Çfarë mendojnë aksionistët e djeshëm kur kalojnë në Jonufër e Lukovë dhe nuk shikojnë asnjë gjurmë të brezareve plot me agrume? Endërrat dhe djersa e tyre u groposën poshtë themeleve të betonta të vilave e hoteleve që po ndërtohen.
Koha e aksioneve ka perënduar. A ja vlejti djersa e një milionë aksionistëve? Po e atyre që humbën jetën? Është harruar Shkurte Vata, që humbi jetën në sektorin e Dushkut të hekurudhës Rrogozhinë-Fier. As fotografi nuk pati Shkurta. Aparati fotografik ende nuk kishte mbëritur në familjen e saj në Pecaj të Dukagjinit. Janë harruar 21 dëshmorët që ranë aksidentalisht në ndërtimin e hekurudhave, janë harruar emrat e Mrikës dhe Martës nga Tarazhi që u vranë nga hijet e zeza për të trembur çikat e malësisë për të mos marrë pjesë në aksione; ashtu si janë harruar edhe emrat e 63 të përndjekurve politikë, që humbën jetën në bonifikimin e kënetës së Maliqit.
Çfarë mendojnë aksionistët e dikurshëm kur shikojnë hekurudha të braktisura dhe ca trena të lodhur, që ngjajnë si dinosaur të plagosur? Koha, kur gjysma e transportit tokësor realizohej përmes 420 km hekurudhë, ka mbetur një histori e largët.
Çfarë mendojnë aksionistët e djeshëm kur kalojnë në Jonufër e Lukovë dhe nuk shikojnë asnjë gjurmë të brezareve plot me agrume? Endërrat dhe djersa e tyre u groposën poshtë themeleve të betonta të vilave e hoteleve që po ndërtohen.
Çfarë mendojnë aksionistët për rrënimin e Kombinatit Metalurgjik të Elbasanit, për shkatërrimin e Kombinatit të Tekstileve në Tiranë e atë të Sheqerit në Maliq? Ndoshta teknologjitë nuk qenë moderne, por teknologjitë ndryshojnë e përmirësohen.
E megjithatë, diçka mbeti. Mbeti “Rruga e Rinisë” që lidh Kukësin me Peshkopinë, mbeti traseja e rrugës së Malësisë së Madhe, mbetën fushat e liruara nga këneta e Tërbufit dhe Maliqit, mbetën hidrocentralet me emrat e dikurshëm “Lenin” dhe “Karl Marks”, mbetën shtyllat e ngritura në krahë përgjatë shpateve të maleve për elektrifikimin e vendit mbetën edhe trasetë e hekurudhave të djeshme.
Nuk ishte vetëm punë për rindërtimin dhe zhvillimin e vendit, por ishte edhe edukim, emancipim dhe dashuri për vendin. Për ndërtimin e hekurudhës Tiranë-Durrës punuan 30 000 të rinj, nga të cilët gjysma ishin anafabetë. Pasditja kthehej në shkollë për të luftuar analfabetizmin. Kjo “shkollë” u dha mundësinë 90% të vullnetarëve analfabetë t’i shkruanin për herë të parë një letër familjes së tyre.
Çfarë mendojnë aksionistët për rrënimin e Kombinatit Metalurgjik të Elbasanit, për shkatërrimin e Kombinatit të Tekstileve në Tiranë e atë të Sheqerit në Maliq?
Aksionet, thyen konservatorizmin e familjes shqiptare të fshatit për vajzat, të cilat njihnin vetëm fshatin e lindjes dhe atë ku do të martoheshin. Unë kam patur rastin që qysh në moshën 19 vjeçare, një vit pasi kisha mbaruar shkollën e mesme, të bridhja fshatrave të Tepelenës për të bindur djemtë dhe vajzat për të marrë pjesë në aksione. Nuk i kam gjërat me të dëgjuar, por si përvoja personale.
Ishte koha e një konservatorizmi të tejskajshëm. Kam parë prindër, që i fshihnin vajzat, i largonin për gjithe natën nga fshati tyre, i fejonin e martonin para kohe, ose vet prindi shoqëronte vajzën e vet gjatë gjithë kohës së aksionit. Asnjëherë nuk është detyruar askush ta dërgonte vajzën në aksion me forcë siç pretendohet nga disa, që krahasojnë aksionet e atëhershme me punën e papaguar të skllevërve për ndërtimin e piramidave të Egjiptit. Po, patjetër që bëhej punë bindëse shtëpi më shtëpi, biseda me gjyshërit, prindëri dhe të afërmit e të rinjve e veçanërisht të vajzave.
Ishte kohë mashkullore, ku femra paragjykohej si e përdalë nëse i bashkohej një brigade aksionistësh. Por ja që vajzat kur ktheheshin nga aksionet ishin krejt ndryshe. Ishin lodhur, por mendja e tyre ishte hapur. Vajzat e jugut ishin njohur me çikat e malësisë dhe kjo nuk ishte pak për një kohë që sot nuk imagjinohet.
Unë kam qenë tre herë në aksione për ndërtimin e hekurudhave. Herën e parë, bashkë me të rinj e të reja të Tepelenës, punuam në sektorin e Dushkut në Lushnje për ndërtimin e hekurudhës Rrogozhinë-Fier që filloi në vitin 1967 dhe përfundoi në vitin 1968.
Herën e dytë si pedagog bashkë me studentët e Fakultetit të Shkencave të Natyrës për ndërtimin e urës së Bushtricës së hekurudhës Librazhd-Përrenjas ,që filloi në vitin 1972 dhe mbaroi në vitin 1974 dhe për herë të tretë në sektorin e Buqezqës së Pogradecit për ndërtimine hekurudhës Përrenjas-Guri i Kuq, që filloi në vitin 1975 dhe mbaroi në vitin 1979.
Bashkë me studentët kemi punuar për ndërtimin e taracave të ullinjve në kodrat e Vorës, për korrjen e misrit në Adriatik të Kurbinit, për hapjen e themeleve në kombinatin metalurgjik të Elbasanit, e në shumë aksione të tjera. Sa herë kaloj në këto vende ndjej mall dhe sjell ndërmend detaje që kanë mbetur të paprekuara qysh prej atyre viteve të largëta.
Fakulteti i Shkencave të Natyrës të Universitetit të Tiranës ishte model në organizimin e aksioneve. Rregulli, disiplina dhe motivimi ishin në shkallën më të lartë. Pedagogë e studentë, punonim, ushqeheshim e argëtoheshim së bashku.
Në disa pjesë të trasesë së hekurudhës duhej gërmuar për të hequr masën e dheut e gurëve e në pjesë të tjera ajo duhej mbushur me gurë e dhe. Makineritë mungonin dhe krahu mbetej i vetmi mjet ndërtimi. Djem dhe vajza gërmonin, mbushnin karrocat me dhe dhe trasportonin atë deri te traseja. Dheu duhej shtypur me tokmak deri sa goditja e fundit të mos linte më gjurmë.
Tokmaku ishte një copë trung cilindrik rreth 30 cm i gjatë me dy bishta. Për të ngjeshur dheun duheshin bërë të paktën 15-20 goditje në të njëjtin vend. Nëse tekniku verente që tokmaku linte gjurmë mbi trasenë e sapo formuar, nuk e merrte punën në dorëzim deri sa tabani i tokës të kishte marrë fortësinë e duhur. Ditë pas ditë gjatësisa e trasesë rritej dhe ne vet habiteshim për punën e bërë.
Jeta në aksion nuk ishte e lehtë. Nuk ishte e lehtë të kaloje menjëherë nga auditoret e universitetit në punë krahu, nga jeta e lirë në një jetë të organizuar. Regjimi ditor ishte i rreptë. Gjithçka ishte e planifikuar koha e zgjimit, ushqimit, punës dhe e pushimit. Ditët e para të punës ishin shumë të lodhëshme.
Të gjithë ankoheshin për dhimbje muskujsh, ndërsa duart mbusheshin me fllucka deri sa formoheshin kallot. Nga lodhja dhe djersitja të gjithë kishin etje. Dy djem shkonin vazhdimisht për të mbushur gjymat me ujë të freskët. Të gjithë pinim nga i njëjti gjym, pa përdorur gota. Sot nuk mund të imagjinohet një gjë e tillë.
Sot gjithçka i takon një historie thuajse të harruar. Askush nuk di më ku ishte busti i Shkurte Vatës në Dushk të Lushnjes. Pak e nga pak trenistët nuk i binin më burisë së lokomotivës kur kalonin andej për të nderuar kujtimin e saj. Vetëm ca shkrime të vjetra kanë rezistuar ende në faqet e betonit të disa prej urave të hekurudhave.
Vullnetarizmi ka rënë. Nisma të tilla, që i shërbejnë komunitetit janë të rralla. Faji nuk është aspak i të rinjve. Kur bashkitë dhe organizma të veçanta të shoqërisë civile ndërmarrin nisma, boll vajza dhe djem të rinj, përveshin mëngët dhe pastrojnë rrugët, parqet e plazhet. Është mbresëlënëse kur sheh grupe të rinjsh, që ngjiten në male, por nuk përtojnë të mbledhin edhe mbeturinat që kanë lënë pas të pakulturuarit që kanë kaluar andej.
Sot nuk është më kohë aksionesh, megjithëse shumë nga aksionistët e djeshëm ende jetojnë. Ata me siguri u tregojnë, fëmjëve, nipave e mbesave, se cila ishte koha e tyre me të mirat e të këqijat e saj. Ajo ishte koha për ndryshimin e Shqipërisë por edhe të vetvetes.
