Nga Petrit Vasili/
Nisma ‘Open Balkan’ është një nga përpjekjet për të simuluar një lloj aktiviteti pa substancë reale. Beogradi, po e përjashton Kosovën duke mos e njohur si partner të barabartë.”“Ka shumë analiza që tregojnë rolin destabilizues që Serbia ka në Ballkanin Perëndimor.”“Kosova është e humbur për Serbinë dhe kjo është një vërtetë mjaft e njohur për shumicën e qytetarëve.”“Megjithatë instrumentalizmi i rezolutës 1244 nga Rusia dhe roli i saj mbrojtës ndaj integritetit dhe sovranitetit serb, Kosova është bërë pazari kryesor për kompensim në Bosnje, por nënkupton edhe ndarjen e Kosovës që është ende në axhendë.”“Depërtimi i Rusisë në Ballkan ka inkurajuar aspiratat e Serbisë në rajon.”Albanian Daily News: Teksa po bëjmë këtë shkëmbim idesh, më lejoni t’ju përgëzoj për botimin e Buletinit të Helsinkit këtë muaj me temën ‘Serbia: Mes dy botëve’. Në radhë të parë, çfarë qëndron pas një titulli të tillë nëse e shohim në sfondin e pushtimit rus të Ukrainës dhe qëndrimit të diplomacisë serbe, por edhe të opinionit publik për këtë ngjarje?
Presidentja e HCHRS Sonja Biserko: Fatkeqësisht, Serbia është tradicionalisht kundër Perëndimit dhe vlerave të tij. Megjithatë, ekziston një elitë e vogël properëndimore e cila ka mbetur në skenës politike serbe gjatë gjithë shekullit të 20-të. Kjo do të thotë se Serbia po u reziston reformave dhe vlerave mbi të cilat bazohet BE-ja moderne: sundimi i ligjit, pluralizmi politik, diversiteti, të drejtat e njeriut dhe liria e mediave. Këto janë pikërisht vlerat që presidenti Vuçiç ka sfiduar gjatë dhjetë viteve të fundit. Serbia po bëhet me shpejtësi një shtet autokratik. Por kjo është një tendencë historike. Duhet të investohet më shumë përpjekje në vetë shoqërinë. Do të thosha se duhet një durim historik për shoqëri si ajo serbe dhe Ballkani Perëndimor gjithashtu.
‘Rusia, ashtu si Serbia, i konsideron kufijtë ballkanikë të përkohshëm’, theksohet në buletin. Çfarë mendoni për këtë supozim dhe sipas mendimit tuaj, a kërcënohet Ballkani nga ndonjë përpjekje për ta destabilizuar atë?
– Serbia kurrë nuk e pranoi realitetin e ri dhe kështu kufijtë e rinj tashmë njihen ndërkombëtarisht. Elita politike serbe është mbështetur gjithmonë te Rusia, madje ka pritur mbështetjen e saj në përpjekjet e luftës të viteve 1990. Megjithatë, rënia e Bashkimit Sovjetik, si dhe mbështetja e Slobodan Millosheviçit për grushtin e shtetit kundër Mikhail Gorbaçovit, e bënë të parëndësishme mbështetjen e Rusisë. Rusia mbështeti kryesisht politikat e Grupit të Kontaktit derisa Boris Jelcin u largua nga pushteti. Situata ndryshoi me ardhjen e Vladimir Putin dhe kthesën e tij në marrëdhëniet me Perëndimin. Ai përcaktoi një strategji të re ruse për të rifituar pozicionin e saj si superfuqi, që do të thotë se prania e Rusisë në Ballkan do të bëhej gjithnjë e më e rëndësishme. Në Konferencën e Sigurisë së Mynihut (2007), Putin shpalli strategjinë e tij, duke u mbështetur kryesisht në fuqinë energjetike të Rusisë, e cila ishte vendimtare kur bëhej fjalë për vendet e Ballkanit, duke pasur parasysh varësinë e tyre nga energjia ruse.
Duke ndryshuar kontekstin politik ndërkombëtar dhe me ambiciet e saj në rritje për t’u bërë një aktor me ndikim, Rusia filloi të zhvillojë instrumente të diplomacisë publike me synimin për të forcuar njëkohësisht fuqinë e saj të butë.
Vlen të përmendet se si Rusia ashtu edhe Serbia kanë përjetuar transformime të dështuara, u kanë kushtuar shumë bredhjet në kërkim të identitetit, si në kuadrin ndërkombëtar ashtu edhe në atë të brendshëm shtetëror e shoqëror. Rusia po e kompenson këtë me ambicie të përtërira imperialiste dhe hakmarrje për trajtimin poshtërues që iu bë pas Luftës së Ftohtë. Mjetet janë të parëndësishme për realizimin e këtij qëllimi, por tani ajo po përdor me shumë sukses mekanizmin e saj të fuqisë së butë, veçanërisht në Serbi. Zgjerimi ballkanik i Rusisë po ndodh në një kohë kur vendet në rajon janë të pakonsoliduara, të cenueshme, identitetet e tyre të papërfunduara dhe për këtë arsye ato janë subjekt i ndikimit dhe presionit.
– A e nxit një atmosferë e tillë, e cila me sa duket ka tipare luftarake, Nismën për Ballkanin e Hapur të nisur nga presidenti serb Aleksandar Vuçiç dhe kryeministri shqiptar Edi Rama, së cilës i është bashkuar edhe Maqedonia e Veriut?
– Nisma Open Balkan është një nga përpjekjet për të simuluar një lloj aktiviteti pa substancë reale. Sigurisht, është e rëndësishme të ngrihet bashkëpunimi rajonal, i cili është gjithashtu një nga prioritetet e BE-së. Por që në fillim Beogradi po e përjashton Kosovën duke mos e njohur si partner të barabartë. Ajo lidhet si me Bosnjën ashtu edhe me Malin e Zi, ku Beogradi ka qenë shumë aktiv në destabilizimin e këtyre vendeve. Në rastin e Malit të Zi, Beogradi pretendon se nuk është një shtet i vërtetë (vetëm territor), se malazezët si komb nuk ekzistojnë, se ekonomikisht nuk mund të mbijetojë dhe prandaj duhet të bëhet pjesë e Serbisë. Në Bosnje prioritet është irredentizmi i Republika Srpska e cila ka minuar Bosnjën si shtet sistematikisht që nga shpallja e pavarësisë së Kosovës.
– Është folur shumë për kontributin e Rusisë në ‘rusifikimin e kombit serb’. Cilat janë rrënjët e një lidhjeje të tillë dhe sa popullor është kjo në Serbi?
– Rusia ndikoi ndjeshëm në ndryshimin e narrativës për ngjarjet e vitit 1999, të cilat nuk etiketohen më në mënyrë të paqartë si ‘ndërhyrje’, por si agresion i NATO-s. Një ndryshim i ngjashëm ka ndodhur në lidhje me të kaluarën e afërt, Gjykatën e Hagës, njerëz të dënuar për krime lufte (tani heronj kombëtarë). Është duke u zhvilluar një premisë për të qenët ‘të rrethuar’, që nënkupton armiqësi ndaj Serbisë, se Beogradi nuk do të kërkojë falje për ‘krime të trilluara’ dhe se Perëndimi është kundër Serbisë sepse serbët janë rusë të vegjël dhe për këtë arsye po e pengojnë krijimin e Serbisë së Madhe.
Rusia, prania e së cilës në skenën kulturore dhe politike po bëhet gjithnjë e më e theksuar dhe me ndikim, ka gjithashtu një rol të rëndësishëm në krijimin e një identiteti të ri. Rusia ushqen zhgënjimin serb dhe tezën se Jugosllavia ishte iluzion i Serbisë. Në të njëjtën mënyrë, ushqen edhe premisat për kombet e krijuara artificialisht, si p.sh. maqedonasit, boshnjakët, malazezët. Në të njëjtën kohë, blloku konservator prorus me ndikim forcon komponentin e Rusisë në identitetin serb, gjerësisht kontribuon në ‘rusifikimin e kombit serb’, me premisën e epërsisë së qytetërimit ortodoks, trashëgimisë bizantine, sllavizmit, ndihmës së ndërsjellë historike.
– Si vazhdim, zonja Presidente, a kanë projektet ‘Bota Ruse’ dhe ‘Bota Serbe’ objektiva identike dhe a janë ato komplementare me njëri-tjetrin? Dhe së dyti, a është pushtimi i Ukrainës një hap konkret fillestar i zbatimit të projektit ekspansionist rus?
– Një aspekt i rëndësishëm i identifikimit të Serbisë me (dhe duke u frymëzuar nga) Rusia është projekti ‘Bota Serbe’, i cili, në teori, është identik me ‘Botën Ruse’. ‘Bota ruse’ u shfaq si një koncept në fund të shekullit të 20-të dhe fillimit të shekullit të 21-të, kur njerëzit filluan të flisnin për rusët si një komb i ndarë. Pas vitit 2007, kur u krijua Fondacioni Rus Bota (Russkiy Mir) për të ‘popullarizuar gjuhën ruse, e cila është një pasuri kombëtare e Rusisë dhe një element i rëndësishëm i kulturës ruse dhe globale, si dhe për të mbështetur programin e mësimit të gjuhës ruse. jashtë vendit’, koncepti fitoi një status disi ndryshe. Themeluesit e Fondacionit ishin Ministria e Punëve të Jashtme dhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës. Që nga fillimi, Fondacioni ishte aktiv me diasporën ruse. Kisha Ortodokse Ruse gjithashtu iu bashkua luftës në lidhje me interpretimin e asaj që nënkupton ‘Bota Ruse’. Në asamblenë e tretë të ‘Botës Ruse’ (nëntor 2009), Patriarku Kirill tha ndër të tjera se ‘Rusia, Ukraina, Bjellorusia përbëjnë Rusinë e Shenjtë’. Presidenti Putin përdori për herë të parë diskursin irredentist në nivel zyrtar më 18 mars 2014, në një fjalim mbi aneksimin e Krimesë: ‘Populli rus është bërë një nga popujt më të mëdhenj, e madje më i madhi, por i ndarë në botë’.
Ashtu si Rusia që nuk pranoi shembjen e BRSS, Serbia nuk e ka pranuar humbjen e saj në luftërat e viteve 1990 dhe humbjen e territorit që ende aspiron. Ajo gjithashtu nuk pranoi rendin perëndimor, pra kornizën e krijuar pas vitit 2000 – kuadrin e sigurisë në NATO (partneritet dhe anëtarësim) dhe anëtarësimin në BE. Meqenëse rrethanat ndërkombëtare kanë ndryshuar ndjeshëm që nga vitet 1990, elitat serbe kanë qenë të patrazuara, si të thuash, në përgatitjen sistematike dhe gjithëpërfshirëse të terrenit për integrimin e popullit serb me mjete të tjera. Depërtimi i Rusisë në Ballkan ka inkurajuar aspiratat e Serbisë në rajon. Qeveria aktuale e ka ekspozuar plotësisht këtë politikë, e cila, e nxitur nga një kontekst shumë fluid ndërkombëtar, ka bërë lëvizje më të ashpra, duke u angazhuar në retorikë më të drejtpërdrejtë dhe sjellje më të pamëshirshme si brenda, rajonal dhe ndërkombëtar.
– Më lejoni të prek, ju lutem, konfliktin ndërmjet Beogradit dhe Prishtinës, dhe a e ka projekti ‘Bota Serbe’ si objektiv kryesor Kosovën? Si e shikojnë SHBA-ja, veçanërisht presidenti Biden, i njohur me rajonin, dhe BE-ja një projekti të tillë që është publik dhe investohet shumë propagandë për të?
– Për shkak të marrjes së anës së Rusisë prej Serbisë në luftën në Ukrainë, Serbia është ekspozuar së fundmi në mediat perëndimore. Krejt papritur ka shumë analiza që tregojnë rolin destabilizues që Serbia ka në Ballkanin Perëndimor dhe shumë i janë referuar ‘Botës Serbe’ që është zëvendësim i bashkimit të serbëve. Nuk është vetëm një mantra (qark) për mbrojtjen e serbëve të diskriminuar në zona, por është një plan i zhvilluar seriozisht për bashkimin e të gjithë serbëve, i përmendur shumë shpesh nga ministrat e Vuçiçit, veçanërisht Aleksandar Vulin, tani ministër i Brendshëm. Projekti ‘Bota Serbe’ ka mbështetjen e të gjitha elitave, përfshirë një pjesë të konsiderueshme të sektorit civil. Kjo ishte veçanërisht e dukshme në qëndrimin ndaj Kosovës, kur gjatë të ashtuquajturit dialog të brendshëm mazhoranca mbajti qëndrimin se Kosova duhet të mbetet një konflikt i ngrirë në pritje të një momenti të përshtatshëm për ndarjen e saj.
Kosova është e humbur për Serbinë dhe kjo është një e vërtetë mjaft e njohur për shumicën e qytetarëve. Megjithatë, instrumentalizimi i Rezolutës 1244 nga Rusia dhe roli i saj mbrojtës ndaj integritetit dhe sovranitetit serb, Kosova është bërë elementi kryesor i negociatave për kompensim në Bosnje, por nënkupton edhe ndarjen e Kosovës që është ende në agjendë. Deklaratat e Biden gjatë vitit të kaluar dhe ekipi i tij i diplomacisë favorizojnë integritetin e Kosovës. SHBA vendosi sanksione kundër të gjithë atyre që destabilizojnë Ballkanin Perëndimor, por ne nuk i kemi parë ende efektet e tyre. Veselinovic dhe Radoiçic, dy figura kryesore në veri të Kosovës, janë ende shumë aktive dhe së fundmi janë parë të ulur në mbledhjet e qeverisë.
– Ndërkohë, të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor e kanë dënuar agresionin rus dhe kanë dalë në anën e Perëndimit. Vetëm Serbia i është shmangur deklaratës së qartë, pavarësisht presionit si nga SHBA ashtu edhe nga BE. A rrezikon ky qëndrim bisedimet e anëtarësimit me Brukselin dhe a mund të ndikojë në rezultatin e zgjedhjeve të 3 prillit? Shkurt, a ndikon kjo në një mandat të ri të Vuçiçit? Ajo preku edhe qëndrimin e Serbisë ndaj agresionit rus kundër Ukrainës duke thënë ….
– Brukseli dhe shumë liderë evropianë i kanë bërë vazhdimisht thirrje Serbisë që të harmonizojë politikën e saj të jashtme me atë të Evropës. Megjithatë, Serbia vazhdimisht po përpiqet të balancojë mes dy palëve. Në një takim të brendshëm të OSBE-së për luftën në Ukrainë më 24 shkurt, Rusia këmbënguli në interpretimet e saj për pushtimin e Ukrainës, pas së cilës përfaqësuesit e vendeve perëndimore u larguan nga takimi. Në mesin e atyre që mbetën në sallë ishin edhe përfaqësues të Serbisë. Përveç Serbisë, kanë mbetur edhe Bjellorusia, Armenia, Azerbajxhani, Kazakistani, Taxhikistani, Turkmenistani dhe përfaqësues të Vatikanit dhe Asamblesë Parlamentare të OSBE-së.
Bashkimi Evropian njoftoi më 22 shkurt (kur prezantoi paketën e parë të sanksioneve) se pret që Serbia të respektojë vendimet e Brukselit zyrtar në fushën e politikës së jashtme dhe të sigurisë – pra t’i bashkohet sanksioneve kundër Rusisë. Raportuesi i Parlamentit Evropian për Serbinë, Vladimir Bilcík, i bëri thirrje drejtpërdrejt Serbisë: ‘Zgjedhja e Serbisë për të mos iu bashkuar sanksioneve të BE-së është një vendim përcaktues i politikës së jashtme për marrëdhënie shumë më të gjera midis BE-së dhe Serbisë’.
Ministri i Shtetit për Evropën në Ministrinë e Jashtme Federale Gjermane dhe nënkryetari i Partisë Socialdemokrate të Gjermanisë, Michael Roth, kërkoi që Aleksandar Vuçiç të marrë një vendim të qartë në lidhje me agresionin e Rusisë kundër Ukrainës.
Rusia është pezulluar nga Këshilli i Evropës dhe organet e tij, Komiteti i Ministrave dhe Asambleja Parlamentare. Armenia, Azerbajxhani dhe Serbia votuan kundër kësaj.
Në seancën plenare kushtuar krizës ukrainase, Parlamenti Evropian miratoi një rezolutë ku thuhet se ‘Dështimi i Serbisë për t’u harmonizuar me sanksionet e BE-së kundër Rusisë është për të ardhur keq dhe dëmton procesin e anëtarësimit të vendit, dhe ne ritheksojmë se shtetet kandidate pritet jo vetëm të harmonizohen legjislacionin e tyre me acquis të BE-së, por edhe politikën e përbashkët të jashtme dhe të sigurisë’.
Deklaratat më serioze erdhën nga nëntë eurodeputetët nga grupi liberal Renew Europe, të cilët i kanë kërkuar Presidentes së Komisionit Ursula von der Leyen dhe Përfaqësuesit të Lartë Josep Borrell të ngrijnë përkohësisht negociatat me Serbinë dhe të ndalojnë ndihmën financiare të BE-së derisa vendi të përafrohet me pozicionin e BE-së. Ata theksuan se ‘Serbia është e lirë të vendosë se në cilin drejtim dëshiron të shkojë, por nuk mund të vazhdojë të konsiderohet si një bashkëbisedues i besueshëm dhe nuk mund të vazhdojë të përfitojë nga financat e para-anëtarësimit si ndihmë derisa të ketë vendosur’.
Në kontekstin e paqëndrueshmërisë dhe pasigurisë globale, shumë në Perëndim kanë paralajmëruar për pasojat e mundshme për Serbinë, e cila ka disa vite që po largohet nga Perëndimi dhe po zgjeron lidhjet e saj politike, ekonomike dhe të sigurisë me Rusinë (dhe Kinën). Ekziston një mendim në rritje se është koha që Shtetet e Bashkuara dhe BE-ja të shikojnë mirë qasjen e tyre të butë ndaj Beogradit dhe të vënë në dukje pasojat për vazhdimin e kësaj rruge, duke përfshirë sanksionet e mundshme.
Pas zgjedhjeve të 3 prillit 2022, Serbia do të përballet me pyetjen fatale – Evropa apo Rusia, që nënkupton zgjedhjen mes demokracisë apo autokracisë, prosperitetit apo izolimit.
– Ka qenë gjithmonë intrigues roli i qendrës humanitare ruse, e cila ekziston në Nish prej disa vitesh. Roli dhe veprimtaria e saj mbulohet me mister dhe zyrtarisht prezantohet si Qendër Rajonale Humanitare. Por herë pas here është raportuar se bëhet fjalë për një bazë ruse të sigurisë dhe inteligjencës. Çfarë mendoni për këtë dhe a ka mundësi që roli i saj të jetë rritur përballë luftës së vazhdueshme në Ukrainë?
– Veçanërisht intrigues është roli i qendrës humanitare ruse, e cila ekziston në Nish prej disa vitesh. Nuk ka shumë informacion publik për të. Në një kohë, kur u themelua, u spekulua se ajo përfaqësonte bazën për një bazë ruse të sigurisë dhe inteligjencës, si kundërpeshë ndaj bazës ushtarake amerikane Bondsteel në Kosovë. Kërkesa ruse për status diplomatik deri më tani është refuzuar nga qeveria serbe.
Zyrtarët vendorë pohojnë se Qendra Rajonale Humanitare është ekskluzivisht e karakterit humanitar, për ofrimin e ndihmës në rast të fatkeqësive natyrore dhe fatkeqësive të tjera dhe se në asnjë mënyrë nuk i rrezikon mekanizmat e tjerë. Qendra rajonale në Nish kreu një mision të suksesshëm të ndihmës dhe shpëtimit të popullatës gjatë vërshimeve që goditën Obrenovcin në pranverën e vitit 2014.
-Për të përfunduar, zonja Biserko, a duhet që SHBA dhe Evropa, bota në përgjithësi, ta marrin seriozisht kërcënimin e Putinit për të përdorur armë bërthamore në rrethana specifike ndërsa lufta po vazhdon?
– Tashmë e kanë marrë seriozisht. Putini është i frustruar me dështimin e tij për të fituar Ukrainën brenda pak ditësh. Perceptimet e tij ishin padyshim të gabuara. Perceptimi i parë lidhet me dobësinë e Perëndimit, së dyti ai nënvlerësoi ukrainasit dhe së fundi mbivlerësoi ushtrinë e tij dhe efikasitetin e saj. I frustruar dhe gjithnjë e më shumë i izoluar ai është bërë i paparashikueshëm edhe pse shumë mendojnë se ai vetëm po kërcënon Perëndimin. Megjithatë, askush nuk guxon ta kontrollojë vendosmërinë e tij.
