Rindërtimi që nisi pas tërmetit të nëntorit 2019 u shoqërua me një sërë masash shtesë që synonin uljen e kostove, duke përjashtuar lëndët e para nga taksa e infrastruktures apo TVSH-ja. Deri në fund të vitit 2023 shpenzimet faktike arritën në 730 milionë euro, por mbi 70% e lëndve të para që kanë hyrë pa doganë dhe TVSH, janë shitur në tregun privat. Koha që në Dogana dhe Tatime të bëhen hetime për të verifikuar se kush janë firmat që kanë grabitur paratë e rindërtimit

Telegraf.al / Programi i rindërtimit që nisi pas tërmetit shkatërrues të nëntorit 2019 u shoqërua me një sërë masash shtesë të qeverisë që synonin përshpejtimin e tij dhe uljen e kostove. Të tilla ishin përjashtimi nga taksa e infrastructures, apo TVSH-së për lëndët e para.

Një raport i Kontrollit të Lartë të Shtetit ngre si shqetësim mbikqyrjen që i është bërë masës për lehtësimin nga taksat të lëndëve të para të përdorura nën këtë program dhe ato janë orientuar vërtet ku duhet. Raporti specifikisht ka nxjerrë këtë konstatim pas një auditimi në Drejtorinë e Përgjithshme të Doganave duke iu referuar si rast degës së Lezhës.

“Nga auditimi i praktikave të importit të hekurit për Degën Doganore Lezhë, lidhur me subjektet që kanë përfituar përjashtimin nga tatimi mbi vlerën e shtuar në kuadër të rindërtimit, konstatojmë se SVQ (Sektori i Vlerës në Qendër) dhe SKAO (Sektori i Kontrollit Aposterior Operativ) nuk kanë vepruar sipas pikës II/3 të Udhëzimit nr.5, datë 26.01.2018 të DPD, duke mos i rikanalizuar këto praktika në kanale të tjera me nivel më të lartë risku pasi për specifikën e tyre kanë risk të lartë. Në përpunimin e tyre marrin pjesë shumë struktura, ku SVQ dhe SKAO kanë kontrolluar vetëm një pjesë të praktikave dhe në përpunimin e tyre kanë marrë pjesë edhe Drejtoria e Tarifës dhe Origjinës, Sektori i Tarifës dhe strukturat e tjera të degës doganore Lezhë. Gjithashtu DTO nuk ka mbikqyrur këto operacione, sipas pikës 4, neni 68, i Rregullores së DPD-së, ndër detyrat funksionale të Drejtorisë se Tarifës dhe Origjinës është administrimi operacioneve të privilegjuara dhe përjashtimet nga TVSH”- thuhet në raport.

Në këtë kontekst audituesit sjellin në vëmendje se subjektet përfituese nuk janë mbikqyrur nga autoritetet doganore për përputhshmërinë e veprimtarisë me detyrimet që rrjedhin prej vendimit, pra mospërdorimin e hekurit për qëllime të tjera, duke mos vepruar sipas pikës 5 të nenit 28 të Kodit Doganor.“Nga auditimi konstatohet se është vepruar në kundërshtim me Marrëveshjen e Bashkëpunimit ndërmjet DPD-së me nr.14355 prot., datë 19.06.2018 dhe DPT –së me nr.12819 prot, datë 19.06.2018, me synim forcimin e mbikqyrjes dhe kontrollit mbi veprimtarinë e tatimpaguesve/operatorëve ekonomikë konkretisht moslejimin e përdorimit për qëllime të tjera”- thuhet në raport. Duke pasur parasysh këtë panoramë KLSH ka kërkuar që nga ana e dy institucioneve siç janë Doganat dhe Tatimet të bëhen hetime për të verifikuar nëse përfituesit nga këto përjashtime e kanë orientuar atë tek programi i rindërtimit.

Rindërtimi nisi në vitin 2020 dhe akoma edhe sot vazhdon në Bashkinë e Tiranës dhe të Durrësit teksa në një pjesë të bashkive të tjera është finalizuar. Deri në fund të vitit të shkuar shpenzimet faktike për këtë program ishin 730 milionë euro.

Amnezia kolektive pas tërmetit: Bashkitë injoruan përparësitë e Programit të Rindërtimit

Qeveria i vuri kusht bashkive që përfituesit prioritarë të programit të rindërtimit të ishin familjet nga shtresa vulnerabël, një kërkesë që shumica e autoriteteve vendore duket se e kanë injoruar me sukses.

Kur goditi tërmeti shkatërrimtar i nëntorit 2019, apartamentit ku jetonte Berti Dhiaj në ish-konviktin e ndërmarrjes Komunale në lagjen Kombinat të Tiranës, u shkund fort dhe muret u plasaritën. Autoritetet i evakuan banorët – shumica anëtarë të komunitetit rom dhe egjiptian, i ofruan një bonus qiraje dhe i premtuan se do të bëheshin me shtëpi si pjesë e Programit të Rindërtimit, pavarësisht nëse kishin apo jo dokumente pronësie.

“Në një botë tjetër, ju do të kishit ngelur pa shtëpi” , u tha banorëve ish-ministri i Shtetit për Rindërtimin, Arben Ahmetaj. “Unë kam ardhur që të ndajë me ju lajmin që ju do të keni shtëpi si të gjithë ata që janë dëmtuar nga tërmeti në bazë të frymës të familjes”, i siguroi ai banorët.

Por më shumë se 4 vjet pas tërmetit, premtimi i qeverisë nuk është materializuar. Vetëm 19 nga 75 familjet që jetonin në ish-Komunalen në Kombinat kanë marrë shtëpi. Berti Dhiaj nuk është një prej banorëve fatlumë që kanë përfituar një apartament të ri. Madje, në dhjetor, 75-vjeçarit i është ndërprerë dhe pagesa e bonusit të qirasë nga bashkia e Tiranës.

“Tani jam në mëshirë të Zotit”, tha Dhiaj. “Nuk e di, ka ardhur dita me i dalë makinës përpara, ose të hipi në një tarracë dhe të hidhem jo me këmbë, por me kokë që të mos vuaj”,- shtoi ai.

Sipas Programit të Rindërtimit të miratuar nga qeveria shqiptare pas tërmetit, familjet si ajo e Bertit duhet të ishin në listën prioritare të strehimit. Megjithatë, të dhënat e mbledhura nga BIRN tregojnë se përparësia e përfituesve është një kriter i programit që nuk është respektuar nga njësitë e qeverisjes vendore.

E pyetur në lidhje me procesin e strehimit të familjeve që dikur banonin në konviktin e ish-shkollës Komunale në Kombinat, bashkia kryeqytetit tha se ato familje që janë përjashtuar nga Programi i Rindërtimit dhe nuk përfitojnë më nga bonusi i qirasë, mund të përfitojnë nga programe të tjera sociale.

“Këto familje janë orientuar për të aplikuar për programet e strehimit social”, -tha bashkia në një përgjigje me shkrim. “Gjithashtu, me qëllim lehtësimin e pozitës së këtyre qytetarëve, duke marrë në konsideratë edhe kategorinë social-ekonomike të tyre, këto familje janë asistuar në terren dhe në dokumentacion nga drejtoria jonë”,- shtoi ajo.

I varfër dhe i pastrehë

Tërmeti i 26 nëntorit 2019 ishte 5.8 ballë në shkallën Rihter dhe shkaktoi 51 viktima, qindra të plagosur dhe mijëra të pastrehë të Shqipëri. Pas tërmetit, qeveria hartoi “Programin e Rindërtimit” dhe një paketë ligjore ku familjet e mbetura të pastreha ose të dëmtuara u vendos që të renditeshin sipas kritereve të përparësisë̈.

Në krye ishin familjet që humbën familjarët nga tërmeti, pasuar nga familjet një prindërore që kishin në ngarkim fëmijë̈, më tej familjet që kanë në përbërje persona me aftësi të kufizuara, duke vijuar me të moshuarit, me familjet në skemën e ndihmës ekonomike dhe ato të të rënëve në krye të detyrës.

Nga 8 bashki të pyetura nga BIRN nëpërmjet kërkesave për të drejtë informimi, vetëm bashkia Kamëz tha se ishte në dijeni për kategorizimin në favor të grupeve vulnerabël për strehim si pjesë e Programit të Rindërtimit.

Në Tiranë, të paktën 40 familje që banonin në konviktin e ish-Komunales në Kombinat kanë mbetur jashtë skemës së Rindërtimit, duke u përballur me qiratë e larta të kryeqytetit dhe nevojës për një strehë afatgjatë.

Por më shumë se 4 vjet pas tërmetit, premtimi i qeverisë nuk është materializuar. Vetëm 19 nga 75 familjet që jetonin në ish-Komunalen në Kombinat kanë marrë shtëpi. Megjithëse një kategori me përparësi sipas ligjit, personat me aftësi të kufizuara hasën gjithashtu në vështirësi për të përfituar ndihmë në Durrës – bashkia më e dëmtuar nga valët sizmike të tërmetit të nëntorit 2019.

“10-15 familje ishin dorë e bardhë, të tjerët kanë qenë romë, egjiptian”, kujtoi Berti Dhiaj për ish-banorët e Konviktit. “Kanë qenë njerëz të varfër, por shumë të mirë”, -shtoi ai.

Berti Dhiaj lindi në Tiranë në një banesë në zonën e “Vasil Shantos”, ku jetoi së bashku me familjen e tij deri në vitin 1972, kohë kur familja e tij u internua në fshatin Veterik të Beratit. Sistemi komunist “i shihte me sy të keq” për shkak të arratisjes së xhaxhait të tij jashtë vendit.

Pas përfundimit të internimit, në prag të rënies së komunizmit në vitin 1991, ai u kthye në Tiranë dhe u vendos nga ish-Komiteti Ekzekutiv në konviktin e ndërmarrjes Komunale.

Dhiaj e ka fituar bukën e gojës gjatë tre dekadave të fundit duke shitur fara luledielli në tregun e Medresesë në Tiranë, por tani nuk shet më për shkak të moshës.

Një vendim i Këshillit të Ministrave i vitit 2009 i hapi rrugën privatizimit të ndërtesave tek “Ish-Komunalja”, por gjendja ekonomike i pengoi një pjesë të banorëve që ta finalizonin procesin. Tërmeti i gjeti në pjesën më të madhe pa dokumente pronësie.

“Ata e kanë pasur shumë të vështirë nga ana ekonomike që t’i privatizojnë brenda afateve të caktuara apartamentet e tyre”, shpjegoi Gentian Sejrani, jurist në organizatën Drejtësi Sociale, e cila advokon për respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut në Shqipëri.

“Institucionet patën mini-beteja me familjet, të cilat ishin të akomoduara dhe banonin në këto ndërtesa që ishin në rrezik dhe shpesh përfaqësuesit e institucioneve ishin të gatshëm edhe të gënjenin për gjëra që e dinin që nuk do t’i realizonin”,- shtoi Serjani.

Komuniteti rom dhe egjiptian ka hasur në vështirësi për të përfituar nga Programi i Rindërtimit jo vetëm në Tiranë.  Përfaqësuesit e tij në Durrës i thanë BIRN se sfidat kryesore lidheshin me plotësimin e dokumentacionit dhe me dorëzimin e tij në kohë.

“Nuk është se kemi një numër të saktë, por janë prekur shumë familje pasi në disa zona ku ka vendbanime të komunitetit rom edhe egjiptian ka pasur shumë dëme nga tërmeti”,- tha Ili Jakupi, nga organizata “USHTEN”, në Durrës.

Në analizën e tij, mbështetja e pushtetit vendor ka qenë e pakët për orientimin dhe ndjekjen e rasteve të familjeve të komunitetit rom dhe egjiptian për finalizimin me sukses të aplikimeve në Programet e Rindërtimit.

“Ka pasur disa familje nga komuniteti që, pasi nuk kanë plotësuar dokumentet, nuk kanë përfituar as bonusin dhe as grantin e rindërtimit”, -theksoi Jakupi.

Berti Dhiaj kujtoi se ai ishte vetëm 22 vjeç kur u internua nga regjimi komunist. Për herë të dytë që nga viti 1972, jeta e tij ndodhet në udhëkryq.

“Bonusin nuk e kam marrë që nga muaji dhjetor”, tha 75-vjeçari. “Ku do të gjejë unë lekë për të paguar qeranë?”- pyeti ai.

Akses i kufizuar

Megjithëse një kategori me përparësi sipas ligjit, personat me aftësi të kufizuara hasën gjithashtu në vështirësi për të përfituar ndihmë në Durrës – bashkia më e dëmtuar nga valët sizmike të tërmetit të nëntorit 2019.

“Problematikat te kjo kategori janë shumëfish më të vështira, pasi ka të bëjë me mungesën e aksesit, me pamundësinë e lëvizjes”,- tha Adivije Hoxha nga Shoqata e Para-Tetraplegjikëve Durrës.

“Ata mezi gjejnë banesë të përshtatur, mos të flasim për të patur mundësinë për të lëvizur në tmerrin e tërmetit”, -shtoi ajo.

Sipas saj, familjeve me persona me aftësi të kufizuara në disa raste iu desh që të shpërnguleshin edhe jashtë Durrësit, në pamundësi për të gjetur një banesë me qira brenda qytetit.“Shumë prej tyre janë zhvendosur edhe në rrethe të tjera, siç kemi një rast që u zhvendos në Shijak, apo një tjetër në Tiranë, e rrethe të tjera”, kujtoi Hoxha.

Bashkia Durrës në një përgjigje zyrtare sqaroi se vetëm për kategorinë e banesave të dëmtuara me nivelin e dëmit “DS4” trajtohen me bonus qiraje 2,500 familje. Por vonesat në lëvrimin e tij kanë vendosur herë pas here në vështirësi shtresat më vulnerabël të shoqërisë.

“Iu premtua bonusi i qirasë derisa të sistemoheshin në banesat e rindërtimit, por që prej marsit 2023 ata nuk janë trajtuar dhe, sipas gjasave, nuk do të trajtohen më”, iu referua Hoxha rasteve të anëtarëve të Shoqatës së Para-Tetraplegjikëve Durrës.

“Ne shpresojmë që të paktën ato banesa që do të jenë për personat me aftësi të kufizuara të kenë aksesin e plotë sipas standardeve të vendosura në VKM-në 1503/2008”, apeloi ajo. Vendimi 1503 i vitit 2008 i Këshillit të Ministrave vendos rregullat bazë për ndërtesat dhe aksesin që duhet t’u sigurohet personave me aftësi të kufizuar, përdorues të karrigeve me rrota.

Vendimet arbitrare

Procesi i Rindërtimit pas tërmetit në zonat me interes të lartë zhvillimi në Tiranë dhe Durrës është shoqëruar nga përballje midis autoriteteve dhe banorëve dhe protesta të tyre për të drejtën e pronës. Teksa në qytetin bregdetar rastet janë të shpërndara, në kryeqytet zonat e “Kombinatit” dhe të “5 Majit” janë kthyer në simbol të rezistencës për prishjen e banesave dhe hapjes së zonave të reja të rindërtimit.

“Grupimi në Mbështetje të Kombinatit” (GMK) është një organizim komunitar që vijon të kundërshtojë prishjen e ndërtesave që, sipas tij, mund të riparohen dhe nuk është e nevojshme shembja e plotë e tyre.

Edmond Çata është koordinator i GMK-së dhe, sipas tij, kryeministri i vendit dhe kryebashkiaku i Tiranës i kishin nxitur vendimet për t’i shembur të gjithë pallatet, duke bërë bashkë ata që kishin nevojë reale për shembje dhe të tjerët që mund të riparoheshin.

Për të, Instituti i Ndërtimit (IN) dhe studiot private, që realizojnë akt ekspertizat teknike për gjendjen fizike të ndërtesave, nuk kanë realizuar raporte korrekte.

“Studiot dhe IN-ja stisën fakte të paqena dhe gënjyen pa pikë ndërgjegje profesionale se pallatet duheshin shembur”,- tha Çata.

“Me këtë ‘vulë’ të tyre, Këshilli Bashkiak i Tiranës mori vendime për prishjen e pallateve në Kombinat. Përmes dëgjesave publike të gënjeshtërta u morën vendime të prisheshin 67 pallate”,- shtoi ai.

Banorët e Kombinatit, të organizuar së bashku me organizata të shoqërisë, realizuan akt-ekspertiza private për 10 pallate dhe paditën bashkinë dhe institucionet e tjera të përfshira në proces, duke arritur ndalimin e prishjes së ndërtesave përmes vendimeve gjyqësore.

“Rama-Veliaj nuk kishin në plan rindërtimin e pallateve në të njëjtin vend, por shpërnguljen e banorëve në ‘Lagjen e Re Kombinat’”, -theksoi Çata.

Nga ana tjetër e qytetit, në zonën e njohur si “5 Maji”, banorët që nuk kishin dëme nga tërmeti i nëntorit u përballën papritur me kërkesën për t’i lënë banesat që t’i hapnin rrugën ndërtimit të një lagjeje të re për të strehuar familjet e mbetura pa strehë.

Gjin Nikolli la Rubikun 30 vite më parë, duke nisur të ndërtonte të ardhmen e familjes së tij në Tiranë. Ai u vendos në lagjen “5 Maji” dhe jetoi i qetë deri në fillim të vitit 2022, kur rruspat nisën të shembnin banesat mes lotëve të banorëve.

“Ne na kanë hedhur gaz lotsjellës, kanë qenë mbi një mijë forca policie, na kanë marrë me forcë, na kanë çuar në komisariat, na kanë mbajtur tre ditë atje”, kujtoi Nikolli, ndërsa shtoi se është dënuar me gjobë nga gjykata.

Edison Lika, nga grupimi komunitar “E drejta mbi qytetin”, kujtoi se qeveria zgjodhi të rrafshonte me tokën një komunitet për të ndërtuar pallate.

“Problemet kryesore që kanë pasur banorët kanë qenë kryesisht me kontratat e dhurimit që bënë me Bashkinë Tiranë,” -tha ai.

“Aktmarrëveshja ishte një dokument që problemin kryesor që në krye të herës e kishte që nuk e kishte as datën, as vendin se ku banorët do ta merrnin shtëpinë në të ardhme”, -shtoi Lika.

Gjin Nikolli kujtoi se banesa e tij u shemb dy vite më parë, por puna për të ndërtuar apartamente mbi truallin nuk ka filluar akoma.

“Përse kaq urgjencë për të na nxjerrë, kur nuk është urgjencë për të ndërtuar?”- pyeti ai. “Kjo tregon se shteti është treguar arrogant me banorët”, përfundoi Nikolli.BIRN