‘Pas kësaj nuk ka më kthim prapa. Nqs merr pilulën blu, historia mbaron këtu, do të zgjohesh në krevatin tënd dhe do besosh atë që do. Nqs merr pilulën e kuqe-do të qëndrosh në Botën e Cudirave dhe unë do të të tregoj se sa e thellë është vrima e lepurit. Mos harro: ajo cka unë të ofroj është vetëm e vërteta. Asgjë më shumë.’
Morpheus, the Matrix
Në këtë skenë të njhur nga filmi The Matrix, Neo vihet përballë një zgjedhjeje. Nga njëra anë mund të marri “pilulën e kuqe” e cila do ti zbulojë të vërtetën e hidhur, pra gjendjen e tij të skllavërisë në Matrix që megjithëse është një gjendje e një iluzioni absolut është për të bota e tij, bota që e rrethon. Nga ana tjetër mund të marri “pilulën blu” e cila do të bëjë që iluzioni të vazhdojë duke qëndruar në Matrix në një gjëndje të pavetëdijshme për skllavërinë e tij. Kjo skenë, ashtu si edhe i gjithë filmi, bazohet në disa prej problematikave më të rëndësishme filozofike të egzistencës, drejtësisë, kufijtë e dijes dhe sigurisht me ndërgjegjen e rreme. Problematika të cilat mund të hasen që në Mitin e Shpellës së Platonit dhe deri te metoda e dyshimit radikal të Dekartit. Sidoqoftë mud të themi që baza filozofike e filmit është kryesisht koncepti i Simulacrum i filozofit francez Jean Baudrillard. Simulacrum nuk është asnjëherë ajo që fsheh të vërtetën – është e vërteta që fsheh faktin e mungesës së saj. Simulacrum-i është i vërtetë. Jean Baudrillard, Simulacra and Simulation, 1981 Ashtu sic kanë pranuar edhe vetë regjizoret e filmit (bazuar edhe në vetë referencat që gjenden brenda filmit) Matrix është Simulacrum-i. Pra jo thjesht një botë rrjedhash simbolike, riprezantimesh, imitimesh dhe pafundshmëri kopjesh të “realitetit” por një realitet më vete. Baudrillard për të përkufizuar gjendjen e skllavërimit të njerëzve në shoqërine e konsumit masiv mbështetet në konceptin e Fetishizmit të Komoditetit të Marksit. Sidoqoftë, megjithëse Baudrillard përdor konceptin marksist teoria e tij është në thelb një kritikë ndaj Marksit. Kështu, megjithëse e pranon që koncepti marksist i tëhuajëzimit ka qenë i vlefshëm për të spjeguar botën sociale të modernitetit të hershëm (shek 18-19), është e pamundur për tu përdorur pët të analizuar dhe kuptuar shoqëritë postmoderne të fundshekullit të 20të. Kritika e Baudrillard ndërtohet dhe ecën paralelisht me mendimin postmodern në vitet 1970 në Francë. Në vitin 1968 publikon veprën The System of Objects në të cilën zhvillon një sërë temash të cilat do ti plotësojë në veprën e tij Simulacra and Simulation që do të botohet në vitin 1981. Gjatë kësaj periudhe filozofë të tjerë socialë si Guy Debord (The Society of the Spectacle), Raoul Vaneigem (The Revolution of Everyday Life), Jacques Derrida (Of Grammatology) zhvillojnë një kritikë kundrejt teorisë sociale marksiste duke mbështetur idenë se ndryshimet e thella strukturore të ndodhura pas viteve 1950 e kishin bërë të domosdoshme nevojën për aparate të reja teorike në mënyrë që të analizoheshin transformimet shoqërore. Sipas tyre ndryshimet në ekonomi (nga prodhimi industrial ne ekonominë e shërbimeve), zhvillimi i teknologjisë dhe përhapja e një kulture konsumeriste e kishin transformuar “socialen” në një shkallë të tillë duke e bërë aparatin analitik marksist të papërshtatshëm për të kapur këto ndryshime. Marksi nëpërmjet analizës së tij të kapitalizmit e kupton dhe e paraqet botën sociale si një arenë antagonizmi dhe përplasjesh. Formacioni social pasqyron një aparat klasor shfrytëzimi brenda një strukture hierarkike të grupeve shoqërore të cilat kanë interesa konkurruese që rrjedhin nga pozicioni që individët kanë në procesin e prodhimit. Sipas kritikës postmoderniste analiza e Marksit ishte ngushtësisht e fokusuar në procesin e prodhimit dhe kjo gjë ndikoi në këndvështrimin e tij për kapitalizmin si një system socioekonomik të bazuar në kontradikta. Kjo kritikë merr formën e saj më të plotë me deklaratën e Jean-François Lyotard në lidhje me “vdekjen e meta narrativave” (The Postmodern Condition, 1979). Baudrillard dhe të tjerët, argumentuan se zhvillimi teknologjik kishte çuar në një mekanizim më të thellë të prodhimit duke ndryshuar dhe zgjeruar në këtë mënyrë aftësitë e forcave prodhuese. Kjo çoi në heqjen e punës njerëzore nga procesi prodhues duke e drejtuar atë në sektorin e shërbimeve. Progresi teknologjik së bashku me përhapjen e mediave masive si dhe të industrisë së reklamave e kishin zhvendosur botën përtej realitetit të kufizuar të mungesës që karakterizonte prodhimin Fordist. Bota e vërtetë shoqërore ishte ajo e konsumit në jetën e përditshme (Vanaigem), dhe e rrjedhës / konsumit të mallrave simbolikë (Derrida, Debord). Në këtë botë të konsumit spektakolar, leva kryesore sociale nuk është antagonizmi klasor, por masifizimi i zgjeruar, homogjenizimi dhe ngjashmëritë në zakonet e konsumit. Humbja e origjinalitetit dhe e autonomisë në çdo nivel të shtresëzimit shoqërore. Bota e vërtetë është fusha e pasivitetit. Sigurisht, Baudrillard dhe studiuesit të tjerë ishin kritikë ndaj shoqërisë së konsumit si një shoqëri që frenon lumturinë dhe lirinë, si një shoqëri që ka thelluar tëhuajësimin. Gjithashtu, ata ishin aktivë në lëvizjet shoqërore të viteve 1960-1970 dhe avokatë (ngurrues) të ndryshimeve shoqërore. Por në të kuptuarit e tyre të kapitalizmit të vonë ishin gdhendur dyshimet ndaj kategorisë së klasave dhe për këtë arsye u fokusuan në dekonstruktimin e saj. Për ta, një student universitar me prejardhje të pasur ishte njësoj i tëhuajëzuar në shtresëzimin social, me një student me background klase punëtore. Në shoqërinë e konsumit një grua me ngjyrë me prejardhje të pasur ishte njëlloj e shtypur si një grua që vjen nga geto. Një avokat në një firmë ishte njëlloj i ekspozuar ndaj rreziqeve si një punëtor në industrinë automobilistike. Për mendimin postmodernist sfondi klasor i subjekteve shoqërore ishte i parëndësishëm për gjendjen e tij shoqërore ose në rastin më të mirë me rëndësi minimale. Baudrillard dhe të tjerët zhvilluan teoritë e tyre brenda artikulimit të kontekstit post-Fordist. Zgjerimi i ekonomisë së shërbimeve ishte një fakt, mbase jo në masën që ata argumentuan, megjithatë vëzhgimet e tyre kishin një bazë konkrete. Në të njëjtën kohë që ata shkruanin ishte në zhvillim një epokë brenda së cilës u vu re një përhapje e lëvizjeve shoqërore. Gjatë viteve 1960-1970 kemi formimin dhe forcimin e lëvizjes anti-luftë (Vietnam), lëvizje e cila duke ndjerë rrezikun e një apokalipsi bërthamor konsideroi luftën jo vetëm si një rrezik që i përkiste shteteve të përfshira direkt në të por si një rrezik për gjithë njerëzimin. Forcimin e lëvizjes feministe që e konsideronte patriarkalizmin si burimin e shtypjes dhe shfrytëzimit akoma më përpara se lindja e kapitalizmit. Forcimin e lëvizjes për të drejta civile (Martin Luther King, Black Panthers, Malcom X) ku shfrytëzimi racial konsiderohej si një kusht që e tejkalonte shfrytëzimin klasor. Levizjet artistike (Beat Generation)të cilat panë në zhvillimin e një industrie kulturore masifizimin e produkteve kulturore dhe humbjen e origjinalitetit, pra prodhimin e masave të bindura. Lëvizjet studentore të cilat ishin thellësisht të frymëzuara nga mendimi postmodernist dhe kërkonin një rikonstruktim (ose dekonstruktim) të sociales. Në të njëjtën kohë klasa punëtore nuk ishte më e njëjta si në fillimin e viteve 1920 kur ishte në avangardë të radikalizimit social (pa dashur të mbështes këtu tërheqjen në nivelin që mbështet Baudrillard). Pikërisht në këtë zeitgeist Baudrillard zhvilloi konceptin e Simulacrum, gjëndjen e objektit/ dominimit në kapitalizmin e vonë, ose sic do të thoshte Morpheus: Simulacrum/Matrix gjendet kudo rreth nesh. Mund ta shohësh kur hedh sytë jashtë dritares apo kur hap televizorin, Mund ta ndjesh kur shkon në punë. Kur shkon në kishë. Kur paguan taksat. Është bota që të kanë hedhur mbi sy për të të vërbuar. Që të mos shohësh të vërtetën. Të vërtetën që ti je një skllav.” Ashtu si në Matrixx gjendesh i skllavëruar nga objekte dhe nga simbole në të njëjtën mënyrë gjendesh i skllavëruar në shoqërinë Simulacrum/konsumeriste, i skllavëruar nga konsumi i të mirave (materiale ose simbolike). Pra si mund të largohesh nga kjo gjëndje e plotë e fetishizmit të komoditetit (sigurisht nëqoftëse do të largohesh, nuk është e thënë që patjetër do duash ta bësh)? Në film –duke qenë edhe i detyruar nga kufizimet e narrativës- zgjidhja është relativisht e thjeshtë, do marrësh pilulën e kuqe. Por a ka një mënyrë për tu larguar, për tja mbathur nga realiteti”/Simulacrum? Në qasjen e Baudrillard sinqerisht nuk kam gjetur një përgjigje konkrete që mund të shkojë përtej disa aforizmave dhe glorifikimeve sporadike të rebelimit spontan. Në rastin më të mirë, qasja e tij për ndryshime sociale karakterizohet nga një mungesë qartësie dhe nga një fatalizëm social. Në rastin më të keq mund të thuhet që kritika e tij, megjithëse jo pa vlerë dhe relativisht e mprehtë në analizën e konsumizmit dhe masmediave, karakterizohet nga një naivitet të madh që tejkalon naivitetin e filmit dhe pilulën e kuqe që ai akuzon. Analiza e tij të con drejt një teologjie sociale që mbështet disa lloj praktikash që lidhen me një neo-asketizëm të bazuar në heqjen dorë të subjekteve sociale nga praktikat e konsumit. Duket sikur promovon legjitimimin e një kultur hipster të tipit “Ndrysho veten, nëqoftëse se do të ndryshosh botën”. Perceptimi i Baudrillard për ndryshime shoqërore dhe radikalizimin vuan nga kontradikta gabime logjike në shumë segmente të tij. Për qëllimet e kufizuara të këtij artikulli nuk munnd të elaborohen gjitha. Ajo që mund të trajtohet shkurtimisht në këtë pikë është perceptimi i tij për krizat dhe efektet e tyre. Para së gjithash, për Baudrillard kriza ekonomike dhe financiare e prodhimit ose akumulimit nuk kanë një rëndësi të madhe që momentin që sistemi ka evoluar përmes tyre dhe ka zhvilluar një lloj imuniteti ndaj tyre. Pra, në këtë rast, krizat ekonomike jo vetëm që nuk prodhojnë radikalizim, por përkundrazi, ato forcojnë sistemin. Sistemi përshtatet dhe bëhet më i fortë përmes krizës ekonomike. Është e vërtetë që ky argument është i fortë dhe i mbështetur në të dhëna historike. Historia tregon që krizat ekonomike jo detyrimisht shkaktojnë radikalizime sociale dhe rritje të vëtëdijes kolektive por përkundrazi ngacmojnë reflekset konservatore të shoqërisë. Pra nëqoftëse krizat ekonomike nuk nxjerrin në pah atë që nuk shkon në shoqërinë e konsumit dhe për më tepër nëqoftëse kontradiktat nuk egzistojnë nga momenti që shoqëria e konsumit masiv nuk prodhon subjekte kolektive me botëkuptime alternative sepse qëllimi kryesor i saj është homogjenizimi dhe masivizimi i sociales edhe në rastet kur në dukje shfaqet si ndryshim, atëherë si mund të spjegohet ndryshimi? Apo jemi të dënuar në një fund të historisë? Për të kuptuar analizën e Baudrillard për krizën dhe ndryshimet shoqërore është e dobishme ti referohemi konceptit të tij të ngjarjeve absolute. Ky koncept është shumë kompleks por për ta thjeshtëzuar mund të themi që ka të bëjë me kuptimin që rrjedhat simbolike prodhojnë një lloeksternaliteti emocional që vë në dyshim qëllimet e tyre fillestare. Në mënyrë që ta kuptojmë le të marrim si shembull situatën aktuale të pandemisë. Duke përdorur mjetet analitike të Baudrillard mund të themi se pandemia krijon këputje në pëlhurën e shoqërisë kryesisht sepse nuk arrin të përmbushë pritshmëritë që ka ndërtuar përmes të njëjtave rrjedhave simbolike që artikulojnë krizën. Për shembull, në krizën aktuale ekziston një diskurs i vazhdueshëm i sigurisë. Një diskurs që e kthen sigurinë në një vlerë absolute simbolike. Në të njëjtën kohë, ky diskurs që zgjerohet në mënyrë drastike për të glorifikuar sigurinë është burim për kultivimin e shqetësimit dhe nervozizmit në strukturën e sociales. Fakti që këto ditë jemi të detyruar të flasim për sigurinë gjatë gjithë kohës (p.sh. në mediat sociale dhe mjetet e informimit masiv) kjo na bën në të njëjtën kohë të ndiejmë se nuk jemi të sigurt dhe se siguria nuk është e arritshme. Kjo gjë na bën nervozë dhe krijon një lloj vetëdije primordiale. Fakti që flasim kaq shumë për këtë gjë, atëherë kjo na bën të ndiejmë se diçka nuk është në rregull, se dicka nuk shkon. Përvoja e një ngjarje absolute në këtë kuptim krijon thyerje. Thyerje në vetëdijen kolektive që ndihet e tradhëtuar nga pritshmëritë e veta, nga pritshmëritë e prodhuara përmes/brenda Simulacrum. Nga kjo pikë, shpjegimi i Baudrillard mbështetet shumë në konceptin e Rhizome nga Deleuze dhe Guattari (Capitalism and Schizophrenia). Ai i sheh këto thyerje si mundësi për një zgjerim rhizomik që mund të ofrojnë ndryshime të mundshme brenda sistemit. Në atë rast, rrjedhat simbolike dhe rrjedhimisht praktikat sociale riorganizohen. Ka disa probleme me qasjen e Baudrillard. Para së gjithash, është pa vlerë shpjeguese pasi nuk shton asgjë në njohuritë tona. Tashmë e dimë se shoqëria është vazhdimisht në ndryshim dhe jo statike. Ose të paktën mendojmë se është e tillë. Nuk besopj se ka shumë mes nesh që mendojnë që asgjë nuk ndryshon. Në të njëjtën kohë kur Baudrillard pranon mundësinë e ndryshimit kjo e çon në gabim logjik. Nga momenti që Simulacrum prodhon dhe riprodhon të njëjtën, atëherë pse shpërbërja hipotetike dhe mosplotësimi i pritshmërive nuk është thjesht një nënprodukt i paracaktuar / parafabrikuar i Simulacrum? Pse duhet të konsiderohet se çon në mundësi për rirregullime dhe jo vetëm në prodhim të së njëjtës? Nëse ndjekim Baudrillard, si mund të mendojmë se zhgënjimi i mundshëm që shkaktoi pandemia çon në reflektim shoqëror dhe vendosje në dyshim të vlerave tona dhe jo vetëm në gjenerimin e një reflektimi të parafabrikuar të rremë që nuk bën asgjë më shumë sesa përgatit rikthimin tonë në normalitetin e humbur të periudhës para pandemisë? Gabimet logjike në qasjen e Baudrillard janë lehtësisht të vërejtura në debatet e tij me Fukuyamën në lidhje me “fundin e historisë”. Në këto debate ndërsa ai përpiqet të provojë që Fukuyama e ka gabim në lidhje me konceptimin e tij të ndryshimit dhe teleologjisë ai përfundon duke rënë dakord me të por pa u pajtuarmë të. Një pikë interesante është gjithashtu se një nga pikat kryesore të kritikës së tij ndaj Marksit ishte nocioni i teleologjisë në teorinë e tij. Baudrillard që nga fillimi i karrierës së tij është përpjekur në mënyrë të pamëshirshme të tregojë se shoqëritë janë në ndryshim të vazhdueshëm dhe për të treguar se llogaritë teleologjike që argumentojnë një pikë fundi të evolucionit shoqëror janë fals dhe subjekte të teologjisë shoqërore. Në të njëjtën kohë Simulacrum-i i tij ndricon me tregime teleologjike. ProblemI është kryesisht për shkak të kokëfortësisë së tij për të përfshirë në analizën e tij marrëdhëniet e fuqisë të cilat tejkalojnë fuqinë e rrjedhave simbolike. Gjatë dhe pas pandemisë do të ketë një përhapje të diskurseve në lidhje me këtë çështje. Ose për të përdorur termat e Baudrillard do të ketë shtrirje të një ngjarjeje absolute. Gjithashtu ai ka të drejtë të argumentojë se këto praktika diskursive, rrjedha simbolike, do të jenë përbërësit kryesorë të vendimmarrjes dhe të mënyrës se si do të pozicionohemi. Për më tepër, ai ka të drejtë të argumentojë se ato rrjedha janë aranzhime të pushtetit dhe ato që ne do t’i konsiderojmë të domosdoshme ose të panevojshme, të drejta ose të gabuara, të mira ose të këqija për t’u bërë, do të varen nga besimet dhe dispozitat që praktikat e ndërtimit të kuptimeve do të ndërtojnë. Që do të thotë se ajo që ne do ta konsiderojmë të vërtetë do të ndikojë në atë që ne do të bëjmë. Por ndërtimi i kuptimit nuk zhvillohet vetëm, nuk zhvillohet ne vakum. Ai zhvillohet në kushte të caktuara socio-ekonomike brenda të cilave grupe të ndryshme kanë shkallë të ndryshme aksesi. Ta themi qartë, jo të gjithë ne kemi në pronësi gazeta apo kemi para për të paguar influencues dhe blogerë për të shkruar atë që duam sipas interesave tona. Jo të gjithë ne mund të lobojmë për avancimin e politikave të caktuara. Shkalla e aksesit kufizohet nga kategoritë sociale si klasa, raca, gjinia etj. Një grua-në këto ditë të rritjes së dhunës në familje – që dëshiron të komunikojë përvojën e saj nuk ka të njëjtën mundësi si p.sh. një pronar i një e kanalit televiziv që dëshiron të mbrojë interesin e tij. Një punëtor në shërbimet e pastrimit ose në një supermarket, grupe nga ato të cilët kontribuojnë më shumë në këtë situatë, nuk kanë të njëjtën mundësi të bëjnë zërat e tyre të dëgjueshëm njësoj si p.sh. një mjek. Të mos shohësh se si aranzhimet e pushtetit në sferën simbolike janë shtrirje të aranzhimeve të pushtetit në sferën prodhuese, është të mbyllësh sytë ndaj realiteti shoqëror. Kur do të dalim të duartrokasim për punëtorët në shërbimet sanitare?
