740 kompani, 75 mijë punonjës dhe 60.000 familje të përfshira në zinxhirin e prodhimit në aktivitetin e fasonerisë, do të kishin alarmuar çdo politik-bërës. Asnjë përgjigje për shqetësimet e tyre nga institucionet shqiptare, por edhe ato ndërkombëtare. Eksportuesit vetëm në vitin 2023 kanë humbur një pjesë të konsiderueshme të eksporteve të tyre me Gjermaninë deri në 29.9 për qind. Humbja e tregjeve nënkupton reduktimin e aktivitetit të tyre deri në mbyllje, çka do të rrit papunësinë strukturore dhe varfërinë. Tregjet e humbura nuk fitohen lehtësisht. Eksportet e bimëve mjekësore, që ishin krenaria jonë po përballen me mbijetesën. Projekti ambicioz i qeverisë për eksportet “Made in Albania”, ku vlera e shtuar nga eksportet do të ishte më e madhe, rrezikon të dështojë. Strategjia e Bankës së Shqipërisë dhe e Ministrisë së Financave dhe Ekonomisë rezultoi e pasuksesshme. Këto dështime rëndojnë rëndë mbi eksportuesit pasi deuroizimi do të reduktonte ofertën e euros në tregun valuator dhe do të amortizonte një pjesë të rënies së saj. Gjatë vitit 2023 eksportuesit po përballen me zhvleftësimin 16% të euros në raport me lekun. Në një sistem të kursit të këmbimit luhatës, Banka e Shqipërisë ka qartësuar se ajo nuk ndërhyn në zbutjen e luhatjeve të kursit të këmbimit, por vetëm kur luhatjet cënojnë objektivin e arritjes dhe mbajtjes së inflacionit në 3 përqind.
Ndërhyrjet monetare e fiskale dhe politikat publike, që ulin efektin negativ të zhvlerësimit të shpejtë dhe të gjatë të euros, mbeten të paqarta dhe të pa plota. Në disa vende, duke filluar nga FED-banka qëndrore e SHBA-s, bankat qendrore kanë si objektiv jo vetëm uljen e inflacionit, por edhe rritjen e punësimit. zgjerimi i objektivit të BSH-SË mund te bëhet pjesë e diskutimeve për ligjin e ri të saj. Janë rreth 130 mijë familje apo rreth 350.000 veta që kërcënohen nga mos mbështetja e eksportuesve. Disavantazhet e kursit të këmbimit luhatës nga të cilat janë prekur edhe exportuesit shqiptare përfshijnë: (i) Luhatjet e kurseve të këmbimit krijojnë paqëndrueshmëria dhe pasiguria, të cilat mund të dëmtojnë investimet dhe rritjen ekonomike e punësimin; (2) Manaxhimi i riskut të kurseve të këmbimit është shumë i vështirë; (3) Kursi luhatës i këmbimit ka risqe potenciale për spekulime dhe kriza valutore. Edhe pse aplikojme një kurs këmbimi të lirë, kjo liri nuk është e pakufizuar. Koha e ndërhyrjes, format e ndërhyrjes dhe madhësia e ndërhyrjeve përcaktohet nga politik-bërësit. Në përgjigje të krizës së kurseve të këmbimit, “kurset luhatëse të manaxhuara” lejojnë disa ndërhyrje në tregun e monedhës për të zbutur paqëndrueshmërinë ose për të synuar nivele specifike të kursit të këmbimit duke harmonizuar ndërhyrje për blerje valute nga BSH për rezervën valutore. Efektet negative kryesore të mbivlerësimit të monedhës kombëtare përfshijnë; (a) një monedhë e mbivlerësuar që i bën exportet tona më pak konkurrues mund të dëmtojë bizneset e orientuara nga eksporti dhe të çojë në humbje të vendeve të punës dhe (b) nëse një vend ka një deficit të madh tregtar, një monedhë e mbivlerësuar mund ta përkeqësojë atë, sepse bien exportet dhe rritet deficiti tregtar. Importuesit dhe konsumatorët janë përfituesit kryesorë nga mbivlerësimi i monedhës kombëtare. Importet bëhen më të lira për shkak të monedhës vendase më të fortë, konsumatorët përfitojnë nga çmimet më të ulëta për mallrat dhe shërbimet e huaja. Kjo mund të përmirësojë fuqinë e tyre blerëse dhe standardin e jetesës. Nga inflacioni i ulët përfitojnë edhe eksportuesit ku importet e lëndës së parë janë të konsiderueshme. Sipas exportuesve shqiptarë të ardhurat vjetore nga exportet janë rreth 1.1 miliardë euro, por gjysma e tyre kthehen pas për lëndet e parë dhe shërbime të tjera nga furnitorët. Humbësit kryesore nga mbivlerësimi i monedhës kombëtare janë eksportuesit pasi kur monedha kombëtare mbivlerësohet, eksportet bëhen më të shtrenjta për blerësit e huaj, duke i bërë ata më pak konkurrues në tregun global. Kjo mund të çojë në ulje të fitimeve dhe humbje të vendeve të punës në industritë e orientuara nga eksporti. Kjo mund të çojë në ulje të pjesës së tregut, ulje të fitimeve dhe madje edhe mbyllje biznesi. Humbjet e vendeve të punës në industritë e orientuara nga eksporti për shkak të uljes së konkurrencës mund të çojnë në papunësi dhe vështirësi ekonomike për punëtorët e prekur nga kjo krizë.
Një mbivlerësim i shpejtë dhe i zgjatur i monedhës kombëtare mund të ketë pasoja sociale të rënda. Nëse mbivlerësimi është për shkak të bazave të forta ekonomike, ai mund të jetë më pak i dëmshëm sesa nëse është për shkak të ndërhyrjes së qeverisë. Nëse një vend ka një deficit të madh tregtar, një monedhë e mbivlerësuar mund të përkeqësojë atë. Zbutja efekteve jo pozitive të mbivlerësimit të lekut imponon efektet negative tek eksportuesit, imponojnë një qasje e dyanshme që kombinon politikat monetare dhe fiskale. Politika monetare përfshijnë rregullimet e normës së interesit. Rritja e normave të interesit nxit mund të rrisë kërkesën për monedhën vendase, duke çuar potencialisht në mbiçmim të monedhës kombëtare. Kjo mund të ngadalësojë investimet e brendshme dhe të ul rritjen ekonomike. Lehtësimi sasior është një instrument tjetër i politikave monetare. Ulja e normave të interesit dhe injektimi i likuiditetit në sistemin financiar mund të nxisin huamarrjen dhe investimet, duke nxitur potencialisht eksportet. Kjo gjithashtu mund të nxisë inflacionin dhe flluska të pasurive të patundëshme. Bankat qendrore mund të blejnë valutë në këmbim të monedhës vendase. Rritja e kërkesës për valutë, nënkupton ndalimin e rënies së mëtejshëm të kursit të këmbimit dhe ribalancimin e tij. Kjo është e kushtueshme dhe e paqëndrueshme në afat të gjatë. Politika fiskale mund te ndihmojne ne reduktimin e efekteve negative. Këtu përfshijnë : (i) Subvencionimi e drejtpërdrejtë të eksportuesve, kjo mund t’i bëjë produktet e tyre më konkurruese në tregun global; (2) Lehtësimi i taksave për eksportuesit. Ulja e taksave për mallrat dhe shërbimet e eksportuara mund të stimulojë kompanitë të eksportojnë më shumë. Kjo mund të jetë më mirë e adresuar dhe më pak deformuese sesa subvencionet; (3) prokurimet qeveritare, prioriteti i blerjes së mallrave të prodhuara në vend nga qeveria mund të rrisë kërkesën për eksporte. Megjithatë, kjo mund të ngrejë shqetësime për korrupsionin dhe joefikasitetin. Investimi në infrastrukturë dhe në rritjen e produktivitetit synon rritjen e produktivitetit, i cili mund të zvogëlojë kostot e prodhimit dhe t’i bëjë eksportet më konkurruese. Kjo është një strategji afatgjatë, që mund të sjellë përfitime të qëndrueshme. Programet e mbështetjes së eksporteve duhet të jenë pjesë e strategjisë kombëtare për rritjen dhe nxitjen e tyre. Programet qeveritare, që ofrojnë informacion, trajnim dhe burime për eksportuesit mund t’i ndihmojnë ata të zgjerojnë bizneset e tyre në tregjet ndërkombëtare. Inkurajimi i eksportuesve për të diversifikuar tregjet dhe produktet e tyre mund të ndihmojë në zbutjen e rreziqeve, që lidhen me mbështetjen në një treg ose produkt të vetëm. Trajtimi i çështjeve themelore strukturore si produktiviteti i ulët ose mungesa e inovacionit mund të jetë gjithashtu vendimtare për rritjen e konkurrencës së eksporteve në afat të gjatë. Për zbutjen e luhatjeve të mëdha qeveria mund të aplikojë ndihmën shtetërore. Fondet sovrane janë një mundësi.
Struktura e ekonomisë sonë drejt sektorëve të rinj dhe më produktivë dhe kryesisht në ekonominë e dijes nuk mund të justifikojë braktisjen e eksportuesve. Për dekada, eksportuesit kanë zbutur varfërinë e qindra mijëra familjeve që nga zonat më të varfëra të vendit u vendosen për rreth kryeqytetit dhe qyteteve me potenciale zhvillimi. Kompanitë fason janë sot present në disa vende të BE-së si në Rumani, Bullgari dhe Poloni. Disa politikë-bërës nuk duhet të ndjehen “ inferiorë” përballë kolegëve evropian përse në Shqipëri vazhdohet akoma me fasonët? Ndryshimi strukturor, rënia graduale e peshës së sektorëve tradicionalë me nivel të ulët produktiviteti dhe rritja e sektorëve me nivel të lartë produktiviteti ka procesin e vet gradual. Braktisja e eksportuesve në periudhat e tyre më të vështira do të prodhojë më shumë papunësi dhe varfëri, të cilat edhe pa këtë fluks të ri të papunëve nga mungesa e mbështetjes për eksportuesit, mbeten të larta dhe kërcënuese për kohesionin dhe solidaritetin social.
