Shtatëdhjetë e shtatë vjetët që kanë kaluar nga vdekja tragjike e Stefan Cvajgut (Stefan Zweig) edhe sot e kësaj dite nuk e kanë fashitur pikëllimin që shkaktoi humbja e një gjiganti të papërsëritshëm si ai.
Duke e nisur karrierën letrare me librin me poezi “Telat e argjendtë” në vitin 1901, çka u bë shkas edhe për një miqësi të sinqertë me të adhuruarin e tij R. M. Rilke, i cili u entuziazmua nga talenti i këtij djaloshi. Ai, edhe pse nisi të shkruante novela pas Gi de Mopasanit, Anton Cehovit, Prosper Merimesë, Xhek Londonit etj, pra kur mendohej se magjia e këtij zhanri kishte shterur, arriti të bëhej i barabartë me ta, për të mos thënë se me erudicionin, ndjenjat e holla dhe analizat e tij frojdiane, ua kaloi atyre. Edhe vetë ai, ku mbërriti në Brazil, gati u befasua kur pa se “Fama ime në këtë vend është e pabesueshme, ajo është e përhapur në të gjitha mjediset, që nga më të ngriturat e deri te më modestet, dhe jo për këtë apo atë libër, po për të gjithë pa dallim.” Kritika botërore njëzëri ka pranuar si kryevepra të tij “Novela e shahut” dhe esenë “Triumfi dhe tragjizmi i Erazmit të Roterdamit”, por e vërteta është se edhe vetë Apolonit po t`ia vinin si detyrë, do ta kishte të vështirë, ta diferenconte të gjithë krijimtarinë e këtij kryemjeshtri. Ato, në çdo gjini që u shkruan mbeten kryevepra të padiskutueshme të letërsisë. E gjithë vepra e tij meriton fjalët që ai shprehu për Dikensin “Kjo, pra, është ajo madhështorja, e pavdekshmja, në këtë vepër tokësore, madje tepër tokësore: Brenda saj ka diell, ajo rrezaton dhe ngroh. Veprat e mëdha të artit nuk duhen matur vetëm me intensitetin e tyre, vetëm me autorin që i ka krijuar, por edhe me ekstensitetin, efektin e tyre te masat.” Se po ta parafrazojmë, sidomos atij i shkon konstatimi që i bëri Stendalit se “Rrallë kanë ndodhur në luftën e përjetshme të mendjes me zemrën përleshje kaq të bukura sa beteja e madhe psikologjike, që quhet … Stefan Cvajg.”
Cvajgu, duke depërtuar me mençuri në subkonshiencën e personazheve, më së shumti historikë, arriti t`i gdhendë portretet e tyre me forcën e Praksitelit, Fidias dhe Mikelanxhelos dhe t`i përjetësojë ata.
Kush i lexoi dhe nuk u trondit deri në përlotje me fatin e heronjve dhe heroinave të novelave brilante “Amoku”, “Njëzetekatër orë nga jeta e një gruaje”, “Letra e një të panjohure”, “Guvernantja”, “Bukinisti Mendel” etj. A nuk ngjisnim edhe ne kur ishim të rinj me ata anglezët e shekullit të nëntëmbëdhjetë, teksa prisnim “diligjencën e postës” për të marrë librat e tij? Kush i lexoi dhe nuk ua rekomandoi të tjerëve për t`i lexuar këto perla të artit të të shkruarit. Kush nuk e justifikoi lëshimin në krahët e pasionit të Misis K. një zonje fisnike që kishte kaluar një jetë të ndershme. Dhe fundja kush nuk e dashuroi atë njëzetedy vjeçare, si një krijesë të brishtë (që edhe kur u plak, ndërsa tregonte historinë e saj, duart i dridheshin si gjethe vjeshte), me personalitet aq të fortë, sa di t`i japë krahë lirisë, kur rrethanat ia kërkojnë këtë. Është pena magjike e Cvajgut që na bën të tejkalojmë edhe paragjykimet tona. Ai mbetet një mjeshtër i madh i përshkrimit të situatave të koklavitura brenda vetes dhe i zgjidhjes aleksandrine të nyjës gordiane të ndërgjegjes së njeriut.
Edhe pse ai lindi, pikërisht në kohën kur Gustav Floberi vdiq, e bëri me një herë të vetën atë thënien e artë të tij se “Artisti duhet t`i ngjajë Zotit: të gjendet gjithkund, por të jetë i padukshëm.” Dhe Cvajgu shumë shpejt u bë zot i gjithçkaje që shkroi, gjersa falë një pune të mbinatyrshme arriti të krijojë mbi dymijë personazhe dhe të ngjallë e t`i bëjë të pavdekshëm figura të shquara si Maria Stjuart, Maria Antuaneta, Erazmi i Roterdamit, Magelani, Mishel Montenji, Honore Balzaku, Çarl Dikensi, Jozef Fushe, Fjodor Dostojevski, Hanri Bejli, Stendali, Frojdi, Romen Rolani e deri te Aleksandër Moisiu ynë.
Ai u fut brenda universit, shpesh paradoksal të natyrës njerëzore, përligji pasionin dehës të tij që shkel edhe mbi konvencionet e moralit dhe asnjëherë nuk spekuloi me banalitete. Mbeti i pastër në gjithçka shkroi, sikurse edhe pse gjeti shtigje të pashkelura, përsëri, duke përjashtuar “Dashuria e Erika Evaldit”, nuk ra në grackat e rrymave dhe tendencave të kohës.
Shpirtmadh siç ishte në jetë, ai dinte të vlerësonte këdo që e meritonte; si Maksim Gorkin që thoshte se u ngrit aq lart nga asgjëja, si kontin Leon Tolstoi që e quante vetëshprehësin më të sinqertë dhe më të madhërishëm, si R. Rolanin që e konsideronte “nderin e Evropës.”
Shumë nga monografitë e tij që kritika me të drejtë i ka quajtur biografi të letrarizuara, fare mirë mund t`i quajmë edhe romane psikologjikë. Ai vetë e kuptonte se “Idetë dhe teoritë janë, ashtu si hijet e Hadit homerik, vetëm skema të shpërbëra, pasqyrime pa formë: vetëm kur kanë pirë nga gjaku i një njeriu, ato fitojnë zë e trajtë dhe kanë mundësi t`i flasin njerëzimit.” Para situatave të rënda që kalojnë personazhet e tij, dialogët dhe monologët bëhen mbizotërues. Dhe pikërisht këtu, ai shkrimtari i padukshëm, shndërrohet në një Zot të plotfuqishëm. Por ja që dhe Zotat kanë anët e tyre të dobëta; ndodh që në një çast dëshpërimi të gabojnë dhe të nguten. Se po të kishte pritur edhe një javë, sikurse porosiste Volteri, ai nuk kishte pse t`i pinte së bashku me të shoqen, Lote Altman, në Petropolis, atë 22 shkurt të vitit 1942, ato të flamosura doza qetësuesish. Se Cvajgu ishte në kulmin e pjekurisë artistike: Sa kishte mbushur të gjashtëdhjetat dhe në duart tona patjetër që do të kishim të tjera kryevepra letrare. Teksa fliste për Balzakun, ai na mëson se çdo pengesë është një shkallë që e lartëson gjeniun, por vetë, për një çast e harroi këtë. Ndaj dhe pikëllimi që la pas ikja e tij, nuk është fashitur edhe sot e kësaj dite, pavarësisht se na duket se teksa jepte frymë, përsëriste fjalët e Horacit “Non omnis moriar”, pra “Nuk do të vdes i tëri.”
