Data shënon 9 mars, megjithatë në linkun e Ministrisë së Financave:http://www.financa.gov.al/al/raportime/programi-ekonomiko-fiskal/raporte-dhe-statistika-fiskale-mujore/statistika-fiskale-mujore mungon publikimi i të dhënave për Dhjetorin dhe gjithë vitin 2015. Sipas kalendarit të botimeve, publikimi i statistikave fiskale, i treguesve fiskalë të konsoliduar të qeverisjes së përgjithshme vjetor paraprak është në datën 28 Janar të vitit pasardhës, ndërsa ai përfundimtar në datën 14 Shkurt. Fakti që për treguesit fiskalë të Dhjetorit e gjithë 2015 është dhënë një informacion mbi to në rubrikat: ‘Thesari’, ‘Programi Ekonomik e Fiskal’, ‘Kuadri Makroekonomik e Fiskal’, ‘Statistikat fiskale të Janarit 2016’, nuk e justifikon këtë situatë. Kjo jo vetëm se midis këtyre botimeve aktualisht ka shifra të ndryshme, por sepse vetëm nëpërmjet publikimit të të dhënave përfundimtare, sipas rubrikës ‘Statistikat Fiskale Mujore’ krijohet baza për një matje dhe vlerësim i saktë dhe analizë të plotë e objektive e performancës fiskale, të pakontestuar të paktën për të dhënat. Në mungesë të plotësimit të linkut “Raporte fiskale mujore, me të dhënat e 2015”, ku më parë jepeshin të dhëna të detajuara për shkaqet e rritjes apo rënies të të ardhurave shpenzimeve etj, ka vend për një informacion tjetër më informues, që mund të jepet qoftë në deklaratat e tipit “Ecuria e të Ardhurave dhe Shpenzimeve për 9-10-11 mujorin 2015” duke shmangur karakterin propagandues në dobi të atij informues.
Rëndësia e publikimit të të dhënave
Ata marrin një rëndësi të veçantë për disa arsye. Në vendin tonë vihet re një lexim shumë i ndryshëm i treguesve ekonomikë fiskalë jo thjesht nga këndvështrimi se si shihet gota, gjysmë plot, gjysmë bosh apo përgjysmë, ndryshim dhe larmi çka është e natyrshme. Nga opozitarët janë në majë të gjuhës deklarata të tilla “Qeveria nuk e sheh të vërtetën në sy”, “Lufta për të vërtetat ekonomike dhe jo vetëm, do të vazhdojë. Është luftë modelesh, qasjesh dhe me sa duket edhe qytetërimesh. Ftoj këdo që e ndjen veten se mund të kontribuojë në këtë luftë të mos dorëzohet. E siguroj se është një luftë që ja vlen…Fjalia do të rrisim taksat është një fjali që nuk do ta dëgjoni nga goja jonë..etj, etj ”. Në pozitë nga të njëjtët njerëz mbahet një qëndrim ndryshe. Akuzat e ndërsjella mbisundojnë dhe nga shumëkush mund të konstatohet lehtë se vendimin e debatit konstruktiv e ka zënë debati i deles me dhinë sa lehtë dhe lehtësisht shmanget argumenti e kalohet në sharje, e për rrjedhojë ka më shumë akuza të pabaza e sharje se sa vëmendje për problemet reale, pa bërë fjalë për rrugëzgjidhje të mençura. Liria e fjalës në demokraci nuk nënkupton përhapjen e informacioneve të pabaza, të folurën në ajër, trajtesa dhe diskutime shkel e shko e të pakujdesshme. Siç ka tërhequr vëmendjen edhe Umberto Eco: “Është më se e drejtë që interneti ta lejojë të shprehet edhe atë që flet gjëra pa kuptim; megjithatë, përhapja e budallallëqeve i bën gjërat lëmsh”. Në këtë rrafsh personalisht nuk e kam konsideruar herezi dhe aq më pak goditje të partisë së vet në cepin e ringut, tërheqjen e vëmendjes nga ish Ministri i Financave në Qershor 2012, se ekonomia shqiptare ka hyrë në luginën e ferrit. E keqja nuk ishte në atë konstatim apo në deklaratën që e shoqëroi atë se ka ardhur koha për një debat konstruktiv për zhvillimin ekonomik të vendit, por se ky debat konstruktiv nuk mori dhe nuk ka marrë jetë jo vetëm në rrafshin politik por e as dhe atë akademik në rrafshin e mendimit ekonomik. Por një arsye tjetër është dhe fakti se në vendin tonë i kushtohet vëmendje shumë e madhe treguesve vlerësues, apo atyre se çfarë mendohet të bëhet–programues, duke i rishikuar me ndryshime të mëdha ata dhe jo vëmendja e duhur treguesve të matshëm, treguesve të performancës, mospërputhjes së treguesve ekonomikë me ata fiskalë duke nënvleftësuar e shmangur sidomos analizën e treguesve fiskale në fund të vitit. Në këtë rrafsh nuk mund të mos të bënte përshtypje një shkrim me titull “Kolonat ideale të ekonomisë”. Autori midis të tjerash nënvizon se “Bujqësia është kolona e pestë e financave dhe mundësive shqiptare…Bujqësia i jep buxhetit 20 % të të ardhurave buxhetore dhe me punë organizative dhe detyra të studiuara mirë në planin etiko-ekonomik, do të ishte një mundësi e madhe për të shtyrë përpara të gjithë frontet… A është thjesht një lapsus?! Kjo ndodh kur situata nuk është kështu. Bujqësia vërtet jep rreth 18-20% të PBB-së, rreth 44% të forcave të punës, por të ardhurat buxhetore nga bujqësia janë shumë minimale. Mjafton të mbahet parasysh se deficiti galopant i sigurimeve shoqërore, në zonën rurale është me ndikim të drejtpërdrejtë si në deficitin e sigurimeve shoqërore e për rrjedhojë dhe atë të buxhetit shtetëror. Këto e të tjera e bëjnë jo vetëm të nevojshme por dhe të domosdoshme publikimin e treguesve fiskalë të Dhjetorit dhe gjithë vitit 2015 e sidomos analizën diskutimin dhe debatimin kosnstruktiv të tyre, jo vetëm nga media por dhe nga mendimi ekonomik. Disa dukuri nga treguesit fiskalë. Por cilat janë disa dukuri që rezultojnë qoftë nga një vështrim i shpejtë i treguesve tashmë të publikuar?
Të ardhurat buxhetore
Të Ardhurat e Buxhetit të Shtetit, për 2015 rezultuan 381.1 miliard lekë ose 14.4 miliard lekë më shumë se sa një vit më parë me një ritëm rritje prej 3.9%, kur në 2014 këta tregues ishin respektivisht 39.5 miliard lekë dhe 12.1%. Pra ka një rënie të dukshme të shtesës dhe ritmit të rritjes të të ardhurave buxhetore, krahasuar me një vit më parë. Por kjo rënie e dukshme vihet re dhe ndaj të ardhurave buxhetore të planifikuara fillimisht për vitin 2015, ku shtesa rezultonte 47.7 miliard lekë. Pra të ardhurat buxhetore të realizuara janë më pak se sa 1/3 e shtesës së planifikuar. Këtu duhet mbajtur parasysh se lidhur me paketën fiskale që shoqëroi buxhetin e 2015 u tha se pritet të gjenerojë 16 mld lekë, ka 14 masa në tërësinë e saj, 3 masa realizojnë gjenerim të ardhurash dhe 11 janë për të lehtësuar konsumatorin, individin në Shqipëri. Pra rezulton se shtesa e të ardhurave buxhetore gjithsej është më e vogël edhe sa shtesa e programuar për efekt të paketës fiskale, rritjes së tatim taksave. Por çfarë ka ndodhur me shtesën e parashikuar të të ardhurave si rezultat i rritjes së PBB, inflacionit, investimeve, luftës kundër informalitetit dhe evazionit fiskal? Duke patur parasysh ndërkaq se vetëm shtesa e të ardhurave buxhetore nga shitja e licencave të telefonisë e lëvizshme sipas Ministrisë së Financave (MF) ishte 6.1 miliardë lekë dhe nga rritja e taksës mbi karburantin të importuar 5.5 miliardë lekë, bëhet e qartë domosdoshmëria e publikimit të një informacioni të detajuar mbi efektivitetin e rritjes së tatim taksave por dhe përjashtimeve taksore, në të ardhurat buxhetore. Rritja e taksave sidomos ajo e pastudiuar mund të bëhet shkak për rrudhjen e të ardhurave buxhetore. Ndërkohë efektiviteti i tyre nuk është i njëjtë për çdo rritje tatim takse, p.sh në karburantet apo cigaret. Nga ana tjetër rritja e të ardhurave nga rritja e taksës në karburantet nuk përjashton efektin e ndikimit të uljes se çmimit të importit të karburanteve. Por kjo presupozon që MF dhe Drejtoria e Përgjithshme e Doganave të mos kufizohen me publikimin dhe transparencën e importit të mallrave të akcizës në sasi, por edhe në vlerë, ashtu si është bërë kjo transparencë para vitit 2009. Asgjë nuk u kushton këtyre institucioneve. Kjo është aq herezi sa mund të konsiderohet heretik qëndrimi i ish kreut të FM, Cani që kërkonte nga Drejtoria e Përgjithshme e Doganave (DPD) një analizë të plotë për mosrealizimin e të ardhurave doganore gjatë 2015. Megjithatë nuk mund të mos të bjerë në sy se DPD, ka publikuar “Buletinin Fiskal dhe Buletinin e Tregtisë së Jashtme” deri në periudhën Janar-Shtator 2015.
Hendeku i të ardhurave nga Sigurimet Shoqërore
Ndërkohë nuk mund të mos të bëjë përshtypje se të ardhurat nga sigurimet shoqërore për 2015 kanë rezultuar sipas MF në 62.4 miliard lekë, ose një shtesë vetëm në masën e 1 miliard lekëve, kur si 11 mujor shtesa ka qenë 4 miliardë lekë. Një dukuri e tillë ka ndodhur për shkak se në 2014 në Dhjetor, duke iu vënë bërryli shkencave ekonomike dhe sidomos vlerës në kohë të parasë, u bë e mundur të realizohej në shtesë të ardhurash nga blerja e kontributeve të sigurimeve shoqërore, duke u blerë sigurimet e papaguara, po të përdorim shprehjen e ish Ministrit të Mirëqenies, për 5 lekë tufa. Kjo bëri të mundur që për Dhjetorin e 2014, të realizoheshin të ardhura shtesë për buxhetin e sigurimeve shoqërore dhe buxhetin e shtetit në tërësi, në masën e 5 miliardë lekë. Por kjo shtesë jo vetëm që nuk vazhdoi dhe eklipsoi shtesën e realizuar në fakt në 2015, por i ka dhënë një goditje dërmuese gjithë skemës së sigurimeve shoqërore për një të ardhme afatmesme dhe afatgjatë. Ndërkohë sidomos për sigurimet shoqërore në zonën rurale gjatë 2015 ka patur një rritje të masës dhe normës së kontributit të sigurimeve shoqërore që është shoqëruar me një rrudhje të numrit të fermerëve që paguajnë sigurimet shoqërore. Teza teorike se rritja e normës së nivelit të tatim taksave mund të shoqërohet me rritjen e informalitetit, është shfaqur gjatë 2015 edhe në realitetin ekonomik shqiptar. Publikimi i të dhënave statistikore si për numrin e tatimpaguesve apo kontribuesve të sigurimeve shoqërore dhe masën në vlerë të tyre sidomos për tatim taksat që u rritën do hidhte dritë të plotë se çfarë ka ndodhur në fakt dhe cila duhet të jetë pritshmëria reale gjatë 2016 e 2017, nga rritja e parashikuar e kontributit të sigurimeve shoqërore në zonën rurale.
Shpenzimet buxhetore
Shpenzimet gjithsej të buxhetit të shtetit rezultuan -2.4 miliard lekë më pak se sa niveli i tyre një vit më parë. Kjo rënie nuk ka ndodhur për shkak të uljes së shpenzimeve kapitale apo shpenzimeve operative të cilat nuk paraqiten me ulje, por me rritje krahasuar me një vit më parë. Kjo rënie ka qenë nën ndikim të drejtpërdrejtë të përgjysmimit të pagesës së detyrimeve te prapambetura në 2015 krahasuar me 2014. Por ndërkohë, lidhur me shpenzimet gjithsej vihet re ulja e tyre sidomos krahasuar me shpenzimet gjithsej të planifikuara fillimisht në buxhetin e 2015, të cilat ishin në masën e 472.7 miliardë lekë, por u realizuan 436.4 miliardë lekë. Pra efekti i mosrealizimit të të ardhurave buxhetore ka dhënë ndikimin e vet, në mosrealizim e shpenzimeve gjithsej, krahasuar si me vitin paraardhës, por sidomos me planin. Ndërkohë ky efekt nuk ka qenë i njëjtë në shpenzimet kapitale-investimet dhe shpenzimet korente.
Shpenzimet kapitale
Shpenzimet kapitale duke pësuar rënie krahasuar me planin (duke u realizuar në masën e 90.6 të tyre), ndërsa krahasuar me faktin e vitit paraardhës kanë pësuar një shtesë prej rreth 1 miliard lekë, duke kapur shifrën e 61.6 miliardë lekë. Ajo që vihet re është mungesa e efektiviteti të tyre në shtimin e të ardhurave buxhetore po të mbajmë parasysh se investimet përfaqësojnë shpenzime afatgjata të bëra sot për hir të dobive dhe të ardhurave shtesë që priten të vilen prej tyre. Një rritje dhe normë më e lartë e investimit nënkupton jo vetëm një normë më të lartë të rritjes ekonomike por dhe të ardhurave kombëtare, të ardhurave buxhetore dhe nivelit të jetesës, pra nuk nënkupton vetëm rritjen ekonomike por dhe shtimin e të ardhurave buxhetore. Harmonizimi më i mirë i këtyre objektivave rezulton drejtpërdrejt nga ecuria e treguesve ekonomike (PBB-së) dhe atyre fiskalë –Të ardhurat buxhetore, gjatë vitit 2015. Për vitin 2016, ato janë parashikuar diçka më pak se sa realizimi i tyre në vitin 2015
Shpenzimet korente
Karakteristike për to është se megjithëse ato janë realizuar më pak se sa niveli i tyre i planifikuar, në fakt, ato kanë pësuar një shtesë jo të vogël krahasuar me faktin e vitit paraardhës, në masën e 10,2 miliardë lekë ose me një ritëm rritje prej rreth 3%, (ritëm që rritet ndjeshëm në vitin 2016, ose 9.7%). Por ajo që të bie në sy, është fakti se rreth 9.3 miliardë lekë ose 90.9 % e kësaj shtesë rezulton nga shtesa dhe rritja e shpenzimeve operative dhe të mirëmbajtjes. Megjithëse për 2016 nuk parashikohet ndonjë rritje e dukshme krahasuar me 2015, lind e nevojshme që publiku të informohet se në cilat fusha dhe aspekte konkrete është realizuar shtesa e shpenzimeve operative dhe të mirëmbajtjes prej 9.3 miliard lekë dhe kush ka përfituar nga kjo shtesë?! Ose më konkretisht nëse në fushën e administrimit doganor janë dhënë disa koncesione si ai Rapiscan” i markimit të karburantit etj, duke patur parasysh se në vitin 2015, çdoganimi i karburanteve rezultoi 17890 ton më pak se vitit paraardhës 2014, ka ardhur koha që taksapaguesit të informohen se sa janë shpenzimet e këtyre koncesioneve, për buxhetin e shtetit dhe sa janë të ardhurat shtesë të përftuara prej tyre.
Defiçiti buxhetor
Ecuria e të ardhurave dhe shpenzimeve buxhetore të mësipërme bëri të mundshëm që deficiti buxhetor, i parashikuar që në buxhetin e fillestar të planifikuar, të ishte me rënie dhe të ulej akoma më tej si ndaj faktit të vitit të kaluar ashtu edhe ndaj planit, duke dëshmuar një politikë fiskale konsoliduese, me tipar kryesor ngurtësimin e rritjes së pagave dhe pensioneve ose një rritje të tyre deri tek niveli i rritjes së inflacionit. Nëse në buxhetin fillestar të planifikuar defiҫiti buxhetor ishte parashikuar 58.2 miliardë lekë ai u realizua në fakt 55.3 miliardë lekë, ose rreth 2.9 miliard lek më pak. Por ajo që të bie në sy gjatë ecurisë së defiҫitit buxhetor vjetor është fakti se ndërsa si 11 mujor defiҫiti i realizuar buxhetor ishte 24.4 miliardë lekë, ai ishte vetëm Dhjetorin 30.9 miliard lekë. Një dukuri e tillë ka vitin e dytë që përsëritet. Ja përse publikimi i statistikave fiskale të muajit Dhjetor dhe gjithë vitit 2015, ka një arsye më tepër për t’i shërbyer si mirinformimit të opinionit publik dhe taksapaguesve por dhe miradministrimit fiskal. Një dukuri tjetër që vihet re lidhur me defiҫitin buxhetor është ndryshim shumë i madh i mënyrës së financimit të tij, krahasuar me planin e 2015. Nëse defiҫiti buxhetor ishte parashikuar të financohej nga burime të brendshme në masën e 41.4 miliardë lekëve, në fakt ky financim është ulur në -8.9 miliardë lekë; ndërsa financimi i huaj është rritur nga 16.8 miliardë lekë në 64.2 miliardë lekë. Megjithëse kjo është një masë që synon si rregull të stimulojë huamarrjen private, në fakt nuk ka ndodhur kështu. Kjo ia vlen të mbahet në vëmendje po të kemi parasysh se ndërsa për 2015, kredia për sektorin privat pësoi një rënie prej 0.8%, për t’u parashikuar me një rigjallërim dhe rritje prej 4.2 % në 2016. Eksperienca e 2015 dëshmon se nuk mjafton vetëm rritja e portofolit që mund të kenë bankat në dispozicion të kredisë për sektorin privat. Pra nuk mjafton as edhe marrja e kredisë nga BERZH për të mundësuar rritjen e kredisë për fermerët. Këto janë faktorët lehtësues, por faktor vendimtar është kërkesa e biznesit privat, përfshirë fermerët për kredi dhe cilësia e kësaj kërkese. Një element tjetër që ia vlen të mbahet parasysh është se gjatë 2015 nuk u bë e mundur të stopohej defiҫiti i sigurimeve shoqërore, i cili u rrit për 4.8 miliardë lekë, ose nga 40 miliardë ne 2014 në 44.8 miliard lekë në 2015, edhe në kushtet e formalizimit të një numri jo të vogël punonjësish në sektorët jo ruralë. Faktor vendimtar me sa duket kanë qenë mosrealizimi i të ardhurave të sigurimeve shoqërore në zonën rurale, megjithë rritjen e numrit të të siguruarve në zonën urbane gjatë tremujorit të katërt të 2015. (Ky faktor pritet te japë një efekt pozitiv gjatë 2016, në buxhetin e sigurimeve shoqërore dhe buxhetit në tërësi). Kjo e bën imperative edhe publikimin e statistikave dhe të Institutit të Sigurimeve Shoqërore sipas kalendarit të botimeve, dhe për faktin se siҫ përmendën edhe më lart, gjatë 2015 u rrit dhe pritet të rritet edhe për 2016-2017 norma e kontributit të sigurimeve shoqërore për fermerët, duke e orientuar më mirë skemën e sigurimeve shoqërore ndaj atyre që paguajnë kontribute. Nga mjaft ekonomistë të djathtë premtohet jo rritja por ulja e normës së tatim taksave (nënkupto dhe norma e sigurimeve shoqërore). Lidhur me këtë teori Paul Heyne deklaron mjaft qartë se “Të ardhurat e mëdha tatimore si rezultat i normave më të ulëta të taksave janë një premtim i mrekullueshëm për këdo që është i përgatitur të besojë atë”. Por normat e ulëta të sigurimeve shoqërore në zonën rurale kanë qenë realitet e megjithatë skema ka ardhur duke u tronditur, si për shkak të informalitet të madh në numrin e kontribuesve të sigurimeve shoqërore ashtu dhe normës shumë të ulët të pagesës së kontributit të sigurimeve shoqërore krahasuar me përfitimet në zonën rurale. Forcat politike të majta dhe të djathta, në funksion të shëndoshjes së skemës së sigurimeve shoqërore, mbajtjes parasysh të ndikimit të faktorëve demografikë sidomos të rritjes së numrit të personave që dalin në pension gjatë dekadës në vazhdim, duke mbështetur ata që paguajnë kontribute kanë ndjekur politikën e rritjes graduale të rritjes së kësaj norme në zonën rurale gjatë 15 viteve të fundit, (me përjashtim të viteve elektorale) për të cilën është dakortësuar dhe me financuesit e jashtëm të mbështetjes buxhetore. Mirë bëhet që evidentohen treguesit e rritjes së eksportit të produkteve bujqësore, por nëse Ministria e Bujqësisë (MB) deklaron “Një bujqësi që eksporton është një bujqësi konkurruese”, shumëkush do të dijë se avantazhet konkurruese qoftë të kësaj bujqësie që eksporton mbështeten në produktivitet dhe cilësinë e lartë të tyre dhe sa në nivelin e ulët të pagës dhe mospagimin e sigurimeve shoqërore?! Niveli i lartë i defiҫitit buxhetor të Sigurimeve Shoqërore dhe i borxhit në rritje kërkon që edhe MB të interesohet se sa fermerët eksportues paguajnë sigurimet shoqërore, sa është shkalla e informalitetit ku mundësohen te ardhura për të paguar sigurimet shoqërore. Transparenca dhe të dhënat konkrete në këtë fushë dhe statistikat e sigurimeve shoqërore në tërësi do ta mundësonin kalimin e debatit për nivelin dhe normën e tatim taksave, nga një debat dhe garë elektoralet e politizuar e ideologjizuar, nga një debat thjesht teorik në përplasje shkollash e teorish nga akademikët, në një rrugëzgjidhje konkrete me të cilat ballafaqohet realisht ekonomia jonë, por dhe lufta kundër varfërisë sidomos në zonën rurale.
Borxhi publik
Megjithë ndjekjen e një politike fiskale në tërësi konsoliduese, borxhi publik ka vazhduar të rritet, nga një nivel prej 62.12% në 2012, 65.51 % në 2013, 69.77 % në 2014, për të mbërritur në 72.13 në 2015. Pra nuk u mundësua stopimi dhe rënia e borxhit publik që ishte parashikuar për 2015. Ai u shtua për më se 65 miliardë lekë, nga 92.4 miliardë lekë, ose 157.5 miliardë lekë në dy vjet. Nga kjo shumë u përdorën për shlyerjen e detyrimeve të prapambetura 51.4 miliardë lekë. Kjo do të thotë se gjatë këtyre viteve, politika e mbështetjes të ecurisë ekonomike, të ardhurave buxhetore në rritjen e borxhit që ka qenë karakteristike dhe për tre vitet paraardhëse (2010-2013) i është shtuar dhe rritja e tatim taksave. Një politikë e tillë zor se ia vlen të duartrokitet e mbështet qorrazi, në kushtet e mungesës së transparencës së nevojshme. Për 2016 janë ulur si rritja e shtimi i taksave ashtu dhe borxhit publik, pra shtesa e të ardhurave buxhetore dhe rritjes ekonomike është mbështetur gjithnjë e më shumë në miradministrimin dhe rritjen e efiҫencës se investime publike-e shpenzimeve në tërësi, uljes së deficitit buxhetor dhe për rrjedhojë dhe të ritmeve dhe shtesës së borxhit publik. Por fakti se buxheti aktual duhet realizuar jo mbi bazën e realizimit të pritshëm të të ardhurave buxhetore, por realizimit të të ardhurave buxhetore të 2015, prej 381.1 miliardë lekë nënkupton që shtesa e pritshme e të ardhurave buxhetore për 2016 të jetë 37 miliardë lekë ose mbi 2.5 herë më tepër dhe kjo me më pak shpenzime kapitale e shtesë borxhi. Kjo situatë kërkon jo vetëm ravijëzimin por dhe caktimin e monitorimin e kujdesshëm të prioriteteve të politikave ekonomike e sociale konkrete që do të mundësonin realizimin e prioriteteve që përmbajnë shifrat e buxhetit të këtij viti. Transparenca e statistikave fiskale të muajit Dhjetor e gjithë 2015 si dhe Statistikave të ISSH, duke përmirësuar zinxhirin simptoma-diagnozë-terapi, problem-zgjidhje, edhe sepse është në hallkën e parë të diagnostikimit sa më të saktë të problemeve janë vetëm hapi i parë, por gjithsesi një ogur për t’u distancuar nga mosrealizimet e 2015, për një prioritizim më të mirë të politikave dhe planeve të veprimit dhe për të koracuar realizimin e objektivave të 2016.
