Intervistë me gazetarin, publicistin dhe studiuesin
Jeni ndër gazetarët e rinj që u shfaqën dendur në shtypin shqiptar në fund të viteve ‘80-të. A mund të na thoni, se si u futët në rrugën e gazetarisë?
Arsimimi im bazë është agronomia, ose më mirë me thënë, një degë e ekonomisë. Në atë kohë, në dy universitetet kryesore të vendit: UT dhe UBT, botoheshin edhe gazetat periodike të studentëve (dilnin si organe të komiteteve të rinisë), përkatësisht “Studenti” dhe “Studenti i Bujqësisë”. Me gazetën e dytë jam njohur qysh në bankat e shkollës së mesme në Golem të Kavajës dhe isha një bashkëpunëtor modest i saj. Kur shkova në fakultet, qysh në vitin e dytë isha anëtar i redaksisë së kësaj gazete dhe në vitet e larta të fakultetit isha sekretar i kolegjiumit e një periudhë të shkurtër edhe kryeredaktor. Duhet të kujtojmë se në ato vite UT nuk kishte fakultet gazetarie me kurs të plotë. Kësisoj studentët që shkruanin në këto gazeta dhe angazhoheshin në botimin e tyre, konsideroheshin sikur kryenin një fakultet të dytë. Ky “fakultet” certifikohej me një kurs një vjeçar pasuniversitar për gazetari dhe këta ishin kontingjenti, ku merreshin gazetarët e rinj në organet e atëhershme të shtypit. Një fat të tillë e pata edhe unë: Kontaktin e parë me shtypin qendror e kam pasur nëpërmjet gazetarit të njohur, të ndjerin Astrit Nuri, me ndërhyrjen e të cilit botova te “Zëri i Popullit”. Astriti e kishte dëshirën që të më prezantonte si kandidat për gazetar në këtë gazetë. Atë e kishin bindur shkrimet e mia, por ishte një pengesë e pakalueshme te “Zëri…”: Gazetarët në këtë gazetë duhej të ishin medoemos anëtarë të Partisë së Punës. Ishte një kusht që nuk mund ta kapërcente askush. Kështu që emri im (nëpërmjet artikujve të botuar) u prezantua te një shef tjetër dhe te një gazetë tjetër: ky ishte Hamit Boriçi, asokohe kryeredaktor i gazetës “Bashkimi”, gazeta e dytë, ndër dy të vetmet të përditshme që dilnin në Shqipëri deri në fillim të viteve ‘90-të. Ishte fundqershori i vitit 1984…
Keni qenë gazetar në gazetën “Bashkimi”, megjithëse vinit nga një shtresë “me cen në biografi”…
Gazetar në “Bashkimi” kam qenë vetëm tre muaj, nga korriku deri në shtator 1984. Madje as emërimin përfundimtar kryeredaktori nuk mundi ta realizojë, sepse komiteti i partisë i Lezhës nuk e dha “vizën” e tij për arsye biografike. Edhe pse bëhej fjalë për vëllain e gjyshit (unë nuk e kisha aq të afërt në pemën gjenealogjike), por ai ishte pushkatuar “si armik i popullit” dhe “shtypi i partisë”, nuk mund t’i kapërcente të tilla epitete. Kur ma komunikoi kryeredaktori në zyrën e tij se “hë për hë nuk mund të mbajmë në gazetë”, mua m’u mbushën sytë me lot, por e pashë se edhe ai u prek shumë. Gjatë atyre pak muajve ai ishte bindur plotësisht se unë mund të bëhesha gazetar i mirë për sektorin, ku më kishte ngarkuar. Më kishte dërguar me shërbime në disa rrethe të vendit dhe e kisha justifikuar besimin. Hamit Boriçi ishte i veçantë. Gazeta “Bashkimi” konsiderohej më “e lirë” po e quaj, (jo liberale), edhe falë kapacitetit të tij si drejtues dhe shpirtgjerësisë së tij për të përkrahur të rinjtë dhe ata që nuk kishin përkrahje, nganjëherë edhe me kosto “në kartën” e tij. Kur më dha dorën, më përcolli deri te dera dhe më porositi: “shkruaj dhe unë do të botoj. Do të të ndihmoj kudo që të jesh”. E vërteta është se ai e mbajti fjalën. Nuk më braktisi. Mendoni mua, një agronom veshur me çizme në një sektor gjysmë malor dhe nga ana tjetër isha prezent pothuaj çdo javë në faqet e gazetës “Bashkimi” dhe shumë herë shkrimi im vendosej në vendin e kryeartikullit. Ata që nuk më njihnin nga afër, kishin të drejtë të mendonin se isha gazetar funksionar. Dhe vërtet pas mesit të vitit 1987 e deri në fund të vitit 1990-të, më ndihmën e kryeredaktorit, i cili u interesua për mua deri në majën e piramidës së pushtetit të kohës, unë vetëm pagën nuk merrja në gazetë (paguhesha në Stacionin Bujqësor të Lezhës). Përveç “Bashkimit”, punoja me gazetën “Koha Jonë”, isha edhe korrespondent i “Shtëpisë së Propagandës Bujqësore” në Tiranë.
Ju jeni një gazetar që bazoheni gjithnjë në realitet dhe kritikë. Cilat kanë qenë disa nga pasojat e pasqyrimit të realitetit kritik nga ana juaj? Ndonjë përvojë prej jush.
Nuk është se jam vetëm unë i tillë. Realiteti dhe kritika, përpos të tjerave përbëjnë dy shtylla të një gazetarie investigative të mirëfilltë. Përveç profilit që unë e kam fituar me eksperiencën time, kam patur fatin të njihem me kohë e të punoj me gazetarë të tillë me emër si Qemal Sakajeva, Mitro Çela, Filip Çakuli, Shyqyri Skënderi etj.. Në gazetën “Rilindja Demokratike”, “treshja” e njohur e fillimit të shtypit opozitar shqiptar: Frrok Çupi, Preç Zogaj dhe Mitro Çela ishin ata që më bënë emërimin në ditët e para të daljes së saj. Me këtë dua të të them, se nuk ke sesi të formësohesh ndryshe, përveçse si një gazetar që mbështetesh te realiteti dhe lëvron kritikën. Thotë një fjalë: “kush u kritikua dhe u gëzua”. Por unë me gjithë shkrimet kritike që kam botuar, nuk kam pasur “armiq”. Kritikat nuk kanë qenë asnjëherë me tendencë apo për mëri personale. Por nëse duhet të flasim për pasoja, ato duhet t’i kërkojmë përpara vitit ‘90-të. Më vjen keq ta them, por me gjithë kufizimet në lirinë e shtypit në këtë periudhë, autoriteti i gazetarit ishte i padiskutueshëm. Një shkrim kritik bënte “namin” në analizën e pushtetit. Kur dikush kritikohej në gazetë, nuk shpëtonte paq. Por edhe kritika nga ana e vet, duhej të bëhej e argumentuar dhe e bazuar, se ndryshe gazetari nuk e kalonte lumin me një “më fal”. Më e vështirë ishte për ne gazetarët që ishim në rrethe dhe nuk ishim funksionarë. Për shkaqe të kritikave të botuara në këtë periudhë, si bie fjala për komitetin ekzekutiv të rrethit, për ndërmarrje e kooperativa bujqësore, për ministrinë e bujqësisë etj, disa herë më diskutuan si në trajtë të gjyqeve në kolektivin e punës dhe vendosej prej organeve të pushtetit për të më transferuar “për nevoja pune”. Por unë tashmë e kisha fituar një emër dhe gazeta e mbronte gazetarin e saj. Në shtypin e lirë “demokratik”, të paktën në Shqipëri, janë përmbysur këto raporte. Vetë ligji për shtypin, me një nen: “shtypi është i lirë” do të thotë që gazetari mund të kritikojë, por kritika e tij shkruhet në akull dhe jo “si e zezë në të bardhë”.
Keni bashkëpunuar me shumë organe shtypi që dalin sot në tregun mediatik. A mund të na thoni se në cilat organe jeni ndjerë i paragjykuar?
Po të jap një shembull: Në prag të 100- vjetorit të pavarësisë bëra një shkrim ku kritikoja “përgjumjen e pushtetit vendor” në detyrimet ndaj këtij përvjetori. Shkrimin e dërgova te një gazetë partiake, gazetar i së cilës kisha qenë vite më parë. Nuk e botuan. I nervozuar, të nesërmen u ula para kompjuterit dhe duke shkelur etikën gazetareske, e nisa shkrimin në disa gazeta njëherësh (ishte një problem që vërtet meritonte vëmendje). Të nesërmen e botuan shumica e tyre. Me të drejtë, një mikut tim, kryeredaktorit të njërës prej tyre, nuk i kishte ardhur mirë që shkrimi nuk kishte “ekskluzivitet”. E thashë këtë, se i paragjykuar mund të jesh në gazetat partiake, se ato kanë një politikë botimi më strikte. Ndërsa tek të pavarurat, sado të varura që të jenë, hapësirat janë më të admirueshme.
Jeni autor i disa librave, ku mund të veçoj veprën publicistike “Afër dhe larg”. Cili ka qenë motivi që keni shkruar një vepër të tillë?
“Afër dhe larg” është i ngjizur udhëve të mia jashtë atdheut. Si gazetar, jashtë profilit tim ekonomik, gjithmonë kam pëlqyer reportazhin problemor. Ky libër, këtu mbështetet. Me këtë libër nuk kam dashur t’i tregoj lexuesit, se sa herë kam dalë jashtë shtetit, por çfarë kam punuar kur kam shkuar atje me paratë e tyre. Di shumë zyrtarë që, “si shkojnë, vijnë”. Kur kthehen, tregojnë nëpër kafene mes vartësve të tyre vetëm artin e kuzhinës apo çmimin e dhomës së hotelit. Prej çdo vendi, ku kam qenë, unë kam vëzhguar vendin tim dhe jam munduar “të vjel” përvojë duke mbajtur edhe qëndrim kritik ndaj fenomeneve që më kanë bërë më tepër përshtypje.
Para disa vitesh keni botuar veprën studimore (histori e gjenealogji) “Brezni të Kelmendit”, volumi i parë. Dy fjalë për atë krahinë që është bërë objekt i studimit tuaj?
“Dy fjalë”, më zure ngushtë. Për gjithsecilin “krahina e tij” është më e çmuara. Deri këtu, jam si të gjithë. Por është interesante, megjithëse ka 300 vjet që të parët e mi janë larguar nga Vermoshi (në fakt për të mos e braktisur deri pas Luftës së Dytë Botërore), e kanë ardhur në Lezhë, unë më shumë e ndjej veten prej asaj krahine se sa prej aty ku ne jemi me shekuj. Akoma nuk nxitem me shkrua një libër për Lezhën, për Kelmendin po, dhe kam prapë në planet e mia. “Dy fjalë” për këtë krahinë do të ishin: vendi i eposit të kreshnikëve; kryesisht zona ku lindi kënga majëkrahut e vallja e shpatave dhe u konservua veshja më e vjetër, xhubleta; raca më antiosmane dhe më e panënshtruar para askujt; vendi ku lindën paraardhësit e burrave të shquar si Papa Klementit të XI-të e Aleksandër Targetës. Ku u lind Ibrahim Rugova, Angjelin Prelocaj, Rexhep Qosja etj; krahina ku gruaja ndjehet dhe është vërtet zonjë. Françesko Jakomoni do të shkruante për këtë krahinë: Kelmendi, filizi më i pastër i trungut të vjetër ilirik.
Kur përmendim emrin tuaj, na vjen në mendje etnografi At Kolë Berishaj, veprën e të cilit e keni përgatitur dhe botuar pothuaj të plotë dy herë. Si keni rënë në kontakt me arkivin e tij?
Kontakti i parë ka qenë me vet autorin. I pari dhe i fundit në vitin 1991, sepse ai pas kësaj kohe vdiq shpejt. Unë atëherë isha thjesht një gazetar tek “RD”, por me mua atë ditë në takim me të ishin edhe dy shkencëtarë: Prof. Dr. Afërdita Onuzi dhe Prof. Dr. Hamit Boriçi. Dy veprat e para i kemi përgatitur të tre bashkë. Ndihmë të pakursyer kemi pasur edhe nga famullitari i Tuzit, Padër Pashko Gojçaj. Pastaj në vijimësi, unë isha më i riu, jam marrë kryesisht vet me këtë vepër. Arkivi i autorit, nëse mund ta quajmë kështu, më është lënë në dizpozicion nga misioni Françeskan në Tuz, duke pasur besim të plotë se do të bëhej një punë e mirë. Pas ribotimit të veprës, për të cilën kanë sponsorizuar familja e autorit dhe Misioni katolik në Tuz, kam rënë në kontakt edhe me kujtimet e tij, të cilat do të përgatiten për botim në një kohë të përshtatshme për ne.
Nëpër duart tuaja kanë kaluar për redaktim kohët e fundit disa libra të zhanreve të ndryshëm. Ç’mendim keni për krijuesit e sotëm dhe botimet e shumta?
Së pari, redaktorin e çmoj. Unë për vete, mos botofsha kurrë, jo thjeshtë pa një firmë, por pa vënë dorë në vepër redaktori. Kam dëgjuar zëra, që redaktorin e quan censurë, që një funksion të tillë e ka shpikur realizmi socialist etj, etj. Më duket absurditet. Nga ana tjetër, nuk duhet të barazojmë redaktorin me korrektorin apo lektorin. Janë gjëra të ndryshme. Mendoj se krijuesit duhet të kenë guximin që t’ia besojnë veprën e tyre redaktorit që ata vet e zgjedhin. Por nuk duhet të pranojmë kurrsesi që redaktori “të firmosë” pa e parë lëndën. Vërtet nuk është koha që redaktori mund të ndalojë botimin e një vepre, por autorët duhet të vijnë deri në këtë pikë “me vetërregullim”, edhe pa ligj të shkruar. Botimet e shumta janë një sukses, por duhet të shmangim librat e porositur. Mund të falet një poezi e dobët, por nuk mund të anashkalohet një pavërtetësi historike që e hasim në një libër. Ka autorë, që po t’u bësh një bilanc, më shumë u dalin librat e shkruar se sa të lexuar. “Të shkruash një faqe, duhet të lexosh 30 faqe”, është një shprehje që na e kanë mësuar prej kohësh.
A është i lirë shtypi i sotëm shqiptar?
Më sipër përdora një shprehje: “shtypi i pavarur, sado i varur qoftë…”. Në Britani qarkullon një gazetë që e sponsorizon qeveria, me mision për të kritikuar qeverinë. Në atë moment që gazeta nuk e realizon këtë platformë, ajo “kërcënohet” për ndërprerje të fondeve (çudira angleze). Ndërsa tek ne gazetat janë të pavarura deri aty ku jemi të detyruar të fërkojmë gishtin e madh me atë tregues, sa nuk na ka shkelur kush në kallo, sa nuk kemi hyrë në zonën e tjetërkujt. Kohë më parë më thoshte një miku im kryeredaktor, “se kam bërë një pakt me filanin (kryeredaktor i një gazete tjetër): ti mos më prek këtu, unë nuk të prek atje. Dhe këtë e kanë të qartë edhe gazetarët tanë dhe nëse e shkelin, nuk punojnë më me ne” etj, etj. Pra, po mendoj për një pavarësi “de jure” të shtypit.
Mesazhi juaj për inteligjencën e sotme shqiptare…
Para disa ditësh një eurodeputet, për krizën në Ukrainë ndër të tjera shprehej: “SHBA dhe BE duhet të venë sanksione që të rëndojnë mbi popullin rus. Ata e kanë votuar Putinin…”. Inteligjenca jonë duhet të ndërgjegjësohet për vete, por edhe të ndikojë mbi zgjedhësit shqiptarë për shenjtërinë e votës. Kohët e fundit, “lypsarët” e votës janë kthyer në blerës të saj. Kush është sovrani, nëse votuesi e shet votën e tij, shet të drejtën e ushtrimit të pushtetit?
Intervistoi Fran Gjoka
