Dorëshkrimet e Marie Melyshi, motra ePal Melyshit
01-Komandant i shkollës së oficerëve Feti Smokthina i thotë babait me zë të ulët:Kapiten Nikolla, ne i propozuam komandës për gradimin tënd, por po përgatitet arrestimi yt
02- Si babai Nikoll Melyshi arratiset në Greqi,Itali pastaj në Kanada
03-“Komitët”, të arratisurit nëpër male, ishin egërsuar shumë, pasi pushteti ua dogji shtëpitë dhe familjet
04-“Komitët”, më futë n në listat e ekzekutimit sepse isha motra e komunistit Pal Melyshi, paçka se isha edhe e bija e Nikollës
05- Maratona e internimeve nga Shpali në Lezhë në 500 metër katror na linin të vinim vërdallë mbi 200 frymë.
06- Në kamp me 89 gram bukë në ditë, me supë me lakra të pa pastruara dhe pa vaj
Përgatitur nga Albana Melyshi Lifschin
Pas vdekjes së nënës, im vëlla Kastrioti, më dha në dorë një fletore me kapak të trashë.
-Këtë, nëna e ka lënë për ty,- tha ai.
Ishte ditari i nënës sonë. Mbi kapak qe ngjitur një fletushkë shënimesh e verdhë, ku ajo kishte lënë porosinë e fundit.
“Albana, mos harro. Në qoftë se ky rrëfim do të botohet, do të gjesh vend për fotografitë që e bëjnë më të besueshëm, duke filluar që nga djegia e Kullës së Melyshajve deri tek varrimi i nanës…”
Ishte amaneti i nënës sime, porosia e saj të fundit që ma kish lënë mua për ta përcjell tek ju.
Dhe unë e solla këtu në origjinal.
Si Nikoll Melyshi arratiset në Greqi, Itali pastaj në Kanada
Babai ynë u kthye vonë nga Lufta. Siç dëgjuam, qe caktuar të punonte si instruktor në shkollën e oficerëve në Tiranë. A e dinte se ç’kish ndodhur me familjen e tij? A e kishte parë kullën tonë të djegur?
Komandant i shkollës së oficerëve ishte Feti Smokthina nga fshatrat e Vlorës, ishte nxënësi i babait një kohë dhe e donte dhe e respektonte atë.
Një mbrëmje ai u ndesh ballë për ballë në bulevardin përballë hotel “Dajtit”. Në kalim, pa e ndaluar hapin, Fetiu i tha me zë të ulët:
-Kapiten Nikolla, ne i propozuam komandës për gradimin tënd, por po përgatitet arrestimi yt. Dhe ashtu me hap të nxituar u larguan nga njëri tjetri, pa shqiptuar e shkëmbyer asnjë fjalë më tepër. Në mbrëmje dikush tjetër i kish dërguar një pusullë në hotel. Nuk kishte ç’të priste më.
* * *
Babai e la hotelin me shumë fshehtësi, i veshur me rroba civile. Takoi një mik të tijin, (atij asnjëherë s’i mungonin miqtë) i cili i siguroi një pajton sa për të dalë nga Tirana. Hap pas hapi, babai mbërriti në Mirditë, tek shtëpitë e djegura. Tek kulla çdo gjë ishte shkretuar. Aty në ato troje vetëm qeni kishte mbetur gjallë. Askush s’e di se si ka jetuar ai qen, i vetmuar, pa njerëzit e tij, pa ushqim, besnik i kullës. Ai lehte me ulërimë si ujk, si për të treguar se ç’i kishin parë sytë. Edhe kafsha vuante si të zotët. Pasi kaloi atë ditë të zezë vetëm me qenin që i bëri shoqëri, në muzg u nis tek bashkëfshatarët, të cilët me siguri duhet ta dinin se ku ishin njerëzit e tij të malit.
Ata ishin bashkuar për t’i rezistuar jetës së malit, urisë, të ftohtit dhe forcave të ndjekjes. U bënë pesë nga familja e Melyshajve në mal: Babai ynë, i vëllai Ndoi, Gjoni vëllai i dytë i yni, dhe kushërinjtë: Frroku, Marku. Me bukë e ushqime i mbanin miqtë. Dera jonë ka pasur shumë miq, jo vetëm në Mirditë që ishin 12 bajrakë por deri në Mat, Dibër, Lumë (Kukës) Tropojë që u bashkuan me komitët.
“Komitët”
“Komitët”, siç i quanin vendasit të arratisurit nëpër male, u egërsuan shumë pasi pushteti ua dogji shtëpitë dhe familjet ua syrgjynosën nëpër kampe internimi. E urrenin kaq shumë komunizmin, saqë nuk donin të dinin më as për familjarët e fisin e tyre, nëse dikush ishte pleksur me ta. Në listat e ekzekutimit kishin futur edhe nuse e vajza të reja, simpatizante të pushtetit të ri komunist dhe ato që iu bashkuan aksioneve te rinisë.
Ndër to ishte futur edhe emri im, sepse isha motra e komunistit Pal Melyshi, paçka se isha edhe e bija e Nikollës.
Në mbledhjen e fundit me “komitat e malit”, babai u tha se do të ikte përtej kufirit.
-Kush është dakord me mua, e sidomos nga fëmijët e mi, apo nipërit, le të vijë me mua.
Gjoni, i biri, dhe Ndoj, i vëllai, u ngritën në këmbë duke thënë:
-Ne do të vijmë me ty, se ndryshe në mal do të vdesim si qen, se as bukë nuk do të na sjellin më. Ka filluar kriza e misrit dhe e grurit. Populli po varfërohet.
Ashtu u bë. Ata të tre kaluan kufirin për në Greqi. Më pas kaluan në Itali dhe më vonë përtej oqeanit e u vendosën përfundimisht në Kanada. Nga familja jonë kushërinjtë e babait; Frroku dhe Marku mbetën nëpër male.
Pas dy javëve qëndrimi në Shpal, ashtu siç ishim 25 frymë, të shoqëruar me policë, të izoluar në një kamion ushtarak të mbyllur me mushama, na transferuan në Lezhë.
Në Lezhë na mbyllën në një godinë të madhe me hapësira të gjëra që u ngjante shumë stallave të fermave. Kjo godinë ishte plot me të internuar të tjerë, pjesëtarë të familjeve të krerëve të veriut. Godina qe rrethuar me policë të armatosur mirë. Njëri prej tyre që rrinte tek porta nuk linte as fëmijët të dilnin për nevoja të domosdoshme, pa marrë leje tek tetari i rojës. Ushqimin e gatuanin gratë në kazan, si për derrat, me lakra e presh të pa pastruar, vetëm me kripë, pa yndyrë. Buka ishte 800 gr. në ditë për familje. Uji vinte i depozituar dhe ndahej me gota alumini. Godina nuk ajrosej pasi dera mbahej mbyllur se mos ikte ndonjëri prej nesh. Në 500 metër katror na linin të vinim vërdallë mbi 200 frymë. Na vunë të flinim me brinjë për tokë, pa pasur me vete asnjë mbulesë se ashtu pat ardhur urdhri që kur bashkë me shtëpinë të digjeshin të gjitha. Nuk na lanë të merrnim as edhe një batanije me vete. Për këtë gratë e shtëpisë e mallkonin ditën dhe natën kur binim të flinin bashkë më fëmijët e tyre me brinjë përtokë, pa dysheme e pa tavan, duke u dridhur nga të ftohtit e duke u përpjekur të ngroheshin me frymën e njëri-tjetrit.
Një mëngjes nana jonë e hapi gojën e i tha tetarit të rojës:
-Nëse keni familje, kini mëshirë për fëmijët dhe për pleqtë, se mbaruan së ftohti.
Ai foli me komandantin e burgut dhe solli dy batanije për të gjithë ne.
Në Lezhë kishte shumë mushkonja dhe njerëzit filluan të sëmuren nga ethet, dizenteria e mungesa e ushqimeve. Madje edhe nga uji që na sillnin me bidonë që mbanin erë myk.
Gjyshja e shkretë e dërmuar nga hidhërimi dhe e lodhur nga internimi u sëmur rëndë e vdiq në Lezhë. Atje prehet edhe sot e kësaj dite. Ne fëmijët qamë shumë për të. Ishte një gjyshe shumë e dashur. Nuk mbaj mend kurrë të qortonte ndonjërin nga ne .
Njerëzve të tjerë të shtëpisë filluan t’u vijnë ndihma nga miqtë e të afërmit, ushqime e rroba, por vetëm për ne (nënën dhe tre fëmijët) nuk u kujtua njeri, madje as vëllezërit e saj që ishin të kamur. Një ditë s’m’u durua dhe i thashë nënës:
-Po dajat tanë, si nuk erdhën asnjëherë për të na parë, o nanë?
-Jo se nuk na duan, bij-o, por ti s’e kupton që ata i ruhen spiunllëkut, se i padisin e pastaj i burgosin. Unë si motër, nuk dua t’i shoh as të burgosur e as të internuar.
Kështu ma mbylli gojën ajo.
Pas vdekjes së nënës, im vëlla Kastrioti, më dha në dorë një fletore me kapak të trashë.
-Këtë, nëna e ka lënë për ty,- tha ai.
Ishte ditari i nënës sonë. Mbi kapak qe ngjitur një fletushkë shënimesh e verdhë, ku ajo kishte lënë porosinë e fundit.
“Albana, mos harro. Në qoftë se ky rrëfim do të botohet, do të gjesh vend për fotografitë që e bëjnë më të besueshëm, duke filluar që nga djegia e Kullës së Melyshajve deri tek varrimi i nanës…”
Ishte amaneti i nënës sime, porosia e saj të fundit që ma kish lënë mua për ta përcjell tek ju.
Dhe unë e solla këtu në origjinal.
* * *
Pas internimit në Lezhë, ku na mbajtën 6 muaj, na transferuan në Berat. Aty na ‘strehuan’ në lagjen Mangalem, në shtëpitë e shembura të Pashajt. Ishin të braktisura, shume të vjetra e të kalbura. Edhe ato që kishin mbetur në këmbë dukeshin sikur do binin nga çasti në çast. Në Berat atë kohë shihje gjithandej banesa të shembura, rrënoja si ato të fill pas luftës. Fëmijët duke luajtur gjenin në rrënoja filxhanë, pjata, lugë e pirunë, të paprekura të dala mbi dhe, dhe i sillnin tek nëna. Nëna kishte frikë se mos fëmijët nga skamja bëheshin hajdutë dhe një herë u bërtiti:
-Ku i morët këto sende? Kush ua dha? Mos ma nxini faqen!
-Po s’besove hajde ta tregojmë se ku i kemi gjet. Këtu moj nanë, sa më shumë të gërmosh aq më shumë gjen nga këto. Nëna u bind që fëmijët thoshin të vërtetën. Ne të shkretët nuk kishim asnjë enë kuzhine dhe ato ishin të askujt. Dhe për t’i blerë duheshin para.
Për çudi në këto gërmadha na doli fati i një strehimi.
Një nevojtore kishte shpëtuar pa u shembur. Ishte e vogël , e mbuluar me beton dhe kishte derë! Sipërfaqja e saj ishte 3×2, sa për të futur kokën. Morëm ca tulla të thyera dhe mbuluam vrimën e WC dhe mbi të ngjeshëm baltë për ta bllokuar plotësisht. Gjithsesi, në Berat ndiheshim më mirë. Beratasit ishin njerëz të butë e nuk na shihnin me përçmim.
Dega e brendshme na mbante nën kontroll.
Na mblidhnin rregullisht në xhaminë e Mangalemit. Kishin frikë se fëmijët e të internuarve duke u rritur mund të arratiseshin, siç kishte ndodhur. Për të jetuar na duhej jo vetëm buka e thatë por edhe lakra, preshi e, kripa së paku, (Mishin e peshkun,- kishim kohë që i kishim harruar). Për të blerë ato na duheshin para. Në qytet nuk kishte vend pune për të internuarit. Në fshat për të gjetur punë do të thoshte të dilje nga shtëpia me leje, të kishe moshë për t’u konsideruar “krah pune”, duhej të kaloje urën e Beratit, të veje pas malit të Shpiragut dhe vetëm kjo merrte një orë e gjysmë dhe po aq kthimi në banesën e kalbur.
Nëna jonë ishte e re, 42 vjeçe. Unë po rritesha pranë saj. Nuk më ndante nga vetja, po as nuk më linte të ngarkohesha me pesha të rënda “Je akoma fëmijë dhe të del kurrizi” më thoshte. Të dy vëllezërit e mi më të vegjël se unë, donin të bënin diçka, por ishin të parritur për punë. Kështu nëna ishte i vetmi krah pune. Ishte muaji korrik kur na erdhi nga fshati një grua e panjohur. Ajo i kërkoi nënës t’i korrte grurin. Nëna u gëzua dhe pranoi menjëherë. Unë iu luta të më merrte me vete dhe shkova me të.
Fshatarët ta jepnin korrjen e grurit “qesim”
Fshatarët ta jepnin korrjen e grurit “qesim” siç i thoshin, d.m.th., jo me normë, por me sipërfaqe toke të caktuar. Nënën e mbuluan djersët nga korrja pa pushuar,se donte ta mbaronte parcelën pa u errur, të mos na zinte nata pa hyrë në qytet. Ajo korrte dhe unë e mblidhja duar-duar. E zonja e shtëpisë u kënaq shumë nga puna e nënës. Ajo mori një gjel deti dhe e futi në furrë, dhe përgatiti një drekë aq të shijshme e të pasur, sa e kujtoj dhe sot. Dhe na mbushi një trastë të madhe me gjysmën e gjelit që mbeti, me ushqime, me miell, niseshte, lakra grosh e me fruta. Ajo grua e mirë nuk harroi t’i jepte nënës edhe 100 lekë për korrjen e grurit dhe sistemimin e tij. Morëm rrugën për në shtëpi pa perënduar dielli. Pa hyrë ende në qytet, nëna donte të bënte edhe një turrë drush që t’i shiste për 40 lekë. Me 40 lekë e kalonim ditën të katërt. Duke llogaritur edhe 100 lekë nga korrja e grurit dhe ushqimin që na dha ajo grua e mirë, atë ditë na u duk vetja të pasur!
Jeta po bëhej më e vështirë e me të papritura.
Një ditë, Dega e P. të Brendshme e Beratit mblodhi të gjithë të internuarit dhe u tha që të nesërmen nga një për familje do të shkonin në fermën e Otllakut, në Kuçovë, për të luftuar morinë e madhe të karkalecave. Karkalecat bënin kërdinë në grurë, misër, zarzavate dhe fruta. Kjo qe punë më tepër për rininë. Për të mos e lodhur më nënën, unë ngrita dorën e para për të shkuar vullnetare në Otllak. Kështu u bëmë një grup të rejash bashkë, që nëna të mos kishte merak për mua dhe u nisëm me kamionë për në fermë, që ishte afër me Beratin. Sa zbritëm në fermë, na u hodhën karkalecat në fytyrë e në trup. Ishin në madhësinë e një zogu. Ne i luftonin duke hedhur benzinë e duke u vënë zjarrin e mandej i fshinin nga fusha me fshesa gjeshtre(apo gjineshtre) dhe mbushnim çarçafët me ta .
Pastaj këndonim:
“ Karkalecin në lëndinë/ do ta djegim me benzinë”.
Kur digjeshin karkalecat lëshonin një erë të keqe shkrumbi.
Një ditë ishim vetëm ne të dyja ulur në një bllok betoni, kur nëna lëshoi një psherëtimë të thellë.
-Çfarë ke nanë?, e pyeta.
-Eh, moj bijë! Sa mirë qemë, e sa keq na erdhi jeta!
Dhe ajo nënë që ishte aq e rezervuar e s’i ndante hallet me njeri, tha:
-Ti, moj bijë je ende as e rritur,as e parritur dhe djemtë janë kalamaj. Unë nuk dua t’u tregoj hallet juve se nuk dua të rriteni të trishtuar. Unë nuk e di se sa do të zgjasë ky dënim i yni. Dhe pasi heshti pak psherëtiu sërish: “Vetëm Pali ndoshta do ta dijë! Po ku ta gjej djalin e madh, që nuk u bë i gjallë me gjithë ato që na ndodhën”.
Unë që isha më e madhja në mes vëllezërve të mi më të vegjël në internim doja të bëhesha mbështetje për nënën. Më parë kishte qenë Pali mbështetja e saj.
-Nanë, po të më japësh leje ti, unë ia gjej adresën Palit.
Nana u habit:
-Ku? Si ja gjen ti adresën Palit?
-Komunistët e gjejnë njëri tjetrin! – thashë unë me një siguri që më çuditi edhe vetë. Kisha vendosur të isha më e madhe se vitet e mia.
-Ne nuk njohim ndonjë komunist këtu në Berat, që të jetë shok i Palit, tha nëna. -E gjej unë dhe i kërkoj adresën e Palit. Afër xhamisë e ka zyrën. Njeriu që më erdhi ndër mend ishte Llukan Toska, kryetar i reformës agrare.
* * *
“Jam një e internuar dhe nanë komunisti”
Tek shoku Llukan shkuam bashkë me nanën. Hymë në zyrën e tij dhe ndenjëm tek dera.
-Jam një e internuar, -u prezantua nana. Ai ngriti sytë.
-dhe nanë komunisti, shtoi ajo.
Ai e vështroi me habi.
-Jam nana e Pal Melyshit.
Sqarimi ishte i plotë. Shoku Llukan u ngrit në këmbë.
Instinkti e ndihmoi të kuptonte se ç’kërkonte kjo nënë dhe mori menjëherë në telefon dikë. Pyeti, nëse e dinin se ku punonte Pal Melyshi. I thanë që është transferuar në Shkodër, në Komitetin e Partisë.
Nëna e falënderoi dhe ne dolëm.
-E pe nanë, që ka edhe komunistë të mirë? Si ky Llukani, jo si ai Petriti, ai që na dogji kullën.
-Po, po. Bijo, shoku i mirë njihet në ditë të vështirë.
Kishim zbritur në fund të shkallëve, kur na thirri Llukani.
-Prisni, t’u jap një zarf, se do t’u duhet për në postë.
Nana e falënderoi për gjestin fisnik, pa e hapur zarfin. Kur shkuam në postë pamë se brenda në zarf ai kishte futur disa kartëmonedha. Me to do të blinim ushqime, por mbi të gjitha ilaçe për vëllain, Lekën, që ishte i sëmurë.
Nana, që në fillim u gëzua shumë, ra në dilemë. T’i shkruante apo mos t’i shkruante Palit? Ajo qe një e internuar, e ai komunist. Po sikur t’i bënte dëm? Djali s’qe bërë i gjallë tërë kohën. Po sikur ta hiqnin nga puna e mirë që i kishin dhënë?
Së fundi vendosëm që t’i shkruanim kështu:
“A mundesh me na ardhë në ndihmë financiarisht, sado pak, se po jetojmë në mjerim e me fëmijë të sëmurë”
Nana dhe fëmijët.
Kampi i të internuarve, Berat
Përgjigja që na erdhi nga Pali ishte kjo:
Dava Melyshit
Kampi i të internuarve Berat
“Jam mirë. Fëmijët u shëndetsofshin. Para s’kam. Pali”.
Kur morëm këtë përgjigje nanës i iku fytyra. Edhe këtë kishim mangët! Unë e ndjeva veten fajtore që u bëra shkaktare me “trimërinë time”. U mundova ta qetësoj, por ajo ra në dëshpërim të thellë.
“Kaq të ftohtë janë komunistët me nanat?! psherëtinte.
Edhe mua nuk më besohej.
Nanës iu prenë shpresat se do ta takonte ndonjëherë të birin. Rrinte e heshtur. E ndiqja me sy, por ajo sikur m’i fshihte sytë. Në fakt, trembesha se mos i shikoja lot. Pastaj, një ditë papritur mori kurajë e tha:
-E di? Pali e ka një arsye që shkruan në këtë mënyrë, se spiunë ka kudo dhe ata i hapin letrat e telegramet dhe e padisin në parti, prandaj do ta lë rehat djalin të bëjë punën e jetën e vet. Në fund të fundit, fajin na e ka Nikolla që iku për veten e tij dhe e la familjen në mëshirë të fatit. Këtë telegram dhe një tjetër të ngjashëm si ky, nana i ruajti gjithë jetën sa qe gjallë.
* * *
Nuk kaloi shumë dhe të gjithëve ne, dhe familjet e tjera të trungut të Melyshajve, na sollën në Kuçovë. Kuçova ishte një qytet i vogël, por i bukur, me disa vila italiane. Por ishte krizë për ujin e pijshëm e të pastër. Pellgjet e ujit kishin më shumë naftë. Kuçova kishte plot puse nafte.
Në shtator, në Kuçovë u ndërtuan disa baraka të reja. Dëgjuam se do të improvizoheshin si shkolla. Një barakë e tillë do të shërbente për t’u dhënë mësim edhe analfabetëve të internuar.
-Shkollën ua ngritëm, tani puna është që një nga ju duhet të dalë vullnetar që të bëhet mësuesi apo mësuesja që do t’u nxjerrë nga analfabetizmi. Këtë e keni ju në dorë dhe bëni propozimin. Unë propozova një djalë nga Peqini 16-17 vjeç, që quhej Ali, një brumbull i shkurtër dhe i palodhur. Tek po flisja për karakteristikat e tij, u hodhën dy-tre zëra njëherësh dhe më propozuan mua. Po ç’isha unë? Nga rrethanat që na u krijuan, unë s’pata mundësi të mbaroja as 7-vjeçaren, se nuk na lanë.
Që kur u bë propozimi për mua për të qenë një mësuese unë ndjeva krenarinë e një vajze që po rritej me respektin e moshatarëve të saj.
vijon nesër
