formulë e ekuilibruar, por realiteti me kalimin e kohës tregoi se ky fenomen krijoi një asimetrí monetare. SHBA kishte privilegjin të financojë bilancin e tyre të jashtëm me valutën që gjithë bota mbante si rezervë. Kjo përbënte themelin e “privilegjit të dollarit” ose siç ekonomisti Valéry Giscard d’Estaing do ta quante më vonë, një “privilegji ekzorbitant”. Në fazën e parë te zhvillimit të tij ky proces ka pasur ndikime të mëdha në këto drejtime:
- Shumica e tregtisë globale, përfshirë tregtinë e naftës, është bërë në dollarë. Ky fenomen i quajtur “dollarizim” ka ndihmuar që kërkesa për dollarë në atë periudhë të mbetet e lartë, duke siguruar stabilitet për ekonominë amerikane.
- FMN në të gjitha ndërhyrjet e saj për fiancimet e deficitit buxhetor të vëndeve në prag të falimentimit e bënte në dollarë dhe kjo bëri që shumica e vendeve në zhvillim që kërkonin financim si për buxhetin nga FMN-ja ose për zhvillimin nga B.B. e muarën atë në dollarë.
- Dollarët janë përdorur dhe përdoren për shumë llogari financiare ndërkombëtare dhe si një monedhë e rezervës kryesore nga bankat qendrore të shumë shteteve, duke ndihmuar në mbajtjen e një balance të qëndrueshme ndërkombëtare, por gjithashtu duke e bërë ekonominë globale të ndjeshme ndaj politikave monetare të SHBA-ve.
Konkluzion i pjesshëm për hipotezën H2. Nga analiza e mësipërme mund të themi se dominimi i dollarit amerikan dhe asimetria monetare deri më sot nuk i ka përkeqësuar krizat globale, por ka qene nje “varkë shpëtimi” për to. Thënë kjo, kohët e fundit ndikimi i dollarit ka shtuar kompleksitetin dhe pasigurinë në Sistemin monetar ndërkombëtar, duke bërë që tregjet financiare të ndjejnë shumë pasigurinë e saj. Nga ana tjetër kemi përpjekje serioze për të ulur ndjeshëm rolin e tij në botën e globalizuar. BRICS-i është sot një realitet që po diskutohet gjithmonë e më shumë në arenën ndëkombëtare. Është përpjekja më serioze për një sistem të ri monetar.
H3: Shqipëria përjeton asimetri monetare për shkak të eurizimit.
Ekonomia shqiptare, që prej viteve 2001 kur euro u bë monedhë zyrtare në 15 vënde europiane, ka njohur një nivel të lartë eurizimi, çka do të thotë se një pjesë e madhe e depozitave dhe kredive ofrohen në euro. Kjo krijon një sfidë për Bankën e Shqipërisë, e cila ndonëse kontrollon normën bazë të interesit për lekun, nuk mund të ndikojë drejtpërdrejt në kushtet e tregut për transaksionet në euro. Kështu, një ndryshim në normën e interesit të lekut nuk përkthehet automatikisht në ndryshime në sjelljen e huamarrësve, apo konsumatorëve që operojnë në valutë të huaj.
Një tjetër formë asimetrie shfaqet në nivelin gjeografik. Ndërkohë që Tirana dhe disa qytete të mëdha përfitojnë drejtpërdrejt nga lehtësimet monetare, si përmes uljes së normave të interesit ashtu edhe përmes rritjes së aksesit në financa, zonat rurale dhe periferike vazhdojnë të kenë vështirësi në qasjen në kredi apo në shërbime të tjera financiare. Kjo nënkupton se politika monetare ka efekt të pabarabartë në rritjen ekonomike, duke thelluar më tej ndarjen urbane-rurale në vend.
Konkluzion i pjesshëm për hipotezën H3. Nëse do t’i kthehemi tezës së paraqitur në fillim ku analizuam se asimetria monetare nuk është dëshirë e një institucioni, apo e një qeverie, por produkt i zhvillimit të një tregu mund të themi se tregu shqiptar ka krijuar një asimetri financiare në funksion të euros jo vetëm për shkak se shumica e emigrantëve shqiptarë janë në vendet e BE ku funksionon euro, por edhe për faktin se euro mund të shërbejë si mjet pagese në tregun shqiptar e barabartë ligjërisht me lekun.
- Konkluzione dhe përmbyllje: Nga reflektimi, tek veprimi
Në përmbyllje, le të themi qartë se transformimet monetare pas Bretton Ëoods kanë krijuar një realitet ekonomik, që kërkon vigjilencë, integritet politik dhe përgjegjësi kolektive. Ne nuk mund të kthehemi në të kaluarën, por mund të mësojmë prej saj. Reflektimet e këtij punimi janë një thirrje për të parë përtej momentit, për të kuptuar proceset afatgjata, që formësojnë suksesin ose dështimin ekonomik të kombeve. Në këtë drejtim, historia monetare pas vitit 1971 nuk është thjesht një kapitull në një libër ekonomie. Ajo është një paralajmërim i hapur se pa disiplinë, transparencë dhe reforma të guximshme, asnjë sistem nuk është i pathyeshëm. Këto fenomene që dominojnë sot ekonominë botërore janë simptoma të një sëmundjeje që u përhap pas Bretton Woods-it, si pasoje e një sistemi financiar pa kufij të qartë, me një ekonomi botërore të ndërlidhur, por me përgjegjësi të fragmentuar.
Pasojat me kryesore janë:
- Borxhi rritet më shpejt se të ardhurat.
- Politikat monetare përdoren për të “blerë kohë”, në vend që të zgjidhin problemet strukturore.
- Inflacioni fillon të përpijë fuqinë blerëse.
- Besimi në monedhën kombëtare zëvendësohet nga pasiguria dhe frika.
- Elitat politike përçahen dhe shoqëria ndahet në mënyrë të pakthyeshme mbi baza sociale e ideologjike.
Pikërisht këtu do të përsëris përsëri Ray Dalion që më frymëzoi në këtë punim.“Në këtë pikë, (kur kemi 5 pikat e para) shteti nuk ka më manovër për reforma reale dhe falimentimi bëhet një çlirim më shumë se një goditje. Historia ka plot raste që ilustrojnë këtë cikël nga Gjermania e viteve 1920, te Greqia pas krizës së eurozonës”.
Ndaj sot, kur bota përballet me borxhe të larta, me tensione gjeopolitike dhe me inflacion të ringjallur, pyetja nuk është nëse do të vijë kriza tjetër. por sa të përgatitur do të jemi kur ajo të vijë.
