1….Ju qofshi të bekuara. Kur u hodhën nga shkëmbi, kur fytyrat e bukura panë vdekjen. Dhe zogjtë e mirë, puthën dheun e zi dhe rrahën krahët drejt qiellit, përmes ajrit. Ishin suljotet e bukura, trime , fisnike, që ndërmorën aktin e pashëmbulltë në historinë njerëzore.
2….Vajzat suliote më mirë se i ka gdhendur kënga e Majës me kompozimin e A.Hilës, nuk bëhet. Atë këngë të bukur e dëgjoj në maratona të këngës popullore, në dasma dhe nëpër evente të shquara. Maja Aliçka të bën për vete dhe ajo melodi aq ekzaltuese të frymëzon për çdo rreshtë. Ajo këngë udhëheq vallen në dasma dhe kudo dhe është prezente me aktin e tyre flijues, tek çdo njeri që ka gjak shqiptari. Kemi nxjerrë edhe tekstin e plotë të kësaj kënge të bukur, për një akt të pashëmbullt, në histori.
Ç’janë ato sorkadhe
në majën e shkëmbit.
Janë vashat e Sulit o,
dritë i japin vendit o!
Dritë i japin vendit.
Jo mor jo, nuk janë
nuk janë sorkadhe!
Janë vasha Suljote o,
në dasmën e madhe o.
Në dasmën e madhe
u hodhën nga shkëmbi.
Një nga një me rradhë;
veshur dhe stolisur, aman.
Me fustan të bardhë o.
Me fustan të bardhë.
Ç’janë ato Shqiponja
që po fluturojnë!
Hajde shoq- shoqes o,
duket se i thonë o,
duket se i thonë…
Nuk janë Shqiponja
Dymbëdhjetë Suljote,
që do të kujtohen, aman,
sot e një-mijë mote- o.
Sot e një-mijë mote.
3.Është e pamundur të përshkruhet një histori që ka ndodhur diku rreth ca
shekuj më parë. Nuk mund të shikohesh nga të kuptuarit. Është e pamundur të krahasohet dhe as të imagjinoheni nga imagjinata. E tillë ngjarje është rasti i grave suljote, që u vetëflijuan. Një vdekje e tmershme përtej mendimit dhe imagjinatës, por e mundimit dhe mundimit, përtej dhimbjes dhe nevojës, përtej shqetësimit dhe shpresës, përtej shkakut dhe motivimit, ato shkuan dorë për dorë u hodhën nga shkëmbi i Zalongos. Një vend që as artileria se kapte dot një vend si Zalongos, veç dredhërisë.
…Të bukura gra dhe vasha , fëmijë që mbetën në rrethim dhe shtegu i shpresë ishte veç shkëmbi, që merrte jetë. Kërkojë me sytë e mi aty-këtu, për të parë nga të gjitha këndvështrimet, për të gjetur a ka sot një rast të tillë. Nuk di asgjë për raste të ngjashme si ky rast, ka pasur shumë luftra, që atherë dy luftra botërore, por përveç dritës së dy syve të mi , që më bëjnë të tërhiqem. Si ky gjest vetëflijimi, bota s’ka parë . Dhe ndoshta, s’ka për të parë. Nga cilado portë, që e gjykon ky rast i vetëflijimit mbetet unikal. Ka pasur raste të vetëflijimit mashkullor nëpër luftra të gjata, por ky rast është i një gjinie tjetër, dhe i jetëve foshnja prandaj sillet i veçantë. Dita në të cilën armiqtë ishin të zënë me punët e tyre, dmth kishin rrethuar suljotët, quhet dita më e tmershme, sepse ngjau flijimi i madh i suliotëve.
A do të përfundonte ndonjëherë nata e fundit, kur ato cekën tokën dhe ju fluturoi shpirti, apo jo?
Jo njerëzimi, s’ka dëgjuar histori si kjo me këto përmasa. Kur gratë dhe fëmijtë u hodhën nga shkëmbinjtë.
4.Do të cekim vetëm pak nga historia e saj. Vallja e Zalongos dhe vetëflijimi. Është një pikturë e quajtur :Les Femmes souliotes nga Ary Scheffer (1795-1858).
Vallja e Zalongos konsiderohet të jetë një akt monumental trimërie dhe sfide ndaj sundimtarëve osmanë nga gratë e Sulit.
Nga fundi i vitit 1803, sundimtari i Epirit , Ali Pasha, donte të përfundonte një herë e mirë me suliotët, popullin rebel të Sulit, të cilët kishin qenë prej kohësh një problem për të dhe Sulltanin. Ushtria e tij rrethoi Sulin dhe i detyroi ata të nënshkruanin një traktat më 12 dhjetor. Kushti themelor i marrëveshjes, i cili nuk u respektua, ishte që suliotët, duke përfshirë gra dhe fëmijë, të evakuonin fshatrat e tyre dhe të mos dëmtoheshin. Më 16 dhjetor, populli i Sulit u nda në tre falanga dhe la pas tokën stërgjyshore.
Dy ditë më vonë, falanga e tretë, që shkonte drejt jugut, u sulmua në Zalongo nga një trup i madh ushtarësh osman. Gjatë përleshjes së dhunshme që pasoi, një grup suliotësh u bllokua nga armiku. Mes tyre ishin rreth 60 gra, disa prej tyre shtatzëna. Për të shmangur kapjen, skllavërimin dhe poshtërimin, gratë i hodhën fëmijët e tyre nga një shkëmb i pjerrët dhe më pas u mbajtën për dore duke kënduar dhe kërcyer së bashku. Hapat e tyre të çojnë në shkëmb ku ata u hodhën drejt vdekjes njëri pas tjetrit. Incidenti u bë i njohur shpejt në të gjithë Evropën, me vallëzimin e Zalongos duke u bërë simboli i fundit i heroizmit dhe vetëflijimit ndër vite.
5.Shkëmbinjtë në Zalongo që gratë suliote hodhën në vitin 1803.
Një dëshmi konkrete e Valles së Zalongos vjen nga oficeri i Ali Pashës, Sulejman Aga, dëshmitar okular i ngjarjes tragjike. Ai i foli për ngjarjen, Ibrahim Mansour Efendiut, i cili shkroi për këtë në librin e tij, të botuar në Paris më 1828 si kujtimet zyrtare të Oborrit të Ali Pashës. Sipas kësaj dëshmie, gratë “kapen për dore dhe filluan një valle, të cilën e shtynte një heroizëm i pazakontë, me frikën e vdekjes që theksonte ritmin e saj… Në fund, të rraskapitura, gratë bëjnë një klithmë depërtuese dhe të gjatë me jehonat e saj të shuara në thellësitë e një shkëmbi të tmerrshëm, ku bien të gjithë bashkë me fëmijët e tyre.”Diplomati dhe udhëtari prusian Jacob Bardoldi (1779 – 1825) ishte i pari që regjistroi ngjarjen midis 1803 dhe 1804.
6.Ata fjalë për fjalë shkuan në male derisa, duke qëndruar në Suli, u mahnitën nga ajo që panë sytë e tyre. Shkëmbinjtë e egër mbulonin kurrizin e tyre, ndërsa majat e mprehta të maleve dhe gurët në këmbë ruanin hyrjet. Natyra kishte gdhendur një kështjellë gjigante të pathyeshme me roje dhe streha natyrore, me një rresht të parë, të dytë dhe të tretë të fortifikimeve të pathyeshme. Edhe sikur pushtuesi të kishte topa, ai do të dështonte pasi ishte e pamundur që topat të silleshin atje.
7.
Vallja e Zalongos.
Në rrëzë të Sulit, në fund u ndërtuan shtatë fshatra të tjerë duke vepruar si argjinaturë për Tetrahorin. Regjistrimi i vitit 1730 tregoi se kishte rreth 6.500 njerëz që jetonin në Sul dhe përreth, nga të cilët 1.700 ishin luftëtarë të armatosur.
Për kreun e Perandorisë Osmane, çështja filloi të bëhej shqetësuese kur erdhën raporte nga Janina që i informonin se jo vetëm që suliotët nuk i paguanin taksa perandorisë (kjo ishte e dhënë), por ata kërkuan haraç nga turqit e zonës. Dhe ata siguruan mbrojtje për 66 fshatra të krishterë, banorët e të cilëve i mikpritën në kohë të vështira. Komuniteti autonom filloi të përhapet si një vend brenda një qarku. Urdhri që pashai i Janinës të “mbaronte suliotët” erdhi në vitin 1732. Edhe pse Haxhi Pasha filloi një ekspeditë në zonën e largët, me 3000 burra, ai zgjodhi të kthehej në sigurinë e pallatit të tij sapo të lëshohej breshëria e parë. Kaluan edhe njëzet vjet të tjerë para se dikush të mendonte të shqetësonte sërish Suliotët. Ishte viti 1752, kur Mustafa Pashës së Janinës iu dha urdhri për të shkatërruar Sulin. Këtë herë pati një betejë. Humbja e turqve ishte vendimtare. Për katër dekada të tjera, shteti autonom u injorua nga Perandoria Osmane – derisa Ali Pasha erdhi në pushtet. Ushtria e Ali Pashës u shfaq për herë të parë në 1792 dhe u mund plotësisht. Tetë vjet më vonë, satrapi i Janinës u mund përsëri dhe u largua. Në 1802, ai udhëhoqi 18,000 burra në një përpjekje për të marrë Sulin në befasi. Por një surprizë me një forcë kaq të madhe ishte e pamundur. Suliotët i prisnin të hynin në zonë dhe i shtypën.
Më në fund, Ali Pasha ndoqi një taktikë të re: që të binte një kështjellë, qoftë edhe ajo e bërë nga natyra të tillë ishte Suli, duhej të rrethohej dhe pastaj të hiqej nga brenda. Në fillim, suliotët nuk u shqetësuan nga rrethimi. Por muaj pas muaji rrethimi shtrëngonte , fushat, humbën dhe njerëzit dhe kafshët vuanin nga mungesa e ushqimit. Komuniteti ndërkombëtar u shqetësua me këtë çështje dhe në prill 1803, francezët shkarkuan furnizime ushqimore dhe municione për të rrethuarit në Pargë. Por Aliu përfitoi nga rasti, duke i bindur agat e zonës se ata po përballeshin me një komplot ndërkombëtar që do të shndërrohej në një kërcënim kundër të gjithëve. Nuk ishte më një çështje personale midis pashait dhe suliotëve. Mijëra turq e përforcuan. Ai filloi të ndërtonte kulla në daljet e zonës, duke u përpjekur të ndërtonte një kurth gjigant. Vjeshtën e ardhshme, kurthi gjigant u përfundua, por Suli nuk ra. Ai kishte nevojë për ndihmën e dikujt nga brenda. Natën e caktuar, sulmuan, duke qëlluar mbi suliotët nga mbrapa.Në errësirë dhe trazira, suliotët u detyruan të tërhiqen brenda rrethimit të fortifikuar të kishës .
Gjatë ditës, forcat e Veliut ishin brenda Sulit, me të rrethuarit që vazhdonin të luftonin. Nga 400 që po luftonin në Kougi, disa depërtuan rrethimet me shirita në dorë dhe shpëtuan. Por shumica, të udhëhequr nga murgu Samuel, i vunë zjarrin municioneve dhe hodhën në erë veten, së bashku me një numër të madh njerëzish të Aliut. Për pjesën tjetër, e vetmja rrugë ishte një paqe e nderuar. Traktati i dorëzimit u nënshkrua më 12 dhjetor 1803, i cili i lejoi suliotët të merrnin armët dhe të shkonin kudo që dëshironin.
8.Kënga
Një valle-këngë shqiptare quajtur Vallja e Zallongut është zhvilluar me lirikë që i referohen të njëjtën vetëvrasje në masë të sipërpërmendur:
Vallja e Zallongut në gjuhën Shqip
…Lamtumirë, o Sul, i shkretë,
se po ndahemi për jetë.
Lamtumirë, o Sul i shkretë,
se na do t’ikim për jetë.
Ne po vdesim për liri,
se nuk duam skllavëri.
Lamtumirë, ju male e fusha,
na e punoi Pilo Gusha,
I pabesi faqezi,
s’pati turp, as perëndi.
Lamtumirë, o fusha e male,
ne vdesim pa frikë fare.
Jemi bila shqipëtare,
vdesim duke hedhur valle.
Lamtumirë, o Sul i shkretë,
lamtumir’ për gjithë jetë…
