Operacioni “Valuable” top sekret i Cias-s, i cili solli dhe Hamit Matjanin në Shqipëri në 1952, por që u dekonspirua nga spiuni i Bashkimit Sovjetik Kim Philby. Kurthet e Sigurimit të Shetit, me radistin Hamir Prençi dhe pse CIA nuk i besoi mbretëreshës Geraldinë. Gabimi që çoi Hamit Matjanin në duart e Sigurimit.
Hamit Matjani ngjitej në trekëmbësh, në Washington dhe Londër u shënua një vijë e kuqe në operacionin ” Valuable ”
Historia e Hamit Matjanit që tronditi spiunazhin europian dhe CIA-n
Një “shah mat” i cili gjithashtu lejoi ironinë makabër të Enver Hoxhës në kujtimet e tij.
Nga Alain CHARBONNIER
Dështimet janë pjesë përbërëse e historisë së spiunazhit. Disa njihen, të tjerat janë fshehur për vite me radhë, pavarësisht se kanë kushtuar jetën e burrave dhe grave, të familjeve të tëra. Siç ka ndodhur në Shqipëri, në mes të viteve 1949 dhe 1953, kur amerikanët dhe britanikët, në tentativë për të përmbysur regjimin komunist të Enver Hoxhës, me operacionet subversive kryer nga shqiptarë të stërvitur jashtë shtetit, pas vendosjes së regjimit stalinist. Tradhtuar nga Kim Philby, të “djegur” nga cektësia e atyre që organizuan misionet, shqiptarët u kapën, u burgosën dhe u vranë nga Sigurimi, policia sekrete e Tiranës. Disa detaje të operacionit të çmuar janë ende të fshehura deri më sot.
***
Kur në prill të vitit 1954, në burgun e Tiranës, Hamit Matjani ngjitej në trekëmbësh, në Washington dhe Londër u shënua një vijë e kuqe në operacionin ” Valuable “. Ai kishte zgjatur pesë vjet duke u përpjekur për të nxitur një luftë revolucionare në Shqipëri, për të përmbysur regjimin komunist të instaluar nga Enver Hoxha. Në pesë vjet kishin vdekur rreth njëqind “antishqiptarë”, besnikë ndaj monarkisë, republikanë, demokratë liberalë, të gatshëm për të luftuar me guxim kundër shtypjes që rrethonte e “Tokën e Shqiponjave.” Në shpërthimin e Luftës së Ftohtë, Shtetet e Bashkuara dhe Britania kishin si problem mënyrat për t’u hakmarrë ndaj Bashkimit Sovjetik, i cili kishte mbështetur grushte shteti në Çekosllovaki, Rumani, Hungari, Poloni, Bullgari dhe ishte mbështetës për partizanët komunistë në luftën civile në Greqi. Zgjedhja ra mbi Shqipërinë për një numër arsyesh. Para së gjithash, gjatësia e bregut, pikërisht përpara Italisë dhe afërsia me Greqinë. Pastaj varfëria e vendit, e bërë edhe më e varfër nga regjimi komunist. Shumë të arratisur ishin të vendosur për të luftuar regjimin e Hoxhës dhe për t’u kthyer në Shqipëri si çlirimtarë. Për më tepër, gjatë shumë misioneve të Luftës së Dytë Botërore të “Operacioneve Speciale Ekzekutive” të (NSH) ishte bashkëpunuar me partizanët, edhe pse Hoxha e kishte shlyer këtë me mosmirënjohje. Dhe britanikët këtë fakt e “kishin lidhur nyje me gishtin” e tyre. Në operacionin “Valuable” u dalluan disa elemente: profesionalizmi dhe përvoja e NSH-së, cektësia kombinuar me një amatorizëm të CIA-s së sapokrijuar, vullnetarizmi pothuajse gjithmonë joreal i refugjatëve shqiptarë, ndër të cilët janë rekrutuar dhe “luftëtarët t lirisë” dhe faktori njeri që nuk pritet: tradhtia e Kim Philby, i Shërbimit britanik “Secret Intelligence”, agjent dhe ndërlidhës britanik me “Zyrën për Politikat Koordinuese” amerikane (OPC), e krijuar për të organizuar përmbysje në vendet evropiane armiqësore me Shtetet e Bashkuara.
*** Në mbrëmjen e 3 tetorit 1949
Në mbrëmjen e 3 tetorit 1949 një anije e bukur pikturuar blu dhe flori, me flamuj portokalli, e quajtur “Stormie”, hodhi spirancën gjysmë milje nga gadishulli i Karaburunit. Nga një ekzaminim sipërfaqësor kishte të gjitha karakteristikat e një anije si cruise. Në fakt ajo ishte anija nga u ulën në tokë e “lugatët” siç ishin emërtuar partizanët anti-shqiptare. Dhe këtë natë nëntë “lugatët” e parë u kthyen në atdhe për të vënë zjarr në barutin e revoltës. “Lugatët” kishin përfunduar disa ditë trajnimin e tyre në artin e luftës guerile dhe sabotim në Maltë, në kështjellën e Bin JEMA. Ata kishin si mësues zyrtarë britanikë të “NSH” që kishin luftuar kundër gjermanëve në Shqipëri. Kur prekën tokën, “lugatët” nuk mund të dinin se misioni i tyre ishte i destinuar të dështonte. Kim Philby, në atë kohë ishte duke udhëtuar në Shtetet e Bashkuara në bordin e transatlantikes “Caronia”. Ai e shijoi lundrimin duke pirë shampanjë dhe duke u angazhuar në biseda miqësore. Por vetëm pak para se të nisej, në Londër, ai kishte takuar “survejuesin” e tij Sovjetik dhe kishte vënë dritë mbi funksionimin aktual të operacionit “Valuable” mbi të cilin kishte njohje në sajë të detyrës së tij të re në Uashington. Duke shmangur hapat e rëndë dhe burimet e ujit, vende ideale për prita, grupi, me uniformë, me armë, eksploziv, monedha ari dhe radio, filloi marshimin në malin Tragjas. Katër burra, të kryesuar nga Bido Kuka, u nisën për në Kurvelesh, dhe katër të tjerë u nisën për Vlorë. Sapo grupi i Bido Kukës arriti në fshatin Gjorm, kanë mësuar se shokët e tyre ishin kapur dhe ata ishin të zënë pritë në të cilën kushërinjtë Lepenica dhe Zogoll Sheno ishin vrarë, ndërsa i katërti ishte zhdukur. Një vajzë i tha Bido Kukës se departamentet e ushtrisë shqiptare kishin rrethuar të gjithë bregun e detit disa ditë më parë. Nga nëntë “lugatë” katër u vranë, një u zhduk dhe katër u shpëtuan.
Misioni i dytë u nda përsëri në dy:
Grupi “Korça”, i udhëhequr nga Sefer Musho dhe grupi”Gjirokastra”, i komanduar nga Bardhyl Gerveshi. Ndryshe nga grupi i Bido Kukës, ata shpëtuan nga ndjekja e ushtrisë dhe policisë. Por shpejt kuptuan mosbesimin që i rrethonte, edhe pse regjimi i Hoxhës ishte jo popullor në mesin e popullsisë. Të gjithë ata që u kthyen në Greqi, bënë një raport të detajuar mbi situatën. Është koha kur ka lindur një lëvizje anti-qeveritare, disa shqiptarë janë arrestuar, torturuar nga Sigurimi (policia sekrete e Tiranës) dhe eliminuar, njerëzit treguan interes, por së pari donin të shikonin angazhimin e drejtpërdrejtë dhe konkret të amerikanëve dhe britanikëve. OPC dhe SIS vlerësuan se në tërësi nuk ishte aq e keqe. Me trajnim më të mirë dhe përgatitje më të mirë politike, ishte e mundur të arrinte në vendin e vetëm komunist që nuk ishte i afërt me Bashkimin Sovjetik. Një mision në dukje i lehtë, por u vështirësua nga konkurrenca midis atyre që kishin ambicie për Shqipërinë ose një pjesë të saj, si Greqia dhe Jugosllavia. Ata synonin ta bënin atë në një zonë me ndikim të drejtpërdrejtë, me Shtetet e Bashkuara që synonin të zhduknin Britaninë e Madhe. Së fundi, dhe jo më pak Italia, pika shqiptare e emigrimit dhe mbërritjes, me të paktën një bashkësi të madhe në Sicili, dhe interesat asnjëherë të fshehura mbi “Tokën e Shqiponjave”, që kishte çuar edhe në profesion, pak para Luftës së Dytë Botërore. Për më tepër, shërbimet sekrete italiane kishin trajnuar agjentë shqiptarë gjatë luftës dhe vazhdonin t’i përdorin ata edhe pas, veçanërisht nëse ata ishin katolikë apo të lidhur me partinë e pavarësisë. Për më tepër, Roma nuk u pëlqente amerikanëve dhe anglezëve për të përdorur territorin italian si bazë për operacionet e përmbysjes së regjimit. Si rezultat, u orkestruan “rrjedhje informacioni për arsye të ndryshme “, “inate” dhe “intriga” por përfundimi kushtoi jetën e njerëzve me besim të mirë dhe të gatshëm për të sakrifikuar për lirinë e vendit të tyre. Rrjedhja e informacioneve shkoi krah për krah me lojën e dyfishtë të Philby, dhe u vendos në zemër të operacionit “Valuable”. Vetëm për të përmendur disa, 14 shtator 1949 London “Chronichel Re” shkroi: “Vullkani shqiptar është gati të shpërthejë”. Cyrus L. Sulzberger, korrespondent i “New York Times”, më parë ai shkroi se “dobësimi dhe përmbysja e mëvonshme e regjimit shqiptar ishin një qëllim themelor i Perëndimit”. Pastaj ai foli për rezistencën antikomuniste dhe për rekrutimin e bandave të guerrilasve.
***27 mars 1950
Së fundi, më 27 mars 1950 Sulzberger rrëfeu mbi dy grupe agjentësh që zbarkuan në territorin shqiptar, me qëllim të organizimit të komunikimit me lëvizjen anti-komuniste. “Ndërkohë, Kim Philby ndërtonte kontakte dhe mblidhte simpatinë. Pasi i zbuluan tradhtinë e tij, shumë njerëz kujtuan dehjet e tij kolosale të paraprira nga bisedimet e gjata mbi operacionet e fshehta, agjenti i dyfishtë gjithmonë i gatshëm për të vënë në dispozicion të “inteligjencës” Anglo-Amerikane dhe miqve të tijinformacione, me kërkesën për reciprocitet. Philby arriti deri aty sa të ndante me James Mc CARGAR, një nga njerëzit e parë rekrutuar në OPC, zyrën ku janë analizuar operacionet në Shqipëri dhe më pas janë kryer dhe informacionet dhe raportimet përfundimtare si një mision i përfunduar. Pikërisht në atë zyrë, me Philbyn janë shprehur shqetësime mbi fundin i grupit të Lepenicës në jug të Vlorës dhe faktin që operacioni i spastrimit u drejtua direkt nga shefi i shtabit të ushtrisë shqiptare. Pavarësisht nga dështimet, pengesat, humbja e burrave dhe ajo materiale, familje të tëra u shfarosen në hakmarrje, misionet e “lugetërve” vazhduan deri në vitin 1953. Philby kishte përfunduar nën vëzhgimin e kundërzbulimit, pasi Guy Burgess dhe Donald MacLean, shokë dehjesh e pijesh të tij, tradhtuan dhe ikën në Moskë. Ai ishte larguar nga zyra e tij në Uashington për një muaj, kur u vendos të paracaktonte tre grupe. Dymbëdhjetë njerëz në total, në tre zona të ndryshme të Shqipërisë, konsideroheshin të “sigurt”. Ata as nuk patën kohë për të prekur tokën. Ushtria, policia dhe agjentët e Sigurimit po i prisnin. Ata që nuk u vranë menjëherë u gjykuan, edhe në qoftë se gjykimi nuk kishte rezonancë të fuqishme të gjyqeve të tjera “staliniste”. Jo të gjithë ata që u arrestuan u dënuan me vdekje. Por askush nuk u pa më gjallë. Por goditja përfundimtare do të vinte më pas. Lufta Koreane impononte të mos ndalonin operacionet subversive. Por askush nuk ishte në dijeni të nivelit të improvizimit, diletantizmit dhe cektësisë me të cilin u zhvilluan. Philby ishte dëm i vogël tëshmë, i larguar nga vendimet me rëndësi, por ajo që shërbimet sekrete sovjetike dhe shqiptarët kishin mësuar nga të burgosurit, përpara se ti ekzekutonin ata, kishte lejuar për të rindërtuar të gjithë bisedën e palidhur: Nga rekrutimi i luftëtarëve, trajnimet, teknikat e infiltrimit, sistemet e transmetimit dhe kodet përkatëse.
Hamiti
***
Ndërsa të gjitha këto ndodhnin, agjentët e CIA-s e kuptuan se kishin gjetur njeriun e duhur tek Hamit Matjani. Ai u konsiderua si një lloj Robin Hood, i aftë të hyjë dhe të largohet nga Shqipëria, të kontaktojë grupet e rezistencës, të krijojë marrëdhënie, të rekrutojë luftëtarë të rinj. Më 28 prill 1952 Hamit Matjani, Xhelo Tresova, Zenel Shehu, Haxhi Gijle, Halil Branica, Hamir Prençi kaluan kufirin nga Shqipëria në Greqi në rajonin e Korëës. Branica u sëmur dhe duhej të kthehej. Të tjerët arritën në zonën e Matit, ku u takuan me grupe antikomuniste të rekrutuara nga Matjani. Me ta ishin Prençi dhe Shehu, monarkistë të besimit të dëshmuar dhe anëtarë të Gardës së Mbretit. Të tjerët u kthyen në Greqi. Gjatë verës së vitit 1952, OPC nuk po mund të merrte komunikime në kohën e duhur për progresin e operacioneve subversive në Shqipëri. Hamir Prenci transmeton rregullisht, ka kërkuar materiale, para, armë, madje edhe një kanaçe me ngjyrë bezhë. Ai tregoi pikat e nisjes dhe faturat e materialeve. Shumë keq që ai ishte viktimë e një dëmtimi: kishte krahun e djathtë të thyer dhe transmetonte në alfabetin Morse me dorën e majtë, si rrjedhim sinjalet nuk ishin saktësisht të përsosura. Rrethana nuk ishte gjë e vogël dhe pa dyshim provokoi më shumë se disa pyetje. Por si të përcaktohet nëse ai që transmetonte ishte Prençi apo një operator tjetër? Mbretëresha Geraldina sugjeroi si ta zgjidhë problemin. “M’u kujtua – tha sovrania e Shqipërisë -. Që Zenel Shehu më kishte dhënë kujdestarinë e vlerave të tij monetare. Unë u thashë amerikanëve që të pyesnin Zenelin, se ku i la ai gjërat e tij personale. Ai do të duhet të përgjigjej,.” Tek Zonjë e Shtëpisë ” ose “tek nëna”. Por amerikanët morën një përgjigje ndryshe nga agjentët në Shqipëri, të tipit, mjaft bëtë pyetje idiote. Kq mjaftoi dhe ata kaluan në një komunikim me kode. Dhe kjo ishte fatkeqësia. Branica ishte i pari që zbriti me parashutë. Më pas preku tokën Matjani me Naum Sulën dhe Gani Malushin. Të gjithë u ulën në vendet e treguara nga Prençi dhe u kapën. Vetëm në fund të vitit 1953, kur asnjë nga operacionet e planifikuara nuk ishte materializuar, dyshimi për transmetimet radiofonike u bë mbizotërues. Në prag të Vitit të Ri ju dha goditja e fundit. Radio Tirana njoftoi se Matjani, shokët e tij dhe miqtë e tyre të rekrutuar në Shqipëri ishin kapur. Gjykimi i prillit 1954, përveç dënimeve të shumta me vdekje, zbuloi madhësinë e fatkeqësisë dhe mbi të gjitha që për 18 muaj agjentët e Sigurimit me ndihmën e kolegëve të KGB-së kishin përpunuar dhe transmetuar mesazhet mbi të cilat bazoheshin vendimet amerikane.
Një “shah mat” i cili gjithashtu lejoi ironinë makabër të Enver Hoxhës në kujtimet e tij.
“Ne i detyruam agjentët e kapur të lidheshin me radio me qendrat e tyre të spiunazhit në Itali dhe vende të tjera, duke bërë kështu lojën tonë dhe “rrotulluar turpshëm zotërinjtë e tyre, të cilët kishin provuar të jenë i paaftë dhe dritëshkurtër. Ne kemi arritur deri aty sa të na hidhnin çdo gjë që diktonin agjentët e tyre të kapur. Bandat e kriminelëve u parashutuan ose depërtuan përtej kufirit, në bazë të mesazheve tona, e lanë veten të drejtohen nga ne si delja në thertore. Armët dhe materialet e tjera të hedhura ose të marra prej tyre ishin në emrin tone. Kështu rrjetet e spiunazhit hidhnin atë që ata kishin për të hedhur dhe ne ishim ata që e prisnin. Agjentët e tyre u dërguan në gjyq e më pas kanë marrë dënimin e merituar. Ishim mashtrimi yënë i famshëm me radio, inteligjenca, ligji i mirë, vigjilenca revolucionare e popullit shqiptar dhe jo merita e një Kim Philby, si mund të besojnë disa, gjë që bëri që planet e armiqve të jashtëm të dështonin me turp”. Në të vërtetë, sidomos amerikanët kurrë nuk u dorëzuan deri në fund për përmbysjen shqiptare. Dhe mbi të gjitha, ata krijuan një operacion të ndjeshëm ndaj “një mohimi të besueshëm”. Edhe sot, pavarësisht se arkivat janë hapur dhe shumë dokumente janë deklasifikuar, disa detaje të operacionit “Valualble” mbeten të mbuluara nga sekreti.
* AGENZIA INFORMAZIONI E SICUREZZA INTERNA
GNOSIS Publikimi italian i inteligjencës
