Kishim lënë Tiranën dhe hipur në një makinë po i ngjiteshim rrugëve malore të veriut, drejt Valbonës. Viti 84 i Orëell kishte kohë që ishte mbyllur dhe 1994 e kapitalizmit të ri ishte një dehje e madhe e lirisë dhe një klithmë urie. Regjisorja Liria Begeja, e lindur në Paris sapo kishte bërë premierën e filmit të saj « Larg barbarëve », një film franko-shqiptar ku u angazhuan dhe aktorë të njohur shqiptarë si Sulejman Pitarka, Pirro Mani apo Timo Flloko në role kryesore. Bëhej fjalë për një histori të dhimbshme shqiptare të emigracionit dhe të Shqipërisë totalitare. Premiera u dha në Pallatin e Kongreseve , ku nga skena ne pamë atë pritje të ngrohtë të publikut të Tiranës. Liria kishte dëshirë të zbulonte natyrën e vërtetë të veriut shqiptar, të cilën iu desh ta rikrijonte në Korsikë, në një kohë kur Mastroiani, Piçoli dhe regjisori Tavoli, e rikrijuan atë në Abruzze të Italisë së jugut, meqë nuk u pranuan që filmin « Gjenerali i Ushtrisë së vdekur » ta realizonin në Shqipëri. Por dhe filmi i Lirisë «Prilli i thyer » mbi romanin e Kadaresë në vitin 1987, u xhirua në malet korsikane. Rrugës për në veri, fotografi i filmit Nicolas, një djalosh simpatik, u mrekullua nga imazhet alpine dhe fytyrat e njerëzve, që ndeshnim në rrugë. Shkonim nëpër një natyrë të virgjër, mes maleve të lartë, drejt grykës së Dragobisë e Valbonës që kisha përshkuar shumë herë kur kisha qenë kineast dhe shkruaja për epikën legjendare të kreshnikëve, për eposin e Mujit e Halilit dhe Lugjet e verdha. Regjisorja shkelte në tokën e imagjinuar tashmë, si të shkelte në tokën « e premtuar », në një tokë që kishte dashur ta shkelte dhe puthte që në fëmijërinë e saj, kur i ati, emigrant politik, i fliste për tokën e të parëve, atë tokë që ajo zbulonte gjithashtu në bisedat e apasionuara të emigrantëve politikë në kafenetë e bulevardit Saint Michel, në Montparnasse e Maubourg, nga ata njerëz të përvuajtur dhe djegur nga malli nga jugu e veriu, prej të cilëve ajo kishte fiksuar emrat e maleve, luginave dhe tregimet e vjetra të bëmave heroike. I ati e merrte gjithnjë me vetë këtë vajzë që e kishte quajtur Liria-France Begeja ku Liria ishte ngjizur përjetësisht me Francën, dy emra të vyera në jetën e Jusuf Begeja, këtij shqiptari patriot, që ëndërroi ta shihte vendin e tij gjer ditët e fundit të jetës, kur më së fundi në vitin 1992 ai zbarkoi të shihte varret e prindërve të tij dhe të përqafonte vëllezërit që kishin mbetur në krahun tjetër të barrikadës.
Pasi arritëm në Valbonë, ku anash në lartësitë e maleve shquhej ende një sondë gjeologjike, ne lamë makinën dhe vazhduam me këmbë për në Rragam, ku tuje shtriheshin pyjet e Nikaj-Mërtur. Po perëndonte kur mbërritëm pranë kullës së një malësori emrin e të cilit mjerisht nuk e fiksova, por fiksova sytë e tij të shndritshëm dhe krenarinë e atij malsori, që nuk do ta harroj kurrë. Perëndimet në ato anë vinin shpejt meqë dielli humbte matanë maleve, gjersa muzgu binte dhe nata shtrihej nëpër male e ku ende nuk ishin shfaqur yjet e gjithësisë. Kur hymë në shtëpinë e tij pikasa menjëherë gëzimin e malsorit, në atë kullë ku njerëz nga Trana nuk kishin shkelur e aq më tepër francezë, që vinin nga një botë tjetër. Ai dhe gruaja kishin fytyra të qeshura edhe pse një shqetësim filloi të ndihej në sytë e tyre. Ishte viti 1994, vit i varfërisë së gjatë që vazhdonte dhe ku dollapi i mjerë i fshatarit ishte i varfër, sa të mbante shpirtin e familjes. E megjithatë ai na vinte rrotull duke bërë zakonet e etërve të tij pasi siç thoshte Kanuni i vjetër « shtëpia ishte e Zotit dhe e Mikut ». E pra ne kishin zbarkuar në një shtëpi të tillë guri që kishte më shumë se një shekull që përjetonte histori. Francezët ishin të lumtur me ekzotikën e maleve dhe këtë shtëpi guri që mund të na kujtonte filmat e Bunuelit në Spanjë. U justifikua malsori i shkretë duke na thënë se « do hamë atë që kemi », por për ne e rëndësishme ishte ajo sofër që po vendosej me aq dashuri dhe dinjitet. Ishin të varfër. Një tas i madh me gjizë dhe vaj, ca djathtë, qepë dhe gruaja e tij që na ndau nga një copë bukë misri, e cila siç dukej kishte dy ditë që duhej të ishte gatuar. Por për ne ishte tjetër gjë, ishte kjo copë Shqipërie në prag të zgjimit të madh dhe të një të ardhme që megjithatë, do të vononte të vinte. Ne e pyesnim, ai na fliste për djemtë e vajzat, për shkollat e tyre dhe francezët vështronin me kureshtje atë mjedis ku malet jetonin bashkë me njerëzit. Kafshoja bukën, e ngjyeja në gjizë, merrja një copë djathë dhe nën dritën e zbehtë ajo bukë më dukej si një bukë Perëndie, pasi ishin duart e asaj fshatareje që na shërbente me aq mirësi, ishin sytë e atij malsori, që me dinjitetin që i kishin transmetuar të parët e tij, kërkonte të na sajdiste. Buka kishte tjetër shije atë natë. Për ta por dhe për mua që kisha shijuar dhe darka presidenciale në Paris, kjo darkë më dukej si një darkë e shenjtë. Më ngjante se isha në shtëpinë e farisejve të maleve. Ata malsorë kurrë nuk e kishin menduar se një ditë, në portën e tyre do të trokisnin papritur një grup kineastësh që vinin nga Franca. Dhe kështu, pas darke dhe bisedave me malsorin, ne do të flinim në ca rrogozë, shtrirë krah njëri-tjetrit. Gruaja malsore erdhi të kërkojë një nga francezet, një vajzë 20 vjeçare, që të flinte me gratë ,por ajo nuk pranoi. I thashë në shqip se kjo zonjushe do të flejë këtu me ne. Ishte surpriza e parë e tyre. Ajo vajzë midis burrave? E megjithatë ata nuk thanë gjë për të mos prekur miqtë. Malsori qeshi i hutuar dhe u largua. Kushedi ç’kishte menduar. Ndoshta kishte thënë: këta vijnë nga një tjetër botë, ani! Dhe kështu ne ramë të flinim. Por burri dhe gruaja malsore nuk mund ta imagjinonin që francezja do të flinte lakuriq atë natë pasi që në kohën e fëmijërisë ajo kishte fjetur lakuriq në shtratin e saj familjar. Dhe akoma më tepër, ajo u shtri mes meje dhe asistentit të regjisores. Ne u pamë sy më sy dhe secili nga ne i ktheu shpinën duke i thënë “bonne nuit” (“natën e mirë”). Të dashurin e saj që e donte çmendurisht, e kishte lënë në Paris. Për ta ishte diçka e natyrshme. Botë njerëzore që e lidhte disi me paganizmin pavarësisht se jetonim një kohë moderne. Edhe pse të lodhur gjumi ynë ishte i lehtë, i paqtë, mes ajrit të pastër dhe fëshfërimës së erës që të kujtonte çdo çast pyllin, malet dhe lartësinë qiellore ku ishe. Vite më parë kisha qenë në anën tjetër të atij mali, ku ai shpat malor binte thikë mbi Curraj të Epërm, ku kullat e bardha dukeshin si lodra fëmijësh dhe lumi i kaltërt i Cemit si një vizë kalemi ngjyrë blu. Atje të dukej sikur ishe në vendin më të bukur të botës. Ishte fresku i agut që na ngriti herët. Ajri i pastër, drita e veçantë që merrnin kreshtat e maleve, dy skifterë që fluturonin lart, gjithçka e bënin atë mjedis të papërsëritshëm. Në një zarf Liria u dha një shumë parash që malsori hezitoi t‘i mirrte, por ajo ia la në dorë dhe ne u përshëndetëm me njerëzit e shtëpisë. Rruga ishte e vështirë, gjithnjë mes maleve gjersa tutje na u shfaq mali i Pikëllimës e më pas Gjallica me faqen e saj të djegur nga tymi i uzinës së bakrit të Gjegjanit që e kishte djegur atë pyll dikur të mrekullueshëm. Ndaluam në Nangë, një fshat në këmbë të Gjallicës, plot pemë frutore, tek njerëzit e mi. Një gëzim i veçantë, një darkë e thjeshtë por me shumë dashuri. Kushtet ishin më të mira, koha e bukur dhe gjelberimi i jepte një tjetër bukuri këtij fshati që ishte ngritur pranë derdhjes së Drinit. Në mëngjes, para se të iknim dhe të ndaheshim, francezja kërkoi të bënte një dush, dhe kjo ishte një kërkesë e habitshme për ta, por menjëherë vunë kazanin e ujit në oxhak dhe përgatitën hajatin që ajo të lahej. Dy vajzat e shtëpisë, 15-16 vjeçare, në lulen e rinisë dhe me faqet e skuqura disi nga turpi i vinin rrotull gjersa më së fundi e çuan në hajatin e shtëpisë të lahej. I lanë kazanin me ujë të ngrohtë, pastaj një kungull të bërë si sapllake për të marrë ujë dhe deshën të largoheshin. Por ajo u tha të mos largoheshin. Donte që t‘i hidhnin ujë dhe menjëherë ishte xhveshur para tyre. Nuk di ç’kishin provuar ato dy vajza kur kishin parë trupin pa ndroje të francezes që kërkoi t‘i hidhnin ujë si të ishte një Dianë antike. Vite më vonë e pyeta njërën nga ato dhe Hana më pohoi se ajo skenë kishte mbetur e gdhendur në kujtesën e saj. Shpesh i dukej se kishte parë thjesht një ëndërr. Ashtu kokëulura, ato i hidhnin ujë dhe për herë të parë në jetën e tyre ato zbulonin një femër nudo. Pastaj francezja ishte veshur dhe të gjithë ne u larguam të përcjellë me një dashuri të veçantë. Mendoj se ishte nudoja e parë që ishte shfaqur në historinë e atij fshati apo të atyre maleve. Hipur në makinë zbrisnim nga Qafë Mali dhe merrnim rrugën drejt Tiranës. Nicolas fotografonte. Sigurisht nuk kishte mundur të fiksonte nudon në vendin e shqipeve, një nudo të paqtë, të natyrshme aspak agresive, thjesht femra në origjinën e vet. Gjatë gjithë atij udhëtimi të paharruar në Shqipëri ne flisnim vazhdimisht dhe kujtonim njerëzit e thjeshtë që po provonin me një lloj stoicizmi atë jetë spartane. Mes nesh ishte Diana, ndryshe nga ajo e “Prillit të Thyer”. Edhe kur mbërritëm në Paris, për një kohë të gjatë do të kujtonim udhëtimin nëpër veriun shqiptar, mikpritjen shqiptare dhe atë bukë misri që hanim atje ku “shtëpia ishte e Zotit dhe e Mikut”. Buka kishte një shije tjetër. Dhe unë pyesja veten: A do ta shijojmë përsëri një darkë të tillë ?
