Gruaja që dashuroi Napoleonin në fitore dhe në humbje
Poloni, 1806. Maria, njëzet vjeçe, një grua shumë e bukur dhe e ëmbël, e parrahur me jetën dhe dashurinë, e martuar me një fisnik polak të moshuar, Anastas Valevskin. Bijë e një fisniku të rënë në luftën kundër rusëve, e adhuron vendin e saj që nga 1795-a, kur u copëtua nga fuqitë kufitare, aq sa humbi edhe emrin nga harta. Napoleoni, tridhjeteshtatëvjeçar, është pushtuesi fitimtar i Europës dhe mishërimi i heroit legjendar që do t’i rikthejë me një goditje të vetme pavarësinë Polonisë. Nën flamujt e tij bashkohen të rinjtë atdhetarë polakë që shpresojnë tek ai. Duke ndjekur rusët që tërhiqen, Bonaparti hyn në Poloni, ku pritet si Mesia. Aty takon Marien dhe bie në dashuri me shikim të parë. E tronditur dhe e joshur nga pasioni i tij, me besimin se mund ta ndihmojë vendin e vet, kontesha e re bëhet dashnorja e tij. Përfundimisht bie përhumbshëm në dashuri me të dhe dy vjet e gjysmë më vonë i dhuron një djalë. Por kjo ngjarje, megjithëse e mbush me gëzim Napoleonin, duket sikur zgjon tek ai ambicien për të krijuar një dinasti: pak më vonë divorcohet nga Jozefina dhe martohet me Mari Luizën, vajzën e perandorit të Austrisë. Por në këtë kohë, ylli i tij venitet. Me fushatën e Rusisë, prishjen e aleancave, vështirësitë në frontin spanjoll, në fundbetejën e Lajpcigut, detyrohet të abdikojë. Maria, pavarësisht të gjithave, i rri në krah: i shkon në ishullin e Elbës ku ka mërguar, i rri afër pas humbjes tragjike të Vaterlosë derisa niset për në Shën Elenë. Vdes tre vjet më pas. Djali i tyre Aleksandri, të cilit Valevski i ka dhënë mbiemrin, bën një karrierë të shkëlqyer nën Napoleonin III si ambasador i Francës në Londër e më pas si ministër i Jashtëm. Christine Sutherland rikrijon me saktësi dhe ndjeshmëri një moment qendror në historinë moderne, i jep jetë dhe pasion një historie të madhe dashurie dhe rindërton një personazh me sharm romanesk dhe fat tragjik, me gjithë besnikërinë e saj të palumtur ndaj burrit që ndryshoi Europën. Christine Sutherland ka jetuar për një kohë të gjatë në Poloni dhe në Francë. Ka punuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës për “Reader’s Digest” pastaj për “Horizon” në Londër, ku ka vijuar veprimtarinë e saj si shkrimtare dhe autore sagash.
Alfred de Musset, Rrëfimet e një biri të shekullit
“Një burrë i vetëm ekzistonte asokohe në Europë; pjesa tjetër e qenieve njerëzore përpiqej t’i mbushte mushkëritë me ajrin që ai kish thithur. Çdo vit Franca i dhuronte këtij burri treqind mijë të rinj… Kurrë nuk kish pasur kaq shumë net të pagjuma sa në kohën e këtij burri; kurrë nuk ish parë të dilte një popull i tillë nënash të mjeruara nga bastionet e qyteteve. E megjithatë, kurrë nuk kish pasur në zemra kaq shumë gëzim, kaq shumë jetë, kaq shumë fanfara luftarake. Kurrë nuk kish pasur diej kaq të pastër sa këta që thanë gjithë atë gjak. Thuhej se Zoti i kish krijuar për këtë burrë dhe njerëzit i quanin diejt e Austerlicit…. Ishte ajri i këtij qielli të panjollë, në të cilin ndriste kaq shumë lavdi dhe shkëlqente kaq shumë çelik, që të vegjlit e thithnin ato kohë. Ata e dinin mirë që ishte e shkruar të shkonin drejt kasaphanës… Pastaj, nëse duhej, a do të vdisnin? Vetë vdekja ishte asokohe kaq e bukur, kaq madhështore, kaq mahnitëse në mjegullnajën e saj të purpurt… thuajse ajo vetë qe rinuar, dhe askush nuk besonte më te pleqëria. Mburoja qenë të gjitha djepet e Francës, të gjithë arkëmortet; në të vërtetë nuk kishte më pleq, vetëm kufoma ose gjysmëperëndi.”
Nga Kapitulli III i librit “Dashnorja e Napoleonit” Christine Sutherland
E mërkurë, 7 janar. Varshava dergjej e heshtur nën një mbulesë të dendur bore. Me të rënë errësira që gëlltiti kupolat e mbuluara me borë të qytetit, një procesion rrëzëllitës karrocash u nis në drejtim të pallatit mbretëror që ngrihej mbi rrëpirën e Vistulës. Lumi ishte një shirit i errët gjarpërues, por fasadat e shtatëqindtës llamburitnin butësisht të ndriçuara nga pishtarë të panumërt.
Në pallatin antik të mbretit të Polonisë, sallonet vezullues i shërbenin si sfond ajkës së shoqërisë së lartë polake; kishin ardhur të gjithë për të takuar pushtuesin e Perëndimit. Ishte më e rëndësishmja e të gjitha mbrëmjeve, në të cilën nuk duhej munguar për asgjë në botë. Sedra dhe kureshtja e të gjithëve ishin në kulm, a thua se fati i kombit varej nga suksesi i takimit.
Nuk mundemi veç të përpiqemi t’i hamendësojmë ndjenjat e Maries në çastin kur e shoqëruar nga dy kunatat dhe e paraprirë nga Anastasi, që mbante uniformën ceremoniale të çambelanit të oborrit me shiritin e kaltër të Urdhrit të Shqiponjës së Bardhë që i përshkonte gjoksin, kapërceu galerinë e gjatë në mes të dy krahëve me ushtarë të gardës perandorake me uniformat e tyre të kuqe gjak.
Princi Jozef Poniatovski, vezullues prej të kuqes dhe të artës, më tërheqës se kurrë, me kilotat e puthitura prej lëkure të bardhë, i priti te porta e sallonit kryesor, që ishte caktuar për paraqitjen e damave. Salloni ishte ndriçuar si ditë, nga qindra qirinj dhe llambadarë të mrekullueshëm, bërë për mbretin e fundit të Polonisë, nga artizanë qelqi në Venecie. Në pjesën e sipërme të mureve të veshur me damask të verdhë, vëzhgonin pritjen, portretet e mbretërve të njëpasnjëshëm të Polonisë, gjatë tetë shekujve, duke ia nisur nga Miezko I, luftëtari pagan, i cili, pasi u bë i krishterë më 966, e udhëhoqi vendin në gjirin e Kishës Katolike.
Pjesa më e madhe e qindra zonjave të pranishme në sallë, mbanin fustane të puthitura, me bel të lartë, të qëndisur me fije ari dhe argjendi. Më të rejat, sipas modës së ditës, i kishin shpatullat e zhveshura që krijonin një efekt neoklasik. Enrieta dë Voban, pavarësisht moshës së pjekur kishte décolleté-në më të theksuar nga të gjithë. Ana Potocka, gruaja e hijshme e Aleksandër Potockit, e njohur për pasionin e madh ndaj arteve, që atë kohë priste një fëmijë, mbante një fustan prej kadifeje të zezë alla Van Dyck, me diamantet e familjes në flokë.
Hyrja e Maries tërhoqi shumë vështrime admiruese. Fustani i saj i puthitur prej kadifeje të kaltër kishte ngjyrën e syve dhe shkonte me gjerdanin e zafirëve dhe diamanteve; rreth mesit të hollë mbante një kordon argjendi, sipas stilit grek. Flokët e verdhë, të mbledhur mbi qafë, i derdheshin në kaçurrela rebelë duke i kornizuar fytyrën magjepsëse botiçeliane. Zuri vend në krah të kunatës dhe qëndroi në pritje, me sytë e fiksuar mbi portën prej mogani në fund të sallës.
“Pritëm goxha kohë, – shënon Ana Potocka në kujtimet e saj, – dhe duhet të rrëfej se kishim të gjithë njëfarë frike.” Napoleoni mund të ishte i paparashikueshëm. Thuhej që kishte punuar shumë dhe mund të ishte me humor të keq, në një rast të tillë ceremonia e prezantimit do të kish qenë dështim. Kishte sa e sa tregime rreth sjelljeve të tij të çuditshme me zonjat. Mund të ishte i patakt, ose i hutuar, vulgar madje. A nuk e kishte bërë për të qarë para do kohe, një zonjë të njohur saksone duke e pyetur se pse i shoqi ishte kaq jobesnik? A nuk i kishte thënë një zonje të admirueshme të aristokracisë se ishte tepër e vjetër për të veshur një fustan kaq të hapur, dhe pyetur një të re tetëmbëdhjetëvjeçare se sa burra kishe pasur? Nuk dihej kurrë tamam ç’të prisje prej tij. Atmosfera ishte e nderë.
Në një çast salla u gjallërua. Dy shërbëtorë me uniformë hapën portat dhe u shfaq Napoleoni i pasuar nga Talerani dhe mareshali Dyrok. Qëndroi për një hop në prag, pothuaj i zhytur në një vegim të brendshëm, të largët. Mos po mendonte për Parisin, ku do të kish dashur të ishte këto ditë të Vitit të Ri? Vegimi u zhduk dhe ai bëri përpara me hap të vendosur.
Një tjetër kroniste, Ana Nakvaska, shkruan: Perandori hyri në sallë a thua se po bënte një kalim të shpejtë në revistë, dhe me një pamje pak të lodhur. Por, kur filloi të vështrojë rreth e qark, tiparet e tij u zbutën dhe pak nga pak balli i lartë iu shtendos… ndërsa shihte me një miratim të dukshëm. “Ah, qu’il y a de jolies femmes à Varsovie!”6, – u dëgjua të thoshte kur ndali para Madam Valevskës, gruas së re të çambelanit plak, Anastasit, që rastësisht ndodhej në krahun tim…
Mund të besohet lehtësisht, siç tregon kronistja, që fytyra e Napoleonit ishte shtendosur nga një buzëqeshje, pasi aty, përpara tij, me faqet e skuqura nga emocioni, ishte një grua-fëmijë, magjepsëse, flokëverdhë, me lëkurë të bardhë, me një pamje të përkryer dhe sy jashtëzakonisht të bukur. Kishte tek ajo diçka tejet të ëmbël: nuk ishte fytyra e hareshme e provokuese e coquette-ës, që ai e njihte mirë, as ajo e zonjës së sofistikuar të shoqërisë së lartë, të sigurt në vetvete, e vetëdijshme për tërheqjen e vet; trishtimi, pafajësia, mirësia e butësia e madhe përziheshin në pamjen e saj dhe duhej ta kishin magjepsur perandorin.
Duke u ngritur pas përkuljes, Maria preku gjithë forcën e të famshmit “vështrim tejet të fuqishëm”. Nuk shkëmbyen as edhe një fjalë. Ai ndali për një çast të shkurtër, pastaj bëri tutje.
Më vonë, kur mbaroi prezantimet, Napoleoni u pa të veçohej në hapësirën e një dritareje, duke folur me Taleranin dhe duke bërë shenjë nga çambelani i vjetër dhe e shoqja. “Kush është ajo?” – e pyeti. “Është bijë e një familjeje aristokrate, e martuar me një burrë pesëdhjetë vjet më të madh. Quhet Maria Valevska”.
Nga Kapitulli VII i librit “Dashnorja e Napoleonit”
Me mbërritjen e paqes, kryeqyteti austriak iu rikthye jetës së tij të pasur kulturore, të përmirësuar nga aktorët dhe këngëtarët lirikë francezë dhe italianë, të ardhur me urdhër të Napoleonit. Gijom Pejrus, që ishte amator i muzikës, shënon në kujtimet e tij se “në një muaj të vetëm” kishte parë “Berberin e Seviljes”, “Griseldën”, “Gjëja e rrallë” dhe “Martesa e fshehtë”, të gjitha të shfaqura në Tetarin e Operës së Vjenës, si dhe “një interpretim të këndshëm të Ninës në teatrin e Shënbrunit. Jo keq për një qytet të sapopushtuar”, vëren.
Miqtë që e panë Marien në Vjenë asaj vere, qenë të gjithë dakord për theksimin “e rrezatimit të jashtëzakonshëm të pamjes së saj”. Gjithnjë ishte konsideruar e bukur, por tashmë pasqyronte një lloj shkëlqimi dhe vezullimi akoma më të dukshëm, ngaqë qenë mbajtur fshehur për shumë kohë. Javët që kaloi në Finkenshtein kishin rizgjuar tek ajo, gruan; gjatë netëve vetmitare në Kiernozia kish dëshiruar me ngulm përkëdheljet e Napoleonit. I kishte qëndruar absolutisht besnike, dhe takimi me të, tani pas një ndarjeje prej 16 muajsh, ishte gjithçka që kishte shpresuar. Ishte sërish një grua e kënaqur, dhe mori pamjen e asaj Marie Valevske që ka mbërritur deri te ne, përmes vizatimeve të Izabejt dhe portreteve të Lefevrit.
Një zonjë që e ka parë atë verë në opera në Vjenë, shkruan:
Kishte një bukuri që të godiste. Ngaqë ishte një mbrëmje e nxehtë, mbante veshur një fustan të kaltër me të bardhë, të derdhur, të shtrënguar poshtë gjoksit, që ia nxirrte në pah plotësisht siluetën… Çehrja e saj ishte mrekullisht e freskët, lëkura e fytyrës ishte kaq e tejpashme sa lejonte pothuaj të dalloje qarkullimin e gjakut. Skuqej menjëherë, dhe atëherë bëhej me të vërtetë magjepsëse… Këtu është shumë e admiruar, jo vetëm për bukurinë, por edhe për modestinë e skajshme që, në rrethanat e saj, është me të vërtetë e jashtëzakonshme.
Ky mendim i përbashkët për të gjithë shoqërinë vjeneze, ishte gjerësisht i mbështetur nga pjesëtarët e shtëpisë së Napoleonit që kishin kontakt me Marien. Dyroku në veçanti ishte admiruesi i saj i devotshëm qysh në Varshavë, por deri edhe gjenerali Bertier, shefi i shtatmadhorisë, që zakonisht nuk i donte polakët (“janë shumë impulsivë”, e kishte zakon të thoshte), i buzëqeshte me një simpati të përzemërt, sa herë e takonte Marien në ndonjë nga sallonet e mëdhenj të Shënbrunit.
Me afrimin shtatorit, teksa dëborërat e para vjeshtore që zbrisnin nga Danubi duke nderur një vello mbi Shënbrun shuanin gurgullimat e shatërvanëve në park, Maria vuri re se ishte shtatzënë. Kishte qenë e lumtur në dhomën e mrekullueshme japoneze të kështjellës, në krevatin e madh të praruar me perde të kuqe të së cilës qe shtrirë me Napoleonin, ndërsa Konstanti bënte rojë prapa derës. Kishte qenë e lumtur në shtëpinë e vogël të Modlingut, plot diell, me vreshtat që mbërrinin deri te porta e hyrjes.
Tani ishte e ngazëllyer. Jo vetëm mbante në bark fëmijën e burrit që e adhuronte prej kaq shumë kohësh, por e dinte se edhe për Napoleonin ky ishte vërtetim i asaj që e kishte dëshiruar dëshpërimisht për vite të tëra. Bujare nga natyra dhe plot dashuri altruiste, ka mundësi që të mos ketë menduar fare se çfarë donte të thoshte kjo për të… Udhëtimi në Finkenshtein, megjithëse i guximshëm dhe i pazakontë, dukej tani një episod me pak vlerë, krahasuar me rëndësinë e kësaj ngjarjeje. Maria nuk e shihte veten si një Luizë dë Vajer, dhe kjo nuk ishte Versaja e Luigjit XIV, ku fëmijët e paligjshëm të mbretit tregoheshin hapur dhe festoheshin publikisht. Në botën e saj, ngurtësisht katolike dhe ende shumë konvencionale, nuk kishte vend për një fëmijë të paligjshëm, edhe nëse ishte i Napoleonit. E kishte tashmë një burrë dhe një fëmijë. Kush do t’i bëhej baba këtij fëmije edhe nëse Napoleoni do ta njihte si të tijin? Në planin njerëzor është e lehtë të imagjinohet që atij çasti shpresonte me zjarr që ndonjë mrekulli ta shtynte Napoleonin që ta merrte për grua. Nuk ishte më në gjendje të përballej me ndarjet e gjata. Ai ishte tashmë gjithë jeta e saj, “e tashmja dhe e ardhmja ime”, siç shkruan atë vjeshtë, në një letër.
Napoleoni ishte i lumtur. Thirri menjëherë nga Parisi Korvisarin, mjekun e tij personal për ta vizituar Marien dhe për t’i konfirmuar shëndetin e saj. Korvisari i përzemërt edhe dashamirës, i njohur në Paris për sjelljet e tij qetësuese me pacientët, mbërriti me një diligjencë të shpejtë, i shoqëruar nga dy oficerë të gardës perandorake. Përgjigjja e tij nuk la dyshime: kontesha Valevska ishte shtatzënë dhe fëmija do të lindte në fillim të majit.
Perandori nuk kish qenë kurrë kaq i kujdesshëm dhe përkëdhelës me Marien sa atë vjeshtë në Shënbrun. Dhe që të dy nuk kishin qenë kurrë kaq të lidhur. Konstanti, që i shikonte çdo ditë në atë periudhë, do të shkruante:
Nuk di as nga t’ia filloj për të përshkruar kujdesin e butë që perandori derdhte mbi Madam Valevskën tani që e dinte se ishte shtatzënë… Ngurronte ta humbte nga sytë, qoftë edhe për një kohë të shkurtër, dhe këmbëngulte që ajo të kthehej në Paris me të… Madam Valevska ishte e lumtur… “Tani i përkas atij”, – më thoshte. “Mendimet e mia, frymëzimi im, gjithçka vjen nga ai dhe kthehet tek ai… gjithnjë.”
Intimiteti i tyre ishte i plotë. Maria varej krejtësisht prej tij, dhe ai, në mënyrën e vet, e donte me të vërtetë dhe kishte gjithë arsyet për t’i qenë pafundësisht mirënjohës, pasi ia kishte fashitur një herë e përgjithmonë frikën e të qenit steril, që gjithnjë e kish përndjekur, duke dëshmuar kësisoj cektësinë e akuzave për impotencë që shpotitë sarkastike të Jozefinës ia kishin shtënë në mendje vite më parë. Sepse ky fëmijë ishte nxënë nga Maria, Maria e tij, “gruaja e tij polake”, këtu në Shënbrun, nën të njëjtën çati me të. Asnjë hije nuk e errësonte krenarinë e epërme të atësisë së tij.
Do të kish qenë e natyrshme nëse, në një moment si ky, do t’i kthente mendimet drejt gruas magjepsëse që kishte në krah, e cila i kish bërë këtë dhuratë të çmuar; gruas për të cilën ai qe bërë “e tashme dhe e ardhshme”, dhe atdheut të saj, Polonisë, ushtarët e së cilës i kishin mbështetur luftërat e tij me çmimin e jetës. Por Napoleoni ishte ndryshe nga kushdo tjetër. “Po, jam i dashuruar”, i shkruan të vëllait, Lysjenit. “Por gjithnjë duke mos dalë nga vetja. Edhe nëse do të më pëlqente ta kurorëzoja të dashurën time, duhet të gjej mënyrën për të ndihmuar interesat e Francës, përmes bashkimit tim të ri.” Kjo donte të thoshte një martesë me qëllim dinastik. Në një program të këtij lloji, nuk kishte vend për konteshën e tij polake. Ndërsa shtrëngonte Marien mes krahëve, me fëmijën që i lëvizte në bark, mendja e Napoleonit kalonte në radhë shtëpitë mbretërore të Europës për të veçuar princeshën fisnike më të përshtatshme. Jozefina, gruaja e tij prej trembëdhjetë vjetësh, nuk vlente më; e ndjente se, tashmë, e kishte për detyrë të ndahej nga ajo.
Parë në një perspektivë historike, të prek për ironinë e skajshme, fakti që shtatzënia e Maries, një realizim thellësisht femëror, u shndërrua në aktin e tij më të rëndësishëm politik, që solli pasoja të mëdha për të gjithë Europën. Ajo nuk e kuptoi atëkohë se, as ajo e as vendi i saj, nuk do të nxirrnin ndonjë përfitim nga riorganizimet e reja politike që ky akt do të provokonte.
Nën sytë vigjilues të Napoleonit, e kujdesshme për shëndetin, dhe duke e ruajtur me xhelozi të fshehtën, Maria e ndante kohën e vet mes dhomave të perandorit në Shënbrun dhe shtëpisë së saj të vogël në Modling. Në Austri vjeshta është stina më e bukur. Kodrat mes Modlingut dhe Shënbrunit, kishin marrë ngjyrë të kuqe, të ndriçuara vende-vende nga rrezet e dritës së artë të diellit; ajri ishte i kthjellët dhe gjallërues, si vera e re e saposhtrydhur që pihej gëzueshëm në të gjithë fushën rreth e rrotull. Ishte koha e vjeljeve: gratë me funde të shkurtra kafe me pala të zbukuruar me shirita dhe jelekë të verdhë me radhë kopsash argjendi, burrat me këmisha, me tiranda të zeza dhe kapela të mëdha rrethore prej shajaku, që transportonin shporta shumë të mëdha plot e përplot me bistakë gjithë lëng, i buzëqeshnin gruas flokëverdhë që kalonte me karrocë dhe i përgjigjej përshëndetjes së tyre tradicionale, “Gruss Gott”. Lufta dukej pothuaj e harruar, ndërsa ushtarët francezë, austriakë, gjermanë dhe polakë ngrinin dolli njëherësh me verën e re.
