Ka pasur edhe një aktivitet të lartë si pjesëtar i grupimit politik demokratik elektroal i vitit 1923 “As i Pashës, As i Beut”
Detaje të panjohura të vrasjes së Salih Iljaz Çeka. “Dëshmor i Kombit”, “Mësues i Popullit”
Nga Hyqmet Zane
Personaliteti i Salih Iljaz Çekës nga Filati i Çamërisë, që e kaloi jetën e tij në shkollim në gjimnazin “Zosimea” të Janinës, arsimimin e lartë në Bezanson të Francës dhe më pas në Elbasan, ku erdhi si mësues i shkollës Normale, i ftuar nga drejtori Luigj Gurakuqi, lartësohet gjithnjë para opinionit publik shqiptar. Herë pas here dalin fragmente nga jeta e tij edhe pse e shkurter. Ato janë të shkruara dhe të treguara. Personalisht kam lexuar e dëgjuar shumë për këtë njeri që hyri në historinë e pedagogjisë shqiptare me veprat e punën e tij në arsimin kombëtar. Kam lexuar edhe monografinë për Salih Çekën, nga dr. shkencave Sulë Dedej, djali i avokatit dhe prokurorit, Ibrahim Dedej, vëllai i Fadiles, gruas së Salih Çekas.
Prolog
Por së fundmi, një koleg dhe miku im mësues, Skënder Asllani nga zona e Sulovës, më merr në telefon dhe më thotë një histori të shkutër, por shumë domethënëse për vrasjen e Salih Iljaz Çekës, sipas rrëfimeve të xhaxhait të tij Hasan Asllani, që ka qenë nxënsës në Normale (2 vjet) dhe që e ka pasur mësues, drejtorin e Normales, Salih Çekën. Sipas Skënderit, xhaxhai i ka thënë se ai, Salih Çeka, ka qenë një mësues i mrekullueshëm dhe autoritar që dallonte për nivelin dhe kulturën që kishte. Këto që Skënderi m’i tregoi mua, i kishte dëgjuar më pas edhe nga babai i tij, Hajdar Asllanit, duke qenë se ishin një fis arsimdashës.
Paraprakisht, ajo që duhet thënë, është se Salih Çeka, ka pasur edhe një aktivitet të lartë si pjesëtar i grupimit politik demokratik elektoral i vitit 1923, “As i Pashës, As i Beut”, kryetar i së cilës, ishte Ahmet Dakli, dhe anëtarë të rëndësishëm të tjerë ishin Rrapush Demeti, Hysen Plangarica, Kamber Shabani, Ibrahim Hastopalli, Thanas Floqi. Si activist, Salih Çeka ka qenë një demokrat i vërtetë dhe, ashtu si grupimi, ishte kundër synimeve uzurpatore dhe obskurantiste të Shefqet Vërlacit, si Beu i më i pasur i Shqipërisë së Mesme. Kjo ka qenë edhe arsyeja që u ndalua nga xhandarmëria me urdhër të Beut Vërlaci, dhe një ditë, e nisën për ta çuar në Kuçovë, me dy xhandarë. Qëllimet ishin të këqija, për ta eleminuar mësuesin e nderuar.
Sipas pohimeve të ditura tashmë, porosia e Beut, (Shefqet Vërlacit), ishte që do e çonin në Kuçovë, për ta dorëzuar në Berat. Por xhandarët kishin porosi të fshehtë nga Beu që ta ekzekutonin në një fshat të Mollasit tek kodra me arra të fshatit Kamuna, ku jetonte fisi me mbiemrin Cërriku. Qëllimi ishte që të hiqej sikur mësuesin e kishin vrarë fisi me mbiemrin Cërriku, që kishte kontradokta dhe nuk i nënshtroheshin Shefqet Beut.
Pak retrospektivë
Dua të them se herë pas here, bëja biseda me të njohur që kishin dijeni për Salih Çekën. E tillë ishte ajo me mikun tim, Demir Shzyqyri (Zenel). Hoxha kohë më pare, nga viti 2003 që më ka treguar si nipi i Salih Çekës, djali i Ballyzit, vajza e madhe të Salih Çekës. I ati i tij, Shyqyriu që ishte dhëndrri i Salih Çekës, i ka treguar për këtë ngjarje të vrasjes së Salih Çekës.
Sipas Demirit, ishte fund janari kur e arrestuan Salih Çekën, dhe dy xhandarët, që e shoqëruan të arrestuar mësuesin dhe drejtorin e shkollës Normale. Atë natë të 31 janarit 1925, ata qëndruan në Shtëpanjë, tek shtëpia e një miku të familjes. Pasi hëngrën e pinë, xhandarët ranë të flenë, ndërsa, Salih Çekën nuk e zinte gjumi nga meraku që kishte se kishte lënë pas dy vajzat e mitura, Ballkyzin dhe Afërditën, dhe gruan e tij e kishte shtatzanë, që lindi pas ca muajsh Mentarja. I zoti i shtëpisë me mbiemrin Xhika, gjeti rastin dhe i thotë që xhandarët kanë mendje të keqe, se duan që të vrasin, siç ia kishin thënë vetë xhandarët këtij burri të Shtëpanjës. “Të them që të ikësh, se ata i ka zënë gjumi, e të shpëtosh”, -i tha i zoti i shtëpisë që e njihte mirë mësuesin dhe drejtorin e shkollës Normale.
“Jo, – i thotë Salih Çeka, – se unë kam lënë pas gruan shtatzanë me dy vajzat, që duan ndihmën time, e nuk ka se si unë të bëj një veprim të tillë”. Kjo e la pa mend të zotin e shtëpisë që kuptoi dinjitetin e mësuesit dhe drejtorit të mirënjohur të Normales.
Në mëngjes herët dy xhandarët dhe në mes tyre edhe mësuesi Salih Çeka, u nisën, se kishin rrugë për të bërë në këmbë, kaluan Gostimën dhe u hodhën në Floq, dhe mandej po arrinin në Selvias dhe kishin parasysh ta çonin atje ku u kishte thënë Beu.
Sipas Skënder Asllanit, pasi kishin bërë goxha rrugë, xhandarët ndaluan në një kodër me arra që iu duk si kodra që i kish porositur Beu, që ta vrisnin, ndaj dhe vrasja u bë aty, dhe jo tek kodra e Kamunaut, por tek kodra e Selviasti, të komunës Klos. Aty pushuan pak, dhe menjëherë zbatuan porosinë dhe e vranë Mësuesin e nderuar, Drejtorin e Normales, Salih Iljaz Çeka. Ishte paraditja e 1 shkurt 1925. Pas vrasjes i prenë edhe gishtin e vogël ku kishte një unazë të tijën të spikatur dhe atë unazë ia çuan Beut si dëshmi që e kishin kryer amanetin e tij.
Detaje të së vërtetës
Për padijeninë e xhandarëve për njohjen e zonës së Sulovës, nuk u realizua qëllimi i Shefqet Beut, për të futur në sherr fisin Cërriku. Banorët e Selviasit e varrosën pikërisht në atë kodër që edhe sot e kësaj dite mban emrin “Kodra e Mësuesit” dhe shumë kohë më pas, lapidari në nderim të tij, u ndërtua në buzë të rrugës në fshatin Klos, ku është edhe sot e kësaj dite duke mbetur, “Dëshmor i Atdheut”, “Mësues i Popullit”, “Qytetar nderi” i Bashkisë dhe Qarkut Elbasan, në vlerësim të figurës së madhe të këtij mësuesi dhe drejtori të Normales, Naltmadhëria e tij Mbreti Ahmet Zogu, i lidhi pension gruas dhe fëmijëve derisa ishte në fuqi.
Në atë kohë, në nder të tij, populli ngriti edhe një këngë që këndohej shpesh në kohën e Mbretërisë, gjithnjë sipas rrëfimit të Skënder Asllanit. Ja vargjet e këngës me refren:
Rrugë e gjatë për Sulovë, o Sali Çekë,
Sali Çekë, more medet.
Në vitin njëzet e pesë, o Sali Çekë,
Sali Çekë, more medet.
Dy xhandarë të pushkatuan, o Sali Çekë,
Sali Çekë, more medet.
Plumbi Beut i mallkuar, o Sali Çekë,
Sali Çekë, more medet.
Në Selvias të pushkatuan, o Sali Çekë,
Sali Çekë, more medet.
Ti ke qenë mësues i vërtetë, o Sali Çekë,
Sali Çekë, more medet.
Epilog
Këto ngjarje të rrëfyera, plotësojnë sfondin e një të vërtete, si e fundit të vrasjes së një mësuesi që lindi në Çamëri dhe jetoi e punoi në Elbasan dhe u vra në fshatin Selvias të Mollasit nga pabesia e Beut Shefqet Vërlaci.
