Fragment nga romani “Prilli i thyer”…
Te bërryli i udhës, për të njëqindtën herë gjatë asaj pasditeje, u shfaq njeriu, që duhej të vdiste. Ai ecte me hapa të shkurtër, me tytën e pushkës, që dilte në të djathtë të qafës krejt e zezë. Njeriu i pritës u drodh: ky nuk ishte më përfytyrimi i tij. I prituri vinte vërtet…I prituri po afrohej. Vetëm të mos e plagos, u lut Gjorgu me vete. Gjobën e plagosjes së parë mezi e kishin shlyer dhe një plagosje e dytë do t’i shkatërronte ekonomikisht. Kurse vrasja s’kërkonte asgjë. I prituri po avitej prore. Më mirë të më shkojë plumbi hup se ta plagos, tha me vete. U përpoq të mos mendonte asgjë. Herën e parë kishte menduar tepër, ndaj edhe e kishte përdreqnuar punën. Kishte ndier keqardhje, turp, madje, në çastin e fundit, si për ta larë veten nga ajo që po bënte, kishte kujtuar thënien e moçme: “ ti pushkë e pafsh, ti e vrafsh!” S’ke ç’mendon më , i tha vetes.
Veç bëj atë që duhet bërë. Ashtu si qindra herët e tjera të përfytyrimit, përpara se ta qëllonte, Gjorgu ashtu siç e kërkonte zakoni, i foli njeriut, që po vinte. As në atë çast, as më vonë ai nuk e kuptoi nëse i foli me zë apo zëri nuk i doli. E vërteta ishte që viktima ktheu kryet befasisht. Gjorgu kapi veç një lëvizje të shkurtër të krahut, që, siç dukej, deshi të hiqte nga supi pushkën dhe në atë çast shtiu. Ai ngriti sytë menjëherë nga pushka dhe gati i habitur po shikonte se ç’po ndodhte. I vdekuri (njeriu ishte ende në këmbë, por Gjorgu ishte i bindur se kishte vdekur) bëri dhe një gjysmë hapi përpara, pushka i ra anash dhe fill pas saj, në anën e kundërt të saj , ra ai vetë. Gjorgu doli nga prita dhe eci drejt të vrarit. Rruga ishte krejtësisht e zbrazur. Ishin vetëm hapat e tij që gjëmonin mbi të. I vdekuri kishte rënë përmbys. Gjorgu u përkul mbi të dhe i vuri dorën mbi njërin sup, si për ta zgjuar. Ç’po bëj? Mendoi. Dora përsëri preku supin e të vrarit sikur t’i thoshte të kthehej prapë në jetë. Përse e bëj këtë? -tha me vete. Dhe në çast e kuptoi se nuk ishte përkulur mbi të vrarin për ta përmendur nga gjumi i vdekjes, por për ta kthyer mbarë, kështu pra, donte ta kthente trupin mbarë, ashtu siç e kërkonte zakoni. Shegët e egra dhe pllangat e pashkrira të dëborës ishin ende diku aty rrotull dhe shikonte çdo gjë. U ngrit në këmbë dhe u nis të ikte, por në çast iu kujtua se duhej t’ia mbështeste edhe pushkën te kryet. Të gjitha këto i bëri si në ëndërr. I vinte për të vjellë dhe dy-tri herë tha me vete: më ka zënë gjaku. Ca çaste më vonë e gjeti veten duke ikur gati me vrap nëpër rrugën e shkretë. Po binte muzgu. Dy- tri herë ktheu kryet mbrapa, pa e ditur as vetë pse. Rruga ishte përherë pa njeri.
Ajo zgjatej tutje, midis shkurreve shpërfillëse, mes për mes ditës, që po mbaronte. Diku përpara ai ndjeu këmborë mushkash dhe, pas tyre, zëra njerëzore. Një grumbull njerëzish po vinte drejt tij nëpër rrugën e madhe. Herë ngjanin si bujtës të hareshëm, herë si malësorë që ktheheshin nga tregu. Ai u gjet përballë tyre më parë se ç’e mendonte. Midis burrave kishte nuse të reja dhe fëmijë. Ata i thanë “mirëmbrëma” dhe ai mbajti këmbët. Përpara se t’u fliste bëri një shenjë me dorë në drejtimin e kundërt nga kishte ardhur. Atje te bërryli i Udhës së Madhe, kam vrarë një njeri,- tha me një zë pothuajse të ngjirur.- kthejeni mbarë dhe vendosjani pushkën te kryet, o njerëz të mirë. Në grumbullin e rrugëtarëve u bë një çast heshtje. Ende nuk ishte ngrysur kur hyri në fshat. Ishte ende dita e tij e jashtëzakonshme. Porta e kullës ishte gjysmë e hapur. Ai e shtyu me sup dhe hyri. -Ë ? –pyeti dikush nga brenda. Ai bëri “po” me krye. -Kur? -Pak përpara. Ai ndjeu hapat e tyre që po zbritnin nëpër shkallët e drunjta. -I ke duart me gjak,-tha i ati,-shko t’i lash! Gjorgu i shikoi i habitur duart! -Siç duket kur e kam kthyer mbarë,-tha. Kot ishte shqetësuar gjatë rrugës për kthimin e trupit. Mjaftonte të shikonte duart për t’u kujtuar se gjithshka e kishte kryer ashtu siç duhej. -Po tani?- tha papritur, pa iu drejtuar askujt. -Duhet shpallur morti në katund,-u përgjigj i ati. Vetëm tani Gjorgu vuri re se ai po mbathte opingat. Ishte duke pirë kafenë që ia poqi e ëma, kur dëgjoi zërin e parë përjashta -Gjorgu i Berishajve shtiu mbi Zef Kryeqyqen.
Zëri kishte një tingull të veçantë, diçka midis zërit të kasnecit, që shpall një dekret qeveritar dhe një psalmi të vjetër. Ai ishte njëzet e gjashtë vjeç dhe për herë të parë emri i tij po zinte vend në çmërsin e jetës. -“Gjorgu i Berishajve shtiu mbi Zef Kryeqyqen”, përsëriste një tjetër zë, i ardhur nga tjetër drejtim. Pas gjysmë ore trupin e të vrarit e sollën në katund. Sipas zakonit e kishin vendosur mbi katër degë ahu. Kishte ende një shpresë të vakët, se ndoshta ende nuk kishte dhënë shpirt. I ati i të vrarit priste në këmbë te porta e kullës. Kur njerëzit që po e sillnin trupin ishin dyzet hapa larg, ai thirri: -Ç’më keni sjellë? Plagë apo mort? – Mort. Gjuha e tij e kërkoi pështymën thellë, shumë thellë në shpellën e gojës, megjithatë arriti t’i ngjiste fjalët. -Futeni brenda të vdekurin dhe shpërndajeni mortin nëpër fshat dhe vëllazëri. Nga dritaret e kullave dukej krejt lëvizja në rrugët e katundit. Tani muzgu kishte rënë plotësisht. Ja katër burra, midis tyre një plak, po ecnin drejt shtëpisë së të vrarit. Ndërmjetësit po shkojnë të kërkojnë besën njëzetekatërorëshe për Berishajt,- thoshte dikush nga një dritare -Do ta japin vallë? -Besa, po. Megjithatë gjithë fisi i Berishajve po merrte masat e mbrojtjes. Aty-këtu dëgjoheshin zëra: Murrash, eja shpejt në shtëpi! Cen vuri shulin portës! Ku është Prenga? Po mbylleshin portat e shtëpive të gjithë farefisnisë, të afërtat dhe të largëtat, sepse ashtu siç njihej, brez pas brezi, vrundulli i parë i shtrëngatës, dihej se kjo ishte koha e rrezikshme fill pas vrasjes, kur familja e të vrarit nuk kishte dhënë ende asnjërën prej besave: kështu që Kryeqyqët, të verbuar nga gjaku i porsaderdhur e kishin të lejuar të shtinin mbi cilindo pjesëtar të fisit të Berishajve. Nga dritaret e kullave të gjithë prisnin daljen e dërgatës prej shtëpisë së të vrarit. Do ta jepnin vallë besën? –pyesnin gratë aty-këtu. Më në fund katër ndërmjetësit dolën. Biseda kishte qenë e shkurtër. Nga ecja e tyre nuk kuptohej asgjë, gjersa një britmë e shpërndau pas pak lajmin. Familja e Kryeqyqëve e preu besën e vogël njëzetekatërorëshe. Kurse besën e madhe, tridhjetë- ditëshen atë që mund t’ua lypte Kryeqyqëve veç katundi, fill pas varrimit s’e përmendte kush. Zërat fluturonin nga pirgu në pirg. Familja e Kryeqyqëve e çeli besën. Lavdi zotit! Së paku njëzet e katër orë s’ka për t’u derdhur gjak,-psherëtiu një zë i ngjirur. Ceremonia e përmotshme u bë të nesërmen në mesditë. Gjëmëtarët erdhën nga larg, duke grisur fytyrat e duke shkulur flokët sipas dokeve. Varreza e vjetër te kisha u mbush plot me xhogat e zeza të kësolltarëve. Pas varrimit grumbulli i përzishëm u kthye te kulla e Kryeqyqëve. Gjorgu ishte midis tyre. S’kishte dashur të shkonte kurrsesi. Midis tij dhe të atit ishte bërë ajo që Gjogu shpresonte të ishte grindja e tyre e fundit dhe që, me siguri, ishte përsëritur mijëra herë në bjeshkë. -Ti do të shkosh se s’bën në varrim, madje dhe në drekën e mortit.- Por unë jam gjakësi, unë e vrava atë, përse duhet të shkoj pikërisht unë?- Se pikërisht ti je vrasësi, ndaj duhet të shkosh. Gjithkush mund të mungojë sot në varrim a në drekë të mortit, veç ti jo. Se më fort se kushdo ti je i mirëpritur atje. Po pse, kishte kundërshtuar për herë të fundit Gjorgu. -Përse duhet ta bëj këtë? I ati e kishte parë me sy të zgurdulluar dhe Gjorgu nuk kishte folur më. Ai ecte tani midis varrimtarëve, i zbehtë me hapa të lëkundur, duke ndier anash shikimet e njerëzve, që vetëm sa e fshiknin, për të ikur tutje nëpër mjegull. Shumica e atyre njerëzve ishin nga fisi i të vrarit. Për kushedi të satën herë ai rënkoi me vete: përse duhet të jem këtu! Dreka e mortit u bë sipas të gjitha rregullave. Gjatë gjithë kohës Gjorgu mendonte drekën e mortit të tij. Cili prej atyre do të shkonte atje, ashtu siç kishte ardhur sot ai këtu? Gjëmëtarët i kishin ende fytyrat të çjerra e të gjakosura. Zakoni e kërkonte që ata të mos i lanin fytyrat as në katundin ku kishte ndodhur vdekja e as udhës. Mund ta bënin këtë vetëm kur të mbërrinin në fshatrat e tyre. Me ato vija të çjerra në faqe e në ballë ata dukeshin si me maska. Gjorgu mendonte se si do të ngjanin vallë pas çjerrjeve të gjëmës njerëzit e fisit të tij. Tani atij i dukej se gjithë jeta e breznisë së tyre njerëzore nuk ishte veçse një drekë morti e pambarim, ku herë njëra palë shkonte te tjetra e herë vinte pala tjetër te ajo. Dhe secila palë para se të nisej për në gosti, vinte në fytyrë maskën e përgjakur. Pasdite, pas drekës së mortit në katund nisën prap ecejaket e pazakonshme. Pas disa orësh mbaronte besa e vogël njëzetekatërorëshe, për Gjorg Berishën dhe qysh tani pleqnarët e katundit po bëheshin gati të paraqiteshin te kulla e Kryeqyqëve, për të kërkuar për Gjorgun, në emër të fshatit, besën e madhe tridhjetëditëshen. Besa e madhe u dha prej Kryeqyqëve pasdite vonë, pak kohë përpara se të mbaronte afati i së voglës. Një nga pleqtë e katundit, që kishte qenë te Kryeqyqët, erdhi në kullën e Berishajve dhe njoftoi për dhënien e saj, duke përsëritur, me këtë rast, këshillat e nevojshme se si Gjorgu nuk duhej ta shpërdoronte atë etj, etj. Pas ikjes së përfaqësuesit, Gjorgu vazhdoi të rrinte si i mpirë në një kënd të kullës. I mbeteshin ende tridhjetë ditë jete pa rrezik. Pastaj qenien e tij do ta mbështillte nga të gjitha anët prita e vdekjes. Si lakuriqi i natës do të lëvizte prore, nëpër terr, i trembur nga dielli, nga hëna e plotë dhe nga flakadanët. Tridhjetë ditë,- tha ai me vete. Në strukë përherë, nëpër muzg, si cub. E shtëna e pushkës aty te ledhi i Udhës së Madhe e kishte ndarë befas jetën e tij në dy pjesë: në pjesën njëzetegjashtë vjeçare të deritanishme dhe në pjesën tridhjetëditore, që po i fillonte sot, shtatëmbëdhjetë mars gjer më shtatëmbëdhjetë prill. Më tutje ishte endja e lakuriqit të natës, që ai qysh tani nuk e njehsonte më. Me bisht të syrit Gjorgu vështronte copën e pamjes, që dukej përtej dritares së ngushtë. Jashtë ishte marsi, gjysmë i qeshur, gjysmë i akullt, me atë dritën e rrezikshme alpine, që e kishte vetëm ai. Dhe pastaj do të vinte prillIi, ose më mirë, vetëm gjysma e tij e parë. Gjorgu ndjeu një ligështim në pjesën e majtë të gjoksit. Prilli qysh tani po i vishej me një dhembje të kaltërreme…Ah, po atij pak a shumë kështu i qe dukur përherë prilli, një muaj kur diçka nuk përmbushet. Prilli i dashurisë, siç thoshin këngët. Prilli i pambaruar i tij…E megjithatë, më mirë që qëlloi kështu, mendoi ai, pa e ditur as vetë se çfarë ishte ajo që qëlloi më mirë kështu, marrja e gjakut të vëllait, apo koha e gjakmarrjes. Kishte vetëm gjysmë ore që i ishte dhënë besa tridhjetëditëshe dhe ai gati po mësohej me mendimin se jeta e tij ishte ndarë përfundimisht në dy copa. Madje, tani i dukej se ajo kishte qenë gjithmonë kështu: njëra copë e gjatë njëzet e gjashtë vjet, një jetë e ngadaltë, e ngadaltë gjer në mërzi, njëzet e gjashtë marse e prille e po aq dimra e vera, kurse copa tjetër, e shkurtra, katërjavore, e vrullshmja, e shpejta si një rrungajë, vetëm me një gjysmë mars e gjysmë prill, si dy gjysma dege të thyera plot rrëzëllimë bryme. Shtatëmbëdhjetë mars, murmuriti ai me vete. Njëzet e një mars. Njëzet e tetë mars. Katër prill. Njëmbëdhjetë prill. Shtatëmbëdhjetë prill. Tetëmbëdhjetë …prillmort. e kështu me radhë: prillmort, prillmort dhe maj asnjëherë. Askurrë maj. Ishte duke murmuritur kështu, nëpër dhëmbë, data të ndryshme, herë të prillit, herë të marsit, kur ndjeu hapat e të atit, që po zbriste nga kati i sipërm i kullës. Në dorë mbante një shuk pëlhure të dyllosur. -Gjorg, ja ku i ke pesëqind groshët e gjakut, -tha ai, duke i zgjatur qesen.
Gjorgu e shikoi me sy të çakërritur, duke i fshehur duart pas shpinës si për t’i pasur sa më larg atij lëmshi të nëmur. -Çfarë? –ia bëri me zë të shuar -Pse? I ati e vështroi pak habitshëm. -Si? Pse? Harrove se duhet paguar tagri i gjakut? -Ah,-ia bëri Gjorgu me njëfarë lehtësimi. -Ah, po.
Qesja ishte ende e nderur para tij dhe ai zgjati duart drejt saj. -Pasnesër duhet të nisesh për në Kullën e Oroshit, – vazhdoi i ati. Të duhet një ditë rrugë gjersa të arrish atje. Gjorgu s’kishte asnjë dëshirë të shkonte askund. -A s’pret kjo punë babë? A duhet paguar menjëherë?
-Po bir. Kjo punë s’pret. Taksa e gjakut duhet paguar fill pas derdhjes së gjakut. -Eja këtu,- i tha të birit me zë të butë. Gjorgu u afrua. Poshtë në oborr të kullës, te filli i rrobave qe nderur një këmishë e vetme. – Këmisha e tyt vëllai, -tha gati me pëshpërimë i ati, -Këmisha e Mëhillit.
Gjorgu nuk i hiqte sytë që andej. E bardhë, ajo fërgëllonte në erë, valëzohej, gufmohej hareshëm si të kishte shpirt. Pas një viti e gjysmë, qysh nga dita e vrasjes së vëllait, nëna e kishte larë, më në fund këmishën, që orëligu e kishte të veshur atë ditë. Për një vit e gjysmë rresht ajo, ashtu e përgjakur siç qe, kishte qëndruar e varur, siç e kërkonte kanuni, në katin e sipërm të kullës, duke pritur që të lahej veç pas marrjes së gjakut. Thoshin se, kur njollat e gjakut mbi këmishë nisnin të zverdheshin, kjo ishte shenjë e sigurt se i vrari po pezmatohej për vonesën e marrjes së gjakut.
Shpesh në orët e vetmisë, Gjorgu qe ngjitur në atë kat të shkretë, për të parë këmishën. Gjaku zverdhej e zverdhej gjithmonë. Kjo do të thoshte se i vdekuri s’gjente qetësi. Sa herë Gjorgu e kishte parë në ëndërr atë këmishë midis ujit dhe shkumës, duke u larë, duke u zbardhur e duke farfuritur si qielli pranveror. Por, në mëngjes ajo ishte prapë atje, plot njolla të kuqërremta gjaku të tharë dhe ai prapë i mbante sytë mbi to, gjersa i lodheshin. Ashtu, javë pas jave, rrekej të kapte shenjat që i vdekuri, që nga thellësitë e dheut ku ishte shtrirë, i dërgonte lart. Dhe ja tani këmisha ndehej, më në fund, sipër fillit. Por Gjorgu për habi, nuk ndiente ndonjë lehtësim.
Ndërkaq, si një flamur i ri që ngrihej pas uljes së flamurit të vjetër, në katin e sipërm të kullës së Kryeqyqëve ishte varur këmisha e përgjakur e të porsavrarit…
