Hafize Leskoviku kishte filluar të mos ndihej mirë. Një shoqëri diskografike i kishte kërkuar të incizonte zërin e saj. Hafizeja ishte në mëdyshje: Të pranonte ofertën apo ta refuzonte?!. Kjo ishte dilema e saj. Kurrë më parë nuk kishte ndodhur një gjë e tillë, të blije apo të shisje zërin. Ishte diçka e çuditshme. Zëri nuk ishte një gotë raki apo një filxhan kafe. Hafizeja vazhdonte të qëndronte e menduar në kafenenë e saj, ku ishin mbledhur si gjithnjë gjithë miqtë e saj. Ishte aty edhe i ati, Asllani dhe i vëllai, Selimi, që të dy luanin në klarinetë. Në shitjen e zërit do të ishin dhe ata të dy. Hafizeja këndonte dhe luante në violinë. Në kafene kishte ardhur dhe shoqja më ngushtë e Hafizes, Rankoja. Kjo e fundit kishte frikë, mos ata të huajt që do t’i blinin zërin Hafizes, mund t’i bënin ndonjë magji dhe pas kësaj Hafizeja nuk do të mund të këndonte kurrë. Rankoja e vështronte me keqardhje, por nuk fliste. “Si të bëj?”- tha Hafizeja. Pyetja u drejtohej të gjithëve. Disa nga miqtë e saj i thanë të shkonte, kështu do të bëhej e pasur. Dikush pyeti: “A mund të vidhet zëri?” Askush nuk i kthehu përgjigje. Edhe mund të vidhej edhe mund të mos vidhej, bota po bëhej gjithnjë e më e çuditshme. Të tjerët nuk kishin kurajë ta këshillonin. Këngëtarja më e madhe e Toskërisë duhej të vendoste vetë se çfarë duhej të bënte. Para Hafizesë, Leskoviku kishte pasur një këngëtare tjetër të dëgjuar, Mitrinë, por asaj nuk i kishte kërkuar kush që t’i blinin zërin. Nëse edhe me Mitrinë do të kishte ndodhur kështu, atëherë Hafizeja do ta kishte më të lehtë të pranonte ose të refuzonte, sepse do të dinte si kishte shkuar fati i Mitrisë. Tashmë Mitria nuk jetonte më që t’i merrte ndonjë mendim. Gjithë njerëzit e mbledhur në kafenë ishin futur në hall… Që të gjitha këto tregohen nga leskoviqarët. Mjafton të përmendësh emrin e Hafizes dhe gjithkush është i gatshëm të të tregojë diçka nga jeta e saj.
Leskoviku kishte emrin e Hafizes
Në kafenenë e Hafizes, në Leskovik, kishte rënë heshtja. Në raste të tilla kur bie një heshtje e thellë, thonë se aty pranë kalon shejtani. Ndoshta, atë çast në kafene, mund të ishte shejtani dhe i shenjti. Nuk i dihej se anën e kujt do të merrnin, do t’u dilte për mirë apo për keq ajo punë? Në ato çaste gjithkush prej tyre po mendonte për jetën e Hafizes. Ajo kishte lindur në Leskovik dhe ishte rritur me ta. Mbi të gjitha ajo i kishte dhënë emër qytetit të tyre. Pa Hafizen, qyteti do të kishte qenë më i heshtur dhe më i varfër. Lindja e Hafizes i solli fat. Ajo që kur kishte qenë e vogël kishte habitur tërë njerëzit me zërin që kishte. Këngëtarja e vjetër, Mitria, kishte thënë: “Hafizeja do të çuditë botën me zërin e saj!”. Ashtu kishte ndodhur vërtet. Thuhet se ajo kishte një shtrirje tepër të lartë të zërit, dy deri në tre oktavë. Zëri i saj ishte dëgjuar në Ohër e Manastir, në Korçë e Kolonjë, në Berat e Skrapar, në Sarandë, Vlorë e Gjirokastër, në Pargë, Konicë e Janinë e deri në Stamboll, ku e thërrisnin në dasma e ziafete. Qyteti i Leskovikut lidhte Janinën me Manastirin, por të gjithë njerëzit që kalonin në atë udhë pyesnin për Hafizenë. Donin të dinin në ndodhej aty e të dëgjonin vetëm njëherë zërin e saj. Nuk ishte dhe aq e thjeshtë të gjejë Hafizen në Leskovik. Ajo herë ndodhej në Pargë dhe herë në Stamboll, herë në Berat dhe herë në Sarandë, kudo që e kërkonin. Tashmë askush nuk e dinte se çdo të ndodhte pas incizimit të këngëve. A do të këndonte dot vallë ashtu si edhe më parë, apo ata të huajt do t’ia rrëmbenin gjysmën e zërit? “Si quhen ata që do t’i marrin zërin Hafizes?”- pyeti një i moshuar. “Odeon”, u përgjigj, njëri nga njerëzit e orkestrës. “Odeon”-i për të gjithë ishte një emër i çuditshëm. Një tjetër tha se kishte dëgjuar që gjëra të tilla bënte edhe një farë “Kolumbia” dhe “Viktoria”, por ishte dhe një tjetër: “His Master’s Voice”, por që nuk ia thoshin dot emrin. “Mace e zezë”, thuaj, ia priti një tjetër. Ky i fundit duhej të ishte shejtani vetë.
E martuar me këngën
Njerëzit e mbledhur aty porositën edhe nga një raki tjetër. Sazexhinjtë kishin vendosur të bëheshin tapë. Me Hafizenë ose do të bëheshin të pasur, ose to të mbeteshin trokë. Në djall të vinin të gjitha, si të ishte shkruar. Prisnin përgjigjen e Hafizes. Kjo e fundit ishte vërtet në hall. Deri atëherë nuk kishte pranuar të martohej me askënd. I ishte kushtuar vetëm këngës, madje nuk u martua asnjëherë. Hafizeja ishte ezmere, si gjithë njerëzit e saj, por gjithkush prej djemve çmendej pas Hafizes. I kishin kërkuar dorën djemtë e Korçës e të Janinës, të Pargës dhe të Vlorës, por ajo që kishte martuar gjithë djemtë e Vilajetit të Janinës, nuk kishte pasur asnjëherë kohë të këndonte për vete. Hafizeja ishte një vajzë e gjatë dhe e hollë me sy të shndritshëm e të gëzuar, si të ishte perëndia vetë. Flokët i mbante gjithnjë të shkurtëra. Vishej si djalë me poture dhe jelek e gjendej gjithnjë sa në njërin cep të Toskërisë në cepin tjetër. Thonë se Çamëria luante mendsh prej këngëve të saj. Djemtë që i vinin rrotull, kishin kohë që i kishin humbur shpresat. Ishte viti 1922. Hafizeja tashmë mund të ishte 45 vjeçe, sepse datëlindjen e saj të saktë askush nuk di ta thotë me siguri. Atë çast edhe Hafizes iu kujtua një djalë që e kishte ndjekur pas në të gjitha vendet ku kishte kënduar ajo. Ai djalë nuk kishte pasur guximin kurrë t’i thoshte që e donte, por sytë e tij shprehnin gjithçka kaq hapur dhe qartë sa s’kishte si bëhej ndryshe. Kishte ndodhur vetëm një herë që ai i ishte afruar, i kishte shtrënguar dorën dhe i kishte thënë: “Zemra të këndoftë!”- njësoj sikur t’i kishte thënë: “Ashtu siç do ti këngën ashtu të dua edhe unë!”. Kjo gjë ndodhi për shumë kohë, por më pas ai humbi dhe nuk u duk më. “Ku të jetë vallë?”, mendoi Hafizeja. Nuk e kishte mësuar kurrë se nga ç’vend vinte e shkonte ai djalë. Deri atë çast Hafizeja kishte qenë e martuar vetëm me këngën, ndërsa tashmë donin t’ia merrnin edhe atë, ata të huajt. Si do të bënte vallë?
Drejt “Odeonit”
“Si do të bëjmë”, pyetën dhe sazexhinjtë. Bashkë me Hafizen vinin pas saj dhe grupe të tjerë këngëtarësh, pjesa me e madhe e tyre ishin nga fisi i saj. Selimi, vëllai i Hafizes, nuk mund të vendoste dot pa folur më parë e motra; i ati, Asllani do të bënte ashtu si të vendosnin ata të dy, Hafizeja dhe Selimi. “Të rinjtë i dinë gjëra më mirë”,- mendonte Asllani. “Do të shkojmë!”, tha Hafizeja. Vendimi i marrë nuk solli as gëzim, as hidhërim, por gjithsesi kishin vendosur të provonin diçka të re që nuk e kishin dëgjuar kurrë më parë. Kjo i intrigonte të gjithë. Kur të vinin atje në Sarandë, sepse atje i priste “Odeoni” do të shihnin se si do t’ua merrnin zërin dhe do t’ua mbanin atje në qytetin e Sarandës. Thuhej se zëri i tyre do të shpërndahej në gjithë botën. Nejse kjo mund të ishte dhe gënjeshtër, si mund të dëgjoheshin ata në Itali apo në Stamboll kur ata nuk ishin vetë atje. Që të gjitha këto më shumë i mendonin sesa i thoshin hapur,. Megjithatë kishte dhe nga ata që pyesnin se si do të ndodhte kjo gjë. Më në fund kishin mbërritur në Sarandë. Pritja ishte madhështore. Mbretëresha e këngës, Hafizeja u prit vërtet si një mbretëreshë. Njerëzit që do t’u merrnin zërin ishin të gjithë të sjellshëm. Bënin humor dhe dhe ishin shumë të dashur. A thua se i kishin ftuar në parajsë. Gjithë atë ditë e kaluan me parapërgatitje dhe pa ndonjë lodhje të madhe. Gjithçka kalonte këndshëm. Të nesërmen filluan nga incizimi. Në Sarandë do të qëndronin për disa ditë më radhë.
Incizimi
Sapo filloi kënga, Hafizeja harroi që ishte te “Odeoni”, mori flakë dhe u ndez ashtu siç këndonte për Leskoviqarët në kafenenë e saj apo siç kishte kënduar kudo që kishte qenë mes njerëzve. I ati i saj, Asllani, qante me klarinetën e tij, Selimi, vëllai i Hafizes i shtonte rrëqethjen me virtuozitetin e tij. Hafizeja luante në violinë dhe ia merrte këngës. Befas zinte fill zëri i Selimit që ia priste dhe gjithçka shndërrohej në magji, në ajër që të ngrinte peshë, që të rrëmbente e të çonte larg në një vend të panjohur, që nuk e kishe parë kurrë ndonjëherë më parë dhe që s’kishe dëshirë të largoheshe që andej. Në çaste të tilla mund të thoshe: “Më lini këtu të vdes!” Ndoshta kështu mund të kishte thënë edhe ai djali që ndiqte pas Hafizen: “Tani le të vdes!”. Nëse ai do të ishte diku me siguri që do ta kishte marrë vesh dhe do të ishte shfaqur në Sarandë. Ndoshta mund të kishte shkuar edhe në kurbete të largëta. Njerëzit e “Odeonit”, nuk bënin gjë tjetër veçse të kënaqur, të hutuar e të lumturuar bashkë, përsërisnin vazhdimisht: “Edhe një këngë tjetër, edhe një këngë tjetër, edhe një…”. Mos vallë ata kishin ndërmend t’ia merrnin gjithë këngët Hafizesë dhe Selimit? Ky mendim rrezëlliti vetëm një çast, por kur Hafizeja këndonte, harrohej pas këngës. Gjithçka kaloi mirë. Njerëzit e “Odeonit” edhe pasi ua kishin marrë këngët u treguan sërish të mirë e të dashur. “Një herë tjetër, thanë ata, do të incizojmë edhe këngë të tjera….” Askush nuk u përgjigj. Hfizeja kishte filluar të mendonte për diçka tjetër. Para se të ndaheshin, këngëtares i dhanë një tufë të madhe parash, kaq shumë para nuk kishte marrë kurrë brenda disa ditëve. “Jeni të kënaqur pyetën ata të “Odeonit”, por Hafizeja sërish ishte diku larg në botën e saj
Në Leskovik
Të gjithë leskoviqarët, thonë se kur Hafizeja u kthye në qytet e panë tepër të mërzitur. Hyri në kafene dhe qëndroi e heshtur. Pas saj erdhën këngëtarët dhe sazexhinjtë. Në kafene erdhi dhe mikja e saj më e mirë, Rankoja. “Si dole?”, e pyeti ajo. “Nuk e di”, tha, Hafizeja. A mundesh të këndosh përsëri?”- pyeti Rankoja. “Nuk e di” – tha prapë Hafizeja. Të gjithë vështruan nga këngëtarja. Çfarë po thoshte ajo, mos vallë ata të huajt ia kishin marrë vërtet zërin? “Si nuk mundet, – tha njëri prej sazexhinjve, – Hafizja këndon dhe do të këndojë”. Të gjithë kërkonin t’i jepnin kurajë, por ajo qëndronte e heshtur. “Tani që shitëm zërin, tha Hafizeja, jemi të mbaruar”. (Kjo shprehje e saj, dhe incizimi, u shkrua edhe te gazeta “Melesini”). Diçka kishte ndodhur në shpirtin e saj. Selimi mori klarinetën dhe e vuri në buzë, të njëjtën gjë bëri edhe i ati, Asllani, pas tyre morën veglat edhe të tjerët. Po bëheshin gati të këndonin këngën: “Leskovik, o fryn një erë”. Ndërsa sazet kishin filluar, gjithë të tjetër thërrisnin: “Afrohu, Hafize, merrja një here, mos na lër vetëm. Ndoshta Hafizja nuk kishte pasur ndërmend të këndonte, por tingujt e klarinetës e nxorën nga heshtja e saj. Mori violinën dhe iu afrua grupit, befas u dëgjua një zë i ëmbël i qartë, dehës. Hafizeja po këndonte:
“Leskovik o fryn një erë,
dilni hapni penxherenë,
se vjen djali vetë i tretë,
me llautë e me gërnetë,
qemanes i bie vetë…”.
Rankoja, shoqja e saj, lotonte në heshtje. Pastaj Hafizeja këndoi edhe një këngë tjetër. Ishte kënga “Sikur ta dish”, me atë këngë ndoshta kërkonte të tregonte si ndihej ajo atë çast, ndoshta dikujt donte t’i thoshte… “Sikur ta dish ti…”
Tani që shita zërin jam e mbaruar
Edhe pse kaluan mjaft kohë Hafizeja mendonte vetëm për shitjen e zërit, paratë që kishte marrë i dukeshin si letra pa asnjë vlerë. Tani kudo që të shkonte do të gjente zërin e saj nëpër lokale. Do t’i dëgjonin këngët e saj sa të mërziteshin, ndërsa ajo nuk do të ishte vetë atje. Nuk do të shikonte dot sytë e njerëzve që gëzoheshin dhe i falnin aq dashuri dhe mirënjohje; nuk do të njihte dot kurrë atë djalin që mrekullohej me këngët e zërin e saj. “Ndoshta tani edhe nëpër dasma do të shkoj më pak, sepse zëri im është futur nëpër pllaka, ashtu siç vënë të vdekurin në arkivol”. “Do të iki, tha Hafizeja, do të iki larg nga këtu, do të shkoj diku e do të këndoj vetëm për njerëzit, kudo që të jenë ata… Thuhet që para se të ikte ajo incizoi edhe disa këngë të tjera, mori paratë dhe u nis për udhë… Është e sigurt që mbërrit në Stamboll. Atje këndoi nëpër kafene, atje ku kishte njerëz, ku kishte dasma dhe ku e ftonin për të kënduar. Sigurisht kthehej edhe në Leskovik, sepse nuk rrinte dot pa atë qytet të vogël në juglindje të Shqipërisë. Kishin kaluar vite dhe Hafizeja një ditë u nda nga jeta. Askush nuk e mori vesh ditën e vdekjes së saj, ndoshta as i djali që e kishte ndjekur pas për shumë kohë, por deri ditën e fundit të jetës së saj nuk e harroi dot shitjen e zërit.
