Rezear Xhaxhiu
( Vijon nga numri i kaluar)
Pra, supozojmë që një nxënës i 9-vjeçares do të mësojë Xhordano Bruno, Njutonin apo Ajshtanin, pra dije shkencore të mirëfillta, dije fetare që hedhin poshtë disa dije shkencore…
Ky është një nga problemet më të mëdha që do të krijojë, sepse shpjegimi shkencor që mësohet nga shkencat, bie ndesh me besimin fetar që japin fetë. Edhe nëse mësuesi që do të ngarkohet ta bëj këtë lloj lënde, ose këtë lloj mësimesh, kulturë mbi fenë, ai nuk mund t’i shmanget pyetjeve që mund t’i bëjnë nxënësit. Mendo orën e parë, ai bën fizikë ose astronomi dhe mëson lindjen e Gjithësisë, fenomenin ‘Big Bang’ dhe thotë eksperimenti që bëhet këto kohët e fundit, në laboratorin e madh të Zvicrës, ose zbulimin e madh mbi valët elektro-magnetike, globale dhe vërtetimi i parashikimit të Ajnshtajnit. Orën e dytë zhvillon lëndën e historisë, civilizimet ose histori feje dhe thotë: Bota u krijua nga hiçi, mësuesja e fizikës më tha që nuk krijohet nga hiçi. Ose bota, që thotë besimi tjetër u krijua 7 ditë nga balta. E mendoni se si bie ndesh shpjegimi shkencor me shpjegimin fetar të Gjithësisë. Ka praktika, por ata duhet të marrin mundimin të na pyesin. Nëse nuk na pyesin, do diskreditohen.
A mund të ndodh që mësimi i doktrinave fetare apo i feve, qoftë edhe në cikle të ndryshme të shkollave shqiptare, mund t’i bëjnë njerëzit në vitet që do të vijnë me tolerantë? Toleranca jonë fetare, a mos vallë është pjell e mosnjohjes së feve dhe doktrinave të tyre fetare?
Ka dy qasje: Ne jemi me bashkëjetesë fetare dhe harmoni fetare, jo nga niveli i lartë liturgjik, pra nga kultura e lartë fetare, pasi niveli liturgjik lë shumë për të dëshiruar. Ne kemi bashkëjetese dhe tolerancë fetare, sepse fetë në Shqipëri kanë ardhur nga konvertimi i feve dhe është i njëjti popull që ka marr fe të ndryshme. Konfliktet fetare janë kur popuj të ndryshëm, etni të ndryshme, kanë fe të ndryshme dhe për shkaqe historike: o janë vende kufitare dhe kanë konflikte për kufijtë, ose jetojnë brenda të njëjtin shtet. Dhe më bukur këtë e shpjegon një autor francez, meqë ministria Nikolla përmend Francën, Zhak Bugard. Ai ishte një mjek që erdhi në Shqipëri me divizionin francez në Luftën I Botërore, ishte akademik, profesor në Sorbonë, që mësoi shqipen dhe i ra Shqipërisë përqark. Gjëja që i bënte më shumë përshtypje ishte niveli lartë i një lloj liberalizimi fetar. Ai thoshte: “Shqiptarët që më shoqëronin, respektonin njësoj të gjitha objektet e kultit, pavarësisht i takonin atij besimi apo jo. Dhe pse? Sepse tëra këto objekte kulti, të vjetra ose bashkëkohëse, kishin të bënin me të njëjtin popull. Nëse ishin të kohës së shkuar, respektohej një lloj tradite, sepse ai objekt kulti kishte të bënte me gjeneratat e mëparshme, familjeve ose të të parëve të tyre. Vura re që ata ndryshonin nga marokenët që më shoqëronin, sepse nuk faleshin 5 herë, por faleshin 2 herë, në mëngjes dhe në mbrëmje, nuk faleshin nga Meka, por faleshin nga dielli. Çështja, a do të kemi ne një lloj tolerance, sa i përket praktikantëve dhe besimtarëve të feve të ndryshme, përmes një niveli të lartë liturgjie, është një gjë që bën sens. Liturgjia fetare duhet ta bëjnë institucionet fetare, literatura fetare studiohet atje, jo dëgjon ti se çfarë thotë ai gjatë procesionit, gjatë meshave apo një feste të fesë Islame, apo ortodokse. Edukimi fetar i takon institucioneve fetare. A mund të vijë tolerance fetare nga faktorë ekstrafetarë, siç është niveli i lartë kulturor? Po, vjen. Sepse sa me nivel të lartë kulturor, aq më tolerant je ndaj pluralizmit kulturor. Pra shkolla mund të bëj këtë gjë, mund të rris nivelin kulturor, për të përjashtuar urrejtjen apo ndasitë midis grupeve të ndryshme antropologjike, që dallojnë nga njëri-tjetri.
Supozojmë që jemi në një klasë gjimnazi, që përbëhet, gjysma nga familja myslimane, 20 % nga ortodoksë dhe pjesa tjetër të përkatësive fetare të tjera.
Nën influencën e familjes, ai ka disa ndjeshmëri. Shkolla ka tri gjëra: mësuesin, nxënësin dhe prindërit.
1. Duhet të kemi një mësues në një nivel shumë të lartë teorik, që të njoh shkencën, historinë, filozofinë, sociologji dhe liturgji.
2. Duhet të kemi një mësues jo praktikant dhe unë njoh plot raste, që mësuesja e merrte nxënësin për të bërë kursin e violinës dhe e rekrutonte, e bënte me mjekër.
3. Mund të ketë nxënës praktikante, në zona të thella, në zona të parambetura, që shkon në xhami apo në kishë.
4. Fëmija shkon me prindërit në një kult të një besimi fetar, do bjerë ndesh mes asaj që ka mësuar në shkollë dhe shpjegimit që i jep mësuesi. Si do të zgjidhet kjo, a kanë menduar këtë iniciatorët?
Në Tiranë, Durrës, Vlorë, Korçë, Gjirokastër apo Sarandë; si do të arrijnë të dinë ideatorët e kësaj nisme, se çfarë bëhet në shkollën e humbur, në një lokalitet, shkollë, e cila ka në oborr një xhami apo një kishë?
Ky është problemi më i madh. Mbi 50 % e popullsisë është akoma rurale, jeton në zona të varfra dhe siç e parathamë aty ku ka varfëri, rekrutimi i këtyre njerëzve nga organizata gjoja fetare është më i mundshëm. Problem më i madh që ne kemi është dispropocioni i zhvillimeve mes rajoneve, mes fshatit dhe qyteti, mes qyteteve me traditë dhe atyre të vogla. Nuk është problem vetëm tek feja, është problem tek shoqëria, tek zhvillimi ekonomik, zhvillimit social, zhvillimit të feve dhe pastaj mbështetja kulturore që i jep shkolla shkencës dhe kulturës.
A kanë mbetur shqiptarët në kulturë në këtë çerek shekulli, apo përveç kësaj, shoqëria kërkon të rrëmbehet edhe nga doktrina fetare? Aristokratët francezë thoshin: “Ne kemi Volterin, populli ka meshën”…
Volteri shkroi librin mbi tolerancën. Kultura mbi religjionin studiohet në vendet e zhvilluara, por ka disa qasje. Për shembull njëra është: Studimi i tyre si civilizime dhe përplasje civilizimesh. Të gjitha vendet që kanë pasur lidhje me Perëndimin kanë pasur më shumë zhvillime. Ndaj Shqipëria dhe Serbia mbetën prapa dhe nuk janë pjesë e BE. Një formë tjetër është studimi që bën Kesinger, për rendin botëror. Një formë tjetër studimi është ajo që bënte Xhon Lok mbi tolerancën, një formë tjetër studimi është ‘autoriteti secular dhe qeverisja civile e Martin Luter King’ dhe Zhak Kalvin. T’i hysh këtij problemi duhen minimumi të parashtrosh tezat se si do ta ndërtosh këtë kurrikul shkencore, në nivele, në tekste, në autorë, me qëllim që të mos preket laicitetin e shkollës, të mos dëmtosh karakterin shkencor, të dijes, të ndihmosh formimin real të gjeneratave të reja dhe të ruash laicitetin e shtetit. Aventura me ‘do bëjmë prova në pesë shkolla në qytet dhe me 5 shkolla në fshat’, janë të tejkaluara. Po këta aventurierë, para dy vjetësh bën ligjin për shkollat komunitare, që gjoja komuniteti do caktonte kurrikulën, mësuesin e drejtorin. Dështuan dhe e kthyen ligjin në parlament, e ndryshuan dhe i dhanë përsëri të drejtë pushtetit ekzekutiv, të merret me arsimin. Pra, t’i lënë këto lojëra, ne na mbështet Qendra e Laicitetit të Francës. Ministrja Nikolla nuk është në gjendje të kuptoj se laikja dhe fetarja ndahen me një fill shumë delikat. Kam mbi 10 vjet që po punoj për të ndërtuar një libër ‘Laikjo-fetarja te njeriu’. Edhe ndërgjegjja fetare, edhe ajo laike janë brenda të njëjtin njëri. Nuk janë të ndarë në dollapë. Atje ku niveli kulturor është i ulët, autoritetin e merr ndërgjegjja fetare, atje ku niveli kulturor është i lartë, autoritetin e merr ndërgjegjja laike. Ndërgjegjja fetare, zonja ministre, është ndërgjegje filozofike, ndërsa edukimi ligjor është indirekt një botëkuptim.
Cilat janë disa nga problematikat që mund të krijohen në të ardhmen e afërt kohore? Sa do ta toleronin institucionet fetare disa të vërteta shkencore dhe a mund të protestonin?
Institucionet fetare akoma nuk janë shprehur në mënyrë të plotë sepse ata duan të dinë se çfarë është ky projekt? Problemet që mund të krijohen në të sotmen dhe në të ardhmen e largët dhe të afërt, janë këto: Të rrezikohet karakteri laik i shkollës, nëse nuk ruhen ekuilibrat. Së dyti mund të rritet një lloj konflikti dhe ndasie, brenda mjedisit shkollor, por mund të ketë rrezikun e një ndasie, zonash dhe krahinash. Brenda arsyes që ju thatë, mund te ketë edhe rrezikun e një lloj dasie zonash dhe krahinash sepse mund të marrësh p.sh. në një zonë të veriut janë 100% katolikë romanë, ku e dimë ne se çfarë do të thonë ata për besimin islam apo ortodoks. Ata kanë një parim: P.sh. katolikët që ta dëgjojë edhe Ministria, Errësira, gjysmë drita, drita. Errësira është Kaini që vrau Abilin, vëllanë e vet, gjysmë drita është Mojsiu: Ti më bie në një faqe unë të bie ty në faqe, drita është Jezusi; Ti godet faqen time unë të kthej faqen tjetër. Por kur kam qenë në një konferencë lidhur me besimet kam dëgjuar një profesor që kishte studiuar në Belgjikë, sjelljen e një besimi tjetër për të ruajtur tashmë etikën në komunikim, ai e quante gjithmonë errësire të tipit të Kainit dhe e tha këtë në një konferencë. Ai pati kurajo ta thoshte dhe të jepte argumentet e tij, po a e besuam ne të tjerët, a morëm të mirëqenë? Kjo është një çështje që ha diskutim. Por ai nuk pati frikë ta thoshte këtë gjë, merrni një zonë të territorit të Shqipërisë, diçka të futur që është 99% ose 100% ortodoksë. Çfarë do thuhet atje në klasë për besimet e tjera dhe merr një zonë që është 100 % myslimanë, çfarë do thuhet atje për dy besimet e tjera? Kush na garanton ne që nisemi për një qëllim të mirë dhe mund të bëjmë një punë të mbrapsht, prandaj pyetja që shtrohet është kjo: Çfarë do bëjmë dhe si do ta bëjmë? Pra do fusim si pjesë të multikulturalizmit edhe njohuri mbi origjinën e feve, mbi liturgjinë dhe mbi kontributet dhe negacionet e feve? Për shembull një nga librat që iu jap unë studenteve është Bernard Rasel, matematikan dhe filozof, që më pas u ndalua të jepte leksione në SHBA, i cili ka shkruar një libër shumë interesant ‘Pse nuk jam i krishterë’ dhe e krahason dogmatizmin e koncilieve te Mesjetës me dogmatizmin e Marksizmit, por pyetjet që mund të bëjnë studentët janë nga më të ndryshmet, sidomos ata të shkollave të mesme. Ai thotë ‘Rull of love”, themi ne mëson në sociologji sundimi i ligjit, shteti ligjor, pastaj shikon atje që thuhet që Jezusi kishte moralin, bota u prish qëkur hyri ligji; si do ta shpjegoj mësuesja e historisë këtë? Do ia bëj pyetje, ai hyn në internet në telefon ose në Ipod-in, në atë modelin që i kanë dhënë këta shkollës me sistemin dixhital, pra e kanë futur dhe e pyet ai: ose e pyet mësuesen: Hegeli ka thënë që bota u krijua e shkëputur nga Absolutja, Hyjnoria, përmes një çmendine, (një krisje dhe Zheji e thotë shumë bukur: vetëm shqipja e ka këtë fjalë qe krisja është dhe çarje po është dhe çmendi), ma shpjego nga ndryshon ateizmi marksist që e mohon egzictencen e fesë nga ateizmi te budizmi që mohon ekzistencën e Zotit se s’ka zot atje, por ka parime hyjnore. Si do t’ia shpjegoj këtë mësuesi? E kupton çfarë pyetjesh mund të bëhen dhe bëjmë fjalë për gjeneratë që të paktën ka kurajë për të bërë pyetje.
Po mirë, si do të trajtohen disa tema delikate, pamundësia e krishterimit për ta fshirë gjurmën e besimeve pagane, duke i zëvendësuar tempujt paganë me ato të krishterë?
Raporti midis paganizmit edhe feve monoteiste është një nga diskutimet më të mëdha. P.sh. ka lexuar Don Braun studenti dhe e pyet çfarë është Grali, është Kupa te darka e Fundit? Piktura është marrëdhënia mashkull – femër, është ylli i Davidit? Jo po nuk e kemi këtë në tekst, jo po ma shpjego çfarë është Grali i Shenjtë? Ose i thotë, kam lexuar qe Jozefi, babai i Jezu Krishtit kishte 4 fëmijë dhe familja e Berovijës vazhdon në Francë dhe tregon që janë ende gjenerata të tjera të familjes së Juzu Krishtit. Ose mund t’i thotë që myslimanizmi i bën këtë akuzë kristanizmit që ai nuk u ngjall në ditën e 3, por në ditën e 2, sepse në mbrëmjen e së premtes u kryqëzua, ndërroi jetë, e shtunë – e diel?! Një nga akuzat që bëjnë ata ose thonë se zoti as lind dhe as mund të pjellë është një tezë e tyre, si do ta shpjegojë mësuesja?
Sa dilema ka, dhe të mendosh që këto dilema do të jenë për mësuesen e historisë, diturisë?
Edhe për spektatorët nëse ka një dije që të nxit të bësh pyetjen kjo është dija fetare, sepse është dije filozofike, nuk është një dije periferike dhe të ngjall shumë kuriozitet misticizmi. Ne kemi mozaik fetar dhe një nga temat më interesante që zhvilloj është mozaiku fetar mes Humanizmit dhe Autoritarizmit dhe e di çfarë më ndodh? Kur ka ndonjë student që ka munguar dhe unë i them që zgjidh një temë nga libri dhe përgatite. Edhe studenti mesatar ose i dobët zgjedh këtë dhe i them se si ka mundësi që zgjedh këtë, kjo është tema më e vështirë, është tema që kam më shumë për zemër, është shumë interesante? Profesor, e hapa tha edhe ngela atje, është shumë interesante. Religjioni mund të ndërtojë Humanizëm, por edhe Autoritarizëm, mund të emetojë Dashuri, por edhe Nënshtrim, mund të nxisë Adhurimin që është besim me arsyetim, por edhe Nënshtrimin, që të çon te përfundimi që njeriu nuk është i përsosur. Perëndia është e përsosur, ne jemi të gabueshëm, prandaj duhet të bëjmë çfarë na thotë Perëndia. Po si do t’i përgjigjet mësuesi kësaj lënde një pyetje të tillë? T’i thotë se te libri i Xhon Lokut “Mbi Tolerancën” kam lexuar që e drejta e fesë është një e drejtë personale, siç është bërja e biznesit, punimi i tokës ose fejesa e vajzës? Do marrësh kulturë ti? Si do ta marrësh këtë kulturë? Ose cilat janë ndryshimet që solli në procesion martesa e Martin Luterit. Në vitin 1872 është përkthyer për herë të parë Bibla. Çështja është jashtëzakonisht delikate, e mprehtë, komplekse dhe nuk pranon nxitim. Xhon Loku thitë se e drejta e besimit shkon deri tek e drejta e mosbesimit. Por jo të gjithë kanë kulturën e duhur, pas vetë fëmijët janë ‘letër e bardhë’. Nuk duhet ngatërruar shpjegimi shkencor me atë fetar.
Jeni në dijeni, se cilat sisteme përdorin francezët, anglo-saksonët, skandinavët, për sa i përket prezencës së mësimit të feve?
Dallimi më i madh mes popujve është si janë shkëputur nga feudalizmi. Pra, kur Tokëvili shkoi në Amerikë, në vitin 1832 ai tha se ky vend ka për ‘tu zhvilluar sepse aty pa që ekzistonte klasa e mesme. Nuk kishte nevojë të predikoj barazia, sepse aty, pothuajse ekzistonte barazia, nuk kishte shtet të centralizuar, por kishte një decentralizim të pushtetit. Ato ndërtuan kolonat në bazë të protestantizmit evangjelistë, që kishte dy parime: e drejta e shprehjes dhe barazinë para ligjit. Mosprekja e pronës dhe një lloj pluraliteti në idetë e tyre.
Ëngjëll Musai nga “Telegraf” të pyet mos është një show tipik i Ramës, shou i rradhës për të larguar vëmendjen nga hallet e përdishme të shqiptarëve?
Më shumë se pyetja, më provokon emri i gazetarit, Ëngjëll. Shih se çfarë ka bërë historia e feve në Shqipëri. Emrin e ka Anxhelo, mbiemrin e ka Musa, që është edhe ai ëngjëll. Kjo ka ndodhur me konvertimin fetar. Eksperimenti mund të ishte një dështim, studimet fondamentale bëhen nga njerëz që e lidhin jetën me to. Shikoni marrëdhënien tonë me globalizmat. Se është edhe mitologjia. Ka disa boshte si mund të qaset kultura mbi religjionin, mbi ekumenizmin, pa cenuar laicitetin në shkollë dhe pa cënuar dijen shkencore, që është atributi themelor i edukimit në shkollë.
