Dështimi i turpshëm i Bankës së Shqipërisë. Ka dështuar në kontrollin e tregut monetar nëpërmjet privatizimit total të bankave të nivelit të dytë
Banka Qendrore ka mbajtur një qëndrim gati asnjanës ndaj situatave të pas 2008-s, duke parë vetëm treguesin e inflacionit, i cili në këto vite ka qenë i ulët në Shqipëri, por kjo jo për meritë të Bankës Qendrore, por më së shumti për hir të recesionit global dhe krizës financiare. Ajo ka ulur normën bazë të interesit (REPO) në kuota simbolike pa ndjekur veprimet e Bankës Qendrore Europiane apo edhe të bankave të tjera qendrore të vendeve jashtë BE. Një pjesë e këtyre bankave e ulën normën bazë deri në 0.5% në një kohë që Banka Qendrore e Shqipërisë e uli atë dukshëm vetëm në vitin 2012. Konkretisht në 2008 ka qenë 6.25% në 2009 ka qenë 5.25%, në 2010 ka qenë 5%, në 2011 ka qenë 4.75%, në nëntor 2012 ka qenë 4% dhe sot 3.75%. Ky qëndrim i BQ ka ndikuar negativisht në rritjen e qarkullimit të lekut shqiptar në fushën e investimeve duke stimuluar kanalizimin e tij në buxhet nëpërmjet bonove të thesarit. Bankat e nivelit të dytë pjesën më të madhe të aktiveve e kanë të drejtuar jo në huatë dhe kreditë, por në blerjen e letrave me vlerë, kryesisht ato të qeverisë. Në zërat e parë nuk shkojnë më shumë se 45% e aktiveve(545 /1,187,983).
Banka e Shqipërisë nuk e kontrollon dot inflacionin. Arsyeja e parë ishte sepse në Shqipëri qarkullojnë, veç lekut shqiptar euro dhe dollari, analizën e të cilëve e kemi bërë në Gazetën “Telegraf”, të datës 17 maj. Arsyeja e dytë është sepse në Shqipëri nuk ekziston asnjë bankë me kapital tërësisht shtetëror. Pikërisht këtë problem do sqarojmë edhe sot. Si ndikon ky fakt në zbatimin e detyrës kryesore të Bankës Qendrore për arritjen e objektivit të saj kryesor që është “arritja dhe ruajtja e stabilitetit të çmimeve”. A ka qenë një proces i drejtë privatizimi total i sistemit bankar? Nëse jo pse nuk ka qenë i tillë?
Në Shqipëri nuk ka asnjë bankë të nivelit të dytë me kapital plotësisht shtetëror.
Duke mos pasur një bankë të nivelit të dytë me kapital tërësisht shtetëror, në kushtet kur qarkullojnë lirshëm për depozita dhe kredi euroja dhe dollari Banka Qendrore e ka pasur shumë të vështirë të ndikojë në tregun e valutave si dhe në një sërë treguesish apo agregatesh monetarë. Kështu nga analiza që kemi bërë nuk ka pasur ndonjë lidhje midis normave bazë të interesit dhe rritjes së Prodhim i Brendshëm Bruto dhe agregateve të tjerë monetarë.
Dy janë lidhjet që nuk kanë ndryshuar si në shifra absolute ashtu edhe në shifra relative, lidhjet midis Bazës Monetare dhe PBB dhe lidhjet midis Bazës Monetare dhe agregatit M1, ndërsa lidhjet e tjera kanë ndryshuar në mënyrë të dukshme.
Lidhjet midis agregateve monetarë dhe normës së inflacionit janë(2011):
Bazë Monetare/Inflacion -0.24
Para Jashtë Banke/Inflacion -0.99
Agregati M1/Inflacion -0.68
Agregati M2/Inflacion 0.26
Agregati M3/Inflacion 0.33
Nga të dhënat shihet qartë që nuk kemi ndonjë lidhje të fortë midis agregateve monetarë dhe nivelit të inflacionit. E vlen të theksohet këtu se me tre agregatet e parë kjo lidhje është negative gjë që do të thotë se kur banka aplikon një politikë ekspansioniste inflacioni në vend që të rritet ai ulet. Pikërisht është ky fakt dhe shumë fakte të tjera që ne na kanë çuar në konkluzionin se Banka Qendrore e Shqipërisë nuk e kontrollon dot normën e inflacionit.
Nëse analizojmë lidhjet midis kurseve të këmbimit dhe normës së inflacionit do shikojmë se lidhja midis kursit lekë/euro me normën e inflacionit është negative ndërsa ajo lekë dollar është pozitive. Kjo lidhje vërehet në vitet 2008-2012 sipas muajve, pra është tendencë e shtrirë jo vetëm në vite por edhe brenda muajve të njëjtit vit. Ka vite të veçanta që ky koeficient është shumë më i lartë.
Çfarë tregojnë këto lidhje? Këto lidhje tregojnë se, kur zhvlerësohet leku shqiptar ulen importet dhe rritet prodhimi vendas gjë që për pasojë ka sjellë edhe një rritje të inflacionit. E kundërta ka ndodhur me dollarin.
Lidhja midis inflacionit dhe kurseve të këmbimit:
Lekë/Euro në lidhje me inflacionin -0.26
Lekë/Dollarë në lidhje me inflacionin 0.42
Këto lidhje janë thuaj për çdo vit nga 2008 dhe deri në 2012, gjë që do të thotë se kjo tendencë është e përgjithshme.
Këto tregues dhe të tjerë tregojnë se Bankat Tregtare nuk shoqërojnë veprimet e Bankës Qendrore në fushën e rënies së normës bazë të interesit për llogari të çiftit depozitë-kredi por më së shumti shikojnë interesat e tyre të ngushta dhe strategjike. Ato operojnë pak me lekun dhe shumë më tepër me valutat, kështuqë ato kanë gati një pavarësi të plotë prej saj. Shprehje e kësaj pavarësie janë edhe thirrjet e shpeshta që Guvernatori i Bankës Qendrore dhe Kryeministri apo Ministri i Financave ju bëjnë këtyre Bankave për të rritur nivelin e kredive për biznesin. Së fundi u ndërmorën edhe një sërë masash për lehtësimin e kredive të Bankave të nivelit të dytë në fushën e ekzekutimit të koleteraleve.
Duke ju lënë dorë të lirë Bankave të nivelit të dytë për depozita dhe kredi në valutë ajo e ka humbur rolin e saj ndikues edhe në kurset e këmbimit. Me kurset e këmbimit më së shumti luajnë bankat e nivelit të dytë, ndërsa kjo e fundit shpesh është viktimë e veprimeve të tyre për interesa të ngushta. Nëse valuta do ishte monopol i saj shumë fenomene negative do të eliminoheshin dhe ekonomia do të merrte frymë më lirisht. Momentalisht leku shqiptar pësoi një zhvlerësim të ri, duke arritur në 1euro me 141 lekë. Ky zhvlerësim ka tendencë të thellohet. Banka e Shqipërisë nuk mund ta mbrojë dot lekun shqiptar ndaj vlerësimit të dukshëm të valutës.
Banka Qendrore e Shqipërisë nuk ka ndonjë objektiv tjetër veç “arritjes dhe ruajtjes së çmimeve”. Një objektiv të tillë e kanë vetëm vendet e zhvilluara Europiane, por nëse do vëresh me vëmendje ato kanë edhe objektiva të tjera që janë të lidhura me rritjen ekonomike dhe rënien e papunësisë. Në Shqipëri nuk kemi as stabilizim të kurseve të monedhës, as rritje ekonomike dhe as rënie të papunësisë. Nëse flitet për ruajtje të kurseve të këmbimit dhe ndërhyrje të Bankës Qendrore në treg e vlen të theksojmë edhe një herë se këto janë veprime të dështuara. Këto veprime do të ishin efikase nëse valuta do qe monopol i Bankës Qendrore dhe jo të qarkullojë lirshëm njësoj si leku shqiptar. Me qindra milionë euro largohen çdo vit jashtë kufijve të Shqipërisë në formën e depozitave, kredive dhe të fitimeve. Banka Qendrore nuk mund të ndikojë në frenimin e këtij fenomeni që po gërryen ekonominë shqiptare nëpërmjet ndikimit të tij në kursin e këmbimit i cili po bëhet për ditë dhe më shqetësues.
Vendet e tjera e kanë vlerësim të dorës së parë kursin e këmbimit dhe e shikojnë atë të lidhur në funksion të rritjes ekonomike. Ndokush do thotë se këto vende operojnë me kurse fikse. Unë do thoja se në mbrojtjen e monedhës vendase nuk ka shumë rëndësi kursi nëse valuta bëhet monopol i Bankës Qendrore.
Për ta konkretizuar do marrim si shembull dy vende të Azisë, Republikën Popullore të Kinës si vend në zhvillim dhe Hong-Kongun e Kinës si vend shumë i zhvilluar të cilët kanë si synim ruajtjen e kurseve të monedhës së tyre vendase. Autoriteti kryesor bankar në Rep.Pop. të Kinës(PRC) është Banka Popullore e Kinës, e cila ka për objektiv të saj “Vlerën e monedhës”. Objektivi i politikës monetare është për të ruajtur stabilitetin e vlerës së monedhës dhe në këtë mënyrë për të nxitur rritjen ekonomike. Shikoni pra, Kina, si vend në zhvillim nuk ka objektiv ruajtjen e inflacionit, por nëpërmjet stabilizimit të kursit të këmbimit të jenit të arrijë rritje ekonomike.
Në Hong-Kong të Kinës Autoriteti Monetar ka synim kryesor “Stabilitetin e kursit të këmbimit”. Objektiv parësor i politikës monetare të Autoritetit Monetar të Hong Kongut është që të ruajë stabilitetin e kursit të këmbimit. Sa i përket normës së inflacionit të dyja e kanë të lartë. Ashtu siç ka rritje ekonomike dy shifrore Republika e Kinës ka edhe normë inflacioni të lartë. Krejt ndryshe ndodh në një vend si Shqipëria i cili në plan të parë duhej të kishte jo stabilitetin e çmimit por kurset e këmbimit në funksion të rritjes ekonomike dhe rënies së normës së papunësisë.
Sot sistemi bankar i nivelit të dytë përbëhet vetëm nga banka me kapital privat përgjithësisht të huaj dhe nga asnjë bankë me kapital shtetëror. Kjo situatë ka bërë që në sistemin bankar të krijohet një strukturë tregu oligopol me një bankë drejtuese tërësisht me kapital të huaj që është “Raifajzen Bank”. Kriza financiare e vitit 2008 theksoi ndikimin e bankave të huaja në procesin e transmetimit të politikës monetare në vendet me ekonomi në zhvillim. Kanë qenë të shpeshta rastet kur bankat qendrore të vendeve me tregje në zhvillim, ku bankat e huaja luajnë rol dominues, ulën normën bazë të interesit, gjë që nuk u shoqërua me ulje të normave të kreditimit.
Këto çështje kanë një rëndësi të veçantë për vendet me ekonomi në zhvillim, të cilat nuk ishin shkaku i krizës financiare të vitit 2008, por që ishin ato të cilat vuajtën në mënyrë të veçantë nacionalizmin financiar që u ndez nga kriza (Meir Sokoler. Lidhja ndërmjet Stabilitetit Monetar dhe Financiar – Mësime për Ekonomitë në Zhvillim. Meir Sokoler, Këshilltar i FMN -së për politikën monetare në Bankën e Shqipërisë.)
Kriza aktuale ndër të tjera nxori në pah edhe lidhjen midis pranisë të bankave të huaja dhe efikasitetit të politikës monetare. Nëse bankat e huaja janë aktorë të rëndësishëm financiarë në ekonominë e brendshme dhe nëse aktiviteti i tyre huadhënës dhe huamarrës ndikohet më shumë nga kushtet e ekonomisë në vendin mëmë sesa nga kushtet e vendit pritës, atëherë efikasiteti i zbatimit të politikës monetare është i dobët.
Banka Qendrore mori një sërë masash që në vitin 2008 por efekti i tyre nuk ishte ai i prituri pavarësisht se situata vlerësohet nën këndvështrime të ndryshme. Vetë Guvernatori i Bankës Qendrore në 14 dhjetor 2010 (Stabiliteti makro-financiar në vendet kandidate dhe vendet e mundshme kandidate për në BE: mësimet për t’u nxjerrë”, Frankfurt, 14 dhjetor 2010) ka pohuar se. “Kreditimi u ngadalësua ndjeshëm, kursi i këmbimit filloi të zhvlerësohej dhe parashikimet lidhur me rritjen ekonomike dhe inflacionin pësuan rënie. Ndërkohë, tërheqjet e depozitave vijuan më tej dhe problemet e lidhura me likuiditetin u thelluan” .“Përpara krizës, Banka e Shqipërisë i shihte me shqetësim kërcënimet e mundshme financiare që po akumuloheshin gjatë viteve të ndërmjetësimit të shpejtë financiar. Për ta ilustruar më konkretisht: pjesa më e madhe e rritjes së kredisë shkonte për sektorin e patregueshëm të ekonomisë, ku shërbimet dhe ndërtimi përbënin pjesën më të madhe të kësaj rritjeje. Për më tepër, më shumë se 70% e totalit të kredisë ishte në valutë, ku ajo në euro zinte peshën kryesore të tepricës së kredisë”.
Privatizimi total i sistemit bankar zëvendësoi një formë të centralizuar shtetërore me një tjetër por që nuk është subjekt shtetëror. Ky zëvendësim i pronësisë nuk largoi apo mënjanoi fenomenin, përkundrazi sot është më i theksuar efekti oligopol në treguesin e çmimeve. Sot dy bankat më të mëdha kanë 46.92% të aktiveve dhe 39.84% të depozitave. Tre bankat më të mëdha zënë 57.6% të aktiveve ndërsa zënë 48.8% të depozitave. Shikoni se çfarë përqendrimi kemi në sistemin bankar ku operojnë 16 banka. Bankat e mësipërme përbëjnë mirëfilli një oligopol bankar çmim përcaktues të tregut. Ato bëjnë që të humbasë konkurrenca në treg si dhe të mënjanojnë plotësisht ndjekjen e zbatimit të politikave të Bankës Qendrore. Nëse nuk do ishte privatizuar ish- Banka e Kursimeve, duke qenë krahu u djathtë i Bankës Qendrore do ndiqte politikat e saj. Në këtë mënyrë do kishim një konkurrencë të fuqishme në treg. Do kishim eliminimin e të gjithë tendencave negative që kemi sot në treg.
Efekti i privatizimit total ka qenë jo vetëm në fushat që ne kemi shtjelluar, por edhe në: shpërndarjen e kredisë sipas monedhave, shpërndarjen e kredisë brenda dhe jashtë vendit, raportin depozitë –kredi, shpërndarjen e kredisë sipas rretheve, shpërndarjen e kredisë midis biznesit dhe individëve, shpërndarjen e kredisë sipas sektorëve, shpërndarjen e aktiveve në kredi dhe aktive të tjera etj. Analizën e këtyre dukurive do ta realizojmë në një shkrim tjetër pasi përbën një problem shumë shqetësues për ekonominë shqiptare.
