Përgatitur për botim nga Vladimir Bizhga
Variantet që diskutohen sot në Rusi për bisedën, Stalin – Pasternak
Vijon nga numri i kaluar
VERSIONI I TETË – Stalini e informoi Pasternakun se rasti i Mandelshtamit ishte duke u shqyrtuar dhe se gjithçka ishte në rregull.
– “Do të jetë mirë.” Pastaj erdhi një qortim i papritur: “ Pse Pasternaku, nuk u kthye në mbështetje të poetit qoftë edhe me shkrim apo “sipas meje” ai edhe nuk u mërzit për Mandelstamin … (Nadezhda Mandelstam. Kujtimet) Ashtu si në rishikimin e shkurtër të Akhmatovës, diskutimi në bisedën e Nadezhda Yakovlevna fillon me fjalët e Stalinit, se çdo gjë do të shkojë mirë me Mandelstamin, kur të gjitha urdhrat për këtë çështje tashmë ishin dhënë. Prandaj, ai nuk i telefonoi fare Pasternakut për t’u konsultuar me të për mënyrën e trajtimit të një poeti të turpëruar: Për ekzekutimin ose faljen.
VERSIONI I NËNTË – Një regjistrim i historisë së Maria Pavlovna Bogoslovskaya (gruaja e Sergej Bobrov) e bërë nga V. D. Duvakin.
– Pastaj sapo erdha në Moskë nga mërgimi për të provuar diçka Sergej Pavlovich…
– Ndihmë. Ndihmë.
– Po. Ose e shtypura …
Me një fjalë, shkova tek Pasternaku. Dhe fillova një bisedë për atë që bëri Sergei Pavlovich dhe ndoshta do të ishte e mundur për ta ndihmuar Mandelshtamin me diçka … Pasternak u vrenjt, një herë dhe tha se ai nuk kishte mundësi.
– “A e dini për bisedën time me Stalinin?”
– “Jo, nuk kam dëgjuar asgjë, nuk di asgjë”. Këtu ai më tregoi për këtë bisedë. Ai gjithashtu tha:
-“Unë … ishte e pakëndshme të flisja, kisha mysafirë …” Stalini me pyeti se si lidhej ai me Mandelstamin, çfarë mund të thuash për Mandelstamin?
– “Dhe tani, ndoshta, kjo është një sinqeritet dhe ndershmëri e madhe e poetit,” më tha Pasternaku, “unë nuk mund të flas për atë që nuk ndihem, Ti më njeh nuk mund të jem dikush tjetër, kështu që thashë, se nuk mund të them asgjë për Mandelstamin”.
– Atëherë kjo është, ajo që Pasternak nuk ka thënë: “Ky është një poet i madh”?
– Jo, nuk tha asgjë. Kështu më tha, të paktën se ai nuk tha asgjë. Dhe u justifikua me faktin, se ai nuk mund të parandalonte asgjë.
-Pse u ndalua kjo bisedë?
-Sepse unë tregova disa poezi nga Sergei Pavlovich. Ai tha se këto nuk janë vargjet e Bobrovit që ai e do. Dhe përveç … ai …shtoi në fund:
– Në përgjithësi, është e pamundur të bëjmë gjithçka … “Ju e kuptoni, pas kësaj bisede, prestigji im është i ulët tani”. (Osip dhe Nadezhda Mandelstam, M. 2002 p.203-204)
VERSIONI I DHJETË – Unë mund ta riprodhoj këtë histori vetëm, sepse e mbaj mend atë, ashtu siç i tha Pasternaku, në vitin 1945. Sipas historisë së tij, kur rrinte në apartamentin e tij në Moskë, nuk kishte asnjë tjetër përveç tij, gruas dhe djalit të tij ra telefoni. Ai e mori telefonin dhe një zë i tha atij se ata po i flisnin nga Kremlini dhe se shoku Stalin donte të fliste me të. Pasternak në fillim iu sugjeroi atyre, se kjo është një lloj shakaje idiotike dhe e mbylli telefonin. Megjithatë, telefoni binte përsëri, dhe zëri në telefon disi po e bindte atë se thirrja ishte e vërtetë. Atëherë Stalini e pyeti, :nëse po fliste me Boris Pasternak”; Pasternak u përgjigj në mënyrë pozitive. Stalini e pyeti nëse ishte i pranishëm, aty me të kur Mandelstami lexoi një shpifje rreth tij, d.m.th., për Stalinin?” Pasternak u përgjigj, se i dukej e pavlerë, nëse ai ishte i pranishëm ose nuk ishte i pranishëm, por se ai ishte tmerrësisht i lumtur që Stalini po i flet atij, se ai gjithmonë e dinte se kjo do të ndodhte dhe se ata duhet të takoheshin dhe të flisnin për gjërat me rëndësi të jashtëzakonshme. Stalini pyeti, nëse Mandelstam qe apo jo mjeshtër. Pasternak u përgjigj se, si poetë, ata janë krejtësisht të ndryshëm, e se ai e çmon poezinë e Mandelstamit. Por ai në çdo rast nuk ndihet intim me të, ky nuk është rasti.
Këtu, duke më treguar këtë episod, Pasternaku nisi përsëri spekulimet e tij të gjata metafizike rreth pikave kthyese kozmike në histori, për të cilat ai dëshironte të fliste me Stalinin – një bisedë e tillë do të ishte një ngjarje me rëndësi të madhe historike. Në një mënyrë ose në tjetrën, Stalini përsëri e pyeti, nëse ai ishte i pranishëm apo jo, kur Mandelstami po lexonte poezitë e tij. Pasternak u përgjigj përsëri se gjëja më e rëndësishme është, që ai duhet të takohet me Stalinin, që ky takim në asnjë mënyrë të mos shtyhet dhe se gjithçka varet nga takimi, pasi ata duhet të flasin për çështjet më të rëndësishme – jetën dhe vdekjen. “Po të isha një mik i Mandelstamit, do të ishte më mirë ta mbroja atë”, tha Stalini dhe e mbylli. Pasternak u përpoq ta thërriste Stalinin, por, natyrisht, nuk mund t’i kalonte atij asnjë telefonatë. E gjithë historia i dha atij, me sa duket, një dënim të thellë: Në formën në të cilën është paraqitur këtu, ai ma tregoi mua, të paktën dy herë. (Isaia Berlin, “Takime me shkrimtarët rusë”, Në librin Isaia Berlin, “Historia e lirisë”, Rusi, M.2001, f.456-457.) B. Sarnov shkruan se Boris Leonidoviç Pastërnak, të paktën dy herë ia tregoi këtë histori Sir Isaisë. Dhe dy herë në këtë deklaratë të tij, Stalini e pyeti, nëse kishte lexuar (ose ishte me të) kur Mandelstam lexoi poemën e tij djegëse. Dhe dy herë ai arriti të shmangte përgjigjen. Më tej, Sarnov shkruan: “Më parë – duke e ditur vetëm versionet që i kisha dhënë para kësaj – nuk kishte asnjë dyshim, se gjatë gjithë kësaj bisede të tmerrshme me Stalinin, Pasternaku u mpreh nga një mendim: A e di Stalini se Mandelstam e lexoi në prani të tij atë poemën vetëvrasëse? A e dinte? Apo ndoshta ai ende nuk e di? Dhe nga historia e Isaia Berlin, mësojmë se kjo pyetje është bërë dy herë drejtpërdrejt.
VERSION I NJËMBËDHJETË – Kur në një apartament komunal erdhi një telefonatë nga Kremlini: “Shoku Stalini do të flasë me ty”, B. L. pothuajse i mpirë; ishte jashtëzakonisht i papërgatitur për një bisedë të tillë. Por zëri zëri i Stalinit u dëgjua me ton pranues. Udhëheqësi foli me “ju”, në mënyrën e vet: “Më thuaj, çfarë thonë ata në qarqet tuaja letrare rreth arrestimit të Mandelstamit?” B.L., reagoi sipas zakonin të tij për të mos iu qasur menjëherë temës në mënyrë specifike, por në përgjithësi. Së pari, në reflektimet filozofike, ai u përgjigj: “Ju e dini, ata nuk thonë asgjë, sepse, nëse do kishim qarqe letrare dhe unë mendoj se nuk ka qarqe letrare, askush nuk thotë asgjë, sepse të gjithë e dinë se çfarë duhet të thonë, ata kanë frikë”. Etj. Një heshtje e gjatë në tel, dhe më pas: “Epo, mirë, tani më tregoni, cili është mendimi juaj për Mandelstamin? Cili është mendimi juaj për të si poet?” Dhe pastaj B. L. vetë filloi të fliste ashtu plot dredhi sipas zakonit të tij, se ai dhe Mandelstam ishin poetë të drejtimeve krejtësisht të ndryshme. Kur B. L. heshtte, Stalin i tha me tallje: “Epo, nuk arrite të mbrosh një shok!”, dhe e mbylli telefonin. B. L. më tha se në atë moment ai thjesht ndjeu se ishte një fantazmë, aq poshtëruese ishte mbresa që e vuri poshtë, edhe pse në të vërtetë ai nuk ishte mik me poetin Mandelstam, edhe biseda nuk u shfaq siç duhet. (Olga Ivinskaya, “Vite me Boris Pasternakun”, “Kapur nga Koha”, M.1992, f. 80-81.) Sarnov shkruan se ka një hollësi të vogël në këtë version që ndryshon ndjeshëm tonin dhe ngjyrën e bisedës. Rezulton se udhëheqësi u kthye tek Pasternaku duke iu drejtuar, me Ne! Është e vështirë të imagjinohet se kjo hollësi ishte fryt i fantazisë së Ivinskajas. Dhe detaji është mbresëlënës. Aq shumë sa që kritiku letrar V. Soloviev ishte dritëshkurtër – ai e “modeloi” këtë fakt duke e quajtur raportin e tyre -një Miqësi, në fakt, një gjë e tillë nuk kishte qenë kurrë. Përkundrazi. Në fjalët e tij Borisi thotë: “Unë jam duke komunikuar me të, por për të folur kam ëndërruar gjithmonë për këtë (në intimitet Ne) -.” “Ne bolshevikët e vjetër kurrë nuk i mohuam miqtë tanë”. Dhe nuk ka nevojë, që të ketë biseda të tjera me ju. Dhe e mbylli. (Vladimir Solovyov, “Fryma i mprehi bërrylat e tij”, M. 1992, f.126) Autori i rindërtimit bie pohon se: “Tirani ishte i kënaqur – gjithçka doli si e kishte menduar”. B. Sarnov shkruan: “Solovovi nuk mundi dhe nuk dha një rindërtim “të pakujdesshëm”, por e pa të nevojshme ta sjellë, jo vetëm, siç thashë më parë, për të kompletuar pamjen, por edhe për shkak se hedh dritë në të gjitha versionet e mëparshme. Pas të gjithë versioneve, të gjithë atyre që i japin ato – me gjithë mosmarrëveshjen mes tyre – në fund të fundit konvergojnë në faktin se “tirani ishte i kënaqur.” Të gjithë, në përgjithësi, nuk kanë asnjë dyshim se pothuajse qëllimi kryesor i kësaj Thirrjeje ishte për ta poshtëruar “qenien qiellore” Pasternakun. Dhe të gjithë (madje Nadezhda Yakovlevna dhe Anna Andreevna) vënë theksin e vlerësimit të pakët mbi sjelljen e dobët të Boris Leonidoviç. Vilmont i vë atij një notë tresh, Nadezhda Yakovlevna me Ana Andreevna – një katërtë fortë, Bobrov – një dysh, Solovyov – pothuajse as edhe një notë “. Unë dua të ofroj, një tjetër version – atë të trembëdhjetin.
VERSIONI I DYMBËDHJETË – Në versionin e dhjetë, I. Berlini, duke rikujtuar një bisedë me B. Pasternak, mbajtur në vitin 1945, tha se Stalini e pyeti, nëse ai kishte qenë i pranishëm kur Mandelstam po lexonte një shpifje poetike rreth tij, për Stalinin. Asnjë version tjetër i këtij fakti nuk përmendet. Unë dyshoj që B. Pasternak u përgjigj, pasi i tha ai për këtë. Gjegjësisht – pa marrë parasysh, nëse ai ishte i pranishëm apo jo. Së pari, B. Pasternak ishte shumë i frikësuar nga vetë thirrja; së dyti, Stalini i drejtoi atij pyetjen që kishte më shumë frikë; Së treti, ata nuk ia thanë atë se Stalinin e dinte për Pasternakun dhe donte t’ia paraqiste atij atë. Pa dyshim, B. Pasternak e dinte ose e kuptonte se Stalini e dinte, se ai ishte i pranishëm kur Mandelstam lexonte vargjet atë ditë. Së paku, pranoi se kishte njohje me Stalinin. Mandelstam vetë gjatë marrjes në pyetje i emërtoi të gjithë ata që i dëgjuan vargjet. Sarnov me të drejtë vë në dukje se Stalini e beri këtë pyetje dy herë. Këtu është e rëndësishme të theksohet edhe një herë, se vetëm në një bisedë me I. Berlin Pasternaku dha një version tjetër të kësaj bisede legjendare.
VERSIONI I TREMBËDHJETË – Folën për këtë fakt shumë të rëndësishëm. Pse? I. Berlini ishte i huaj dhe mund t’i thuheshin gjërat, “ndryshe”. Të gjitha versionet e tjera ishin “për përdorim të brendshëm”. Ishte më mirë të mos e përmendja këtë para vetes, sepse atëherë e gjithë biseda do të merrte një ngjyrë krejt tjetër – pothuajse një marrje në pyetje. Për një të huaj si I. Berlin, kjo duhej të nënkuptonte se ajo që po bëja unë më bënte (një hero!) Është si –ai nuk më kish treguar se si duhet të ishin vargjet vetëvrasëse të Mandelstam, dhe në një bisedë me Stalinin nuk mund të tradhtonin një mik kështu edhe shmangën një përgjigje të drejtpërdrejtë. Në versionin e ” tyre” akti më i shëmtuar ishte se Pasternak nuk e mbrojti Mandelstamin përpara Stalinit siç duhet. Ai kishte treguar veten: Të hutuar ose të frikësuar. Gjithkush e kuptoi këtë. Në fund të fundit, vetë Stalini e thirri në telefon! Por në fund, Pasternaku dhe nuk u lëndua. Sepse Mandelstam u lirua në atë kohë …
Dhe kështu, Stalini telefonoi Pasternakun dhe e pyeti, me pyetjen më të tmerrshme: A ishte ai i pranishëm kur Mandelstam lexoi një poezi plot shpifje për të, për Stalinin? Nuk është e vështirë të imagjinohet se çfarë mendimi i fluturoi Pasternakut në kokë. Sipas zakonit, ai filloi të murmuriste zhurmshëm diçka të pakuptueshme, por Stalini vazhdimisht përsëriste të njëjtën pyetje. Unë kisha për të thënë të vërtetën, dhe menjëherë do të shtoja se ai nuk ka të njëjtat pikëpamje. Kur Stalini kërkoi të thoshte atë që ai mendon për poetin Mandelstam vetë, ai – Pasternaku – ende distancohej nga Mandelstam, duke thënë se e gjithë kjo ishte e huaj për të (e vërteta absolute!). Dhe për Mandelstam vetë ai ishte i heshtur në të gjitha (shih Versionin 9). Këtu Stalini tha diçka si, fakti që miqtë duhet të mbrohen, por jo aq. Por, është naive të besohet se Stalini ishte i interesuar për faktin se si Pasternak e vlerëson Mandelstamin ose punën e tij. Dhe se fati i këtij të fundit mund të varet nga ky vlerësim. Edhe pse të gjitha versionet, përveç të dhjetës, duan të na bindin për këtë. Stalini nuk kishte nevojë për vlerësime ose këshilla të askujt Si të trajtonte dikë (ose këdo!). Le të shohim këtë thirrje nga të dyja palët.
NGA STALINI
Qëllimi i thirrjes është Pasternaku. Përllogaritja e Stalinit ishte e saktë. Pasternaku ishte aq i frikësuar nga vetë thirrja dhe nga fakti se Stalini e dinte se Mandelstam kishte lexuar një vjershë tendencioze të Mandelstamit, sepse ai menjëherë nxitoi të bindte udhëheqësin që ai ishte duke e hedhur poshtë poezinë dhe vetë Mandelstamin. Kështu, betohet në besnikëri… … “m…!” – Mendoi Stalini, – “por juaji, një pauzë më tej, Stalini e shkeli dhe e fshiu çizmet me Pasternakun, duke thënë se miqtë e tij nuk e bënin këtë (ose diçka të tillë) dhe e mbyllën telefonin, duke ndërprerë çdo përpjekje për të shpjeguar Pasternakun.
NGA PASTERNAK
I frikësuar nga thirrja dhe, më e rëndësishmja, nga fakti se Stalini ishte i vetëdijshëm për faktin se Mandelstam po lexonte poezi për të, Pasternaku vazhdoi të pëshpëritëte, për të fituar një mundësi të dytë ose dy. Por Stalini, si një hetues me përvojë, nuk i dha atij këtë mundësi, dhe me pyetjen e tij të përsëritur, e bëri atë të përgjigjet, duke mos u shmangur. Dhe ai tha të vërtetën – se Mandelstam lexoi këtë poezi tek ai. Këtu Stalini ishte i heshtur. (Ai e dinte rolin e tij dhe luajti mirë!) Pasternak e humbi plotësisht fjalën e tij dhe priti më të keqen – një pyetje tjetër – pse ai nuk tregoi se ku. Por Stalini papritur e ktheu bisedën dhe e pyeti vetem për Mandelstamin. Pasternak, kuptoi se kjo kohë qe kryer… Për momentin, ai u qetësua pak dhe filloi t’i thoshte diçka Stalinit (mbase fjali të pakuptimta). Tani ai u ndje i sigurt! Por Stalini nuk ishte më i interesuar. Ai nuk donte më të fliste me Pasternakun. Ky përfundim i bisedës në masë të madhe dëmtonte Pasternakun. Në fund të fundit, i dukej se lideri ishte i gatshëm të fliste… Kjo vetëm dukej. Ishte tjetër gje nga “Goditjet Staliniste” të famshme! Kishte një shije shumë më të keqe … Ishte e qartë për Pasternakun – dhe kjo ishte një ngushëllim – nëse Stalini nuk mori ndonjë “masë” ndaj tij – kjo tashmë është gjë e mirë. Dhe ai u qetësua, pasi hëngri ofendimin. Pastaj, kjo histori iu tha njerëzve të ndryshëm. Disa detaje ndryshuan në të, u bë e mbushur me hollësi të reja, por tashmë nuk kishte rëndësi. Pasternak e dinte me siguri se më e keqja kishte mbaruar. Dua të përfundojë, një pjesë të tekstit nga takimi i përmendur tashmë i Isaisë së Berlinit me Boris Pasternak, për ndonjë arsye që mungon në përkthimin rus në librin “Historia e Lirisë”, M. 2001 “Pasternak ishte një patriot rus – ai kishte një vetëdije shumë të thellë për lidhjen e tij historike me vendin e tij. Ai kurrë nuk u ndal përsëri, duke më treguar se sa i lumtur ishte ai, kur kaloi verën e tij në fshatin letrar Peredelkino, i cili dikur ishte pjesë e pasurisë së sllavofilit të madh Yuri Samarin. Lidhja e vërtetë e traditave u zhvillua nga legjendat per Sadkon në Stroganov dhe Kochubeys, Derzhavin, Zhukovsky, Tyutchev, Pushkin, Baratynsky, Lermontov, Fet, Annensky, Aksakov, Tolstoy, Bunin – për Slavophiles, jo për liberalët inteligjenca, e të cilëve është aq e trashë, nuk e di se çfarë të jetojnë njerëzit. Kjo dëshirë pasionante, pothuajse obsesive për t’u konsideruar si një shkrimtar i vërtetë rus, me rrënjë të thella në tokën ruse, por origjina e tij hebraike rrethohej nga ndjenjat negative dhe kjo ishte veçanërisht e dukshme. Ai nuk donte ta diskutonte këtë çështje – jo sepse kishte turp për të, por ai nuk e pëlqente ata: Ai donte që çifutët të zhdukeshin plotësisht si popull. ” (Isaiah Berlin” The Proper Study of Mankind”, An Anthology of Essays, Farrar, Straus and Giroux, Neë York, 1998, page 532.) Nje natë Stalini merr në telefon mikun e tij, Pasternakun. Në një letër për prindërit e 23 qershorit 1934 (f. 287) të cituar nga Sarnov, ai (Pasternak) shkruante: “Një gjë që më kursyen është se ata po merren shumë me mua (në pjesët më të larmishme dhe drejtpërdrejtë të kundërta të shoqërisë). Javën e kaluar edhe Stalini më telefonoi (për herë të parë në jetën time), dhe ju nuk keni idenë. Çka do të thotë. ” (thekson Pasternak) Më tej, Sarnov me të drejtë vëren se “… certifikata e sigurisë, e dhënë një herë nga udhëheqësi, nuk e ka humbur fuqinë e saj.” Në një letër kolektive, e cila u përgatit, në janar të vitit 1953, nën udhëzimet personale të Stalinit dhe që duhej të ishte botuar në “Pravda”, duke kërkuar një dënim të ashpër për “vrasësit me rroba të bardha”, të nënshkruar nga “personat me kombësi judaike” t cilët duhej ta nënshkruanin atë. Kishte në të të gjithë hebrenjtë e njohur sovjetikë, duke filluar me Kaganoviçin, por emri i Pasternak ishte zhdukur. Vetë Stalini e dinte se kush ishte me të! Ne këto 12 versionet e analizës së bisedës telefonike midis STALINIT dhe PASTERNEKUT, pa dyshim del e qarte ndërlidhja e të dyve në gjithë sistemin e ndërlikuar të diktaturës dhe propagandës në ish-Bashkimin Sovjetik. Por në romanin e tij Kadare, zbërthen artistikisht këtë nyje gordiane si një zënkë mes dy të mëdhenjëve, e cila ka dritë hijet e saj.
