Bashkë me “ Vajzë e valave” poezia “Vajza e malit” me autor Neço Mukën, hyn në kryeveprat e poezisë popullore: ajo të mahnit nga thjeshtësia me të cilën ai arrin të shprehë ardhjen e pranverës dhe botën shpirtërore të dy të rinjve në një dashuri fatale. Sa më thjesht fjalët, vargjet, figurat letrare me atë rimën e pakrahasueshme të poezisë popullore, aq më lehtë poezia e kënga, kuptohen e bëhen një me shpirtin e njeriut. Mendoj që Neço Muka, kur krijonte këto poezi njëkohësisht i këndonte nën zë në avazin himarjot, duke menduar madje dhe grupin e këngëtarëve. Sepse jo çdo grup mund t’i këndojë këto këngë. Vështirë që grupe polifonike të mbretërisë së këngës labe, të hyjnë në sinorin e njëra-tjetrës, sidomos te ajo himarjote. Nuk është e lehtë të këndohet kënga labe në përgjithësi dhe ajo e bregdetit në veçanti. Do butësi, do ledhatim, do burrëri, do shpirt, mjeshtëri, zemër, dashuri, do zërat e gjithë zogjve këngëtarë dhe mbi të gjitha shkrirjen e zërave në harmoni të plotë. Ndryshe nuk mund të futesh “byçyk” e të bësh eeeeee kot. Jo për gjë, po bëhesh “gazi i botës” e lebrit e mirë qeshin e kënaqen, duke të ngacmur miqësisht. Andaj dëgjojeni këngën polifonike, shijojeni e po patët pak veshë muzike mund të bëni dhe iso. Nëse nuk janë bashkë shtatë apo trembëdhjetë himarjotë puro, kënga do të çalojë. Nuk do të vejë keq, gjithsesi por: Mirë vete, mirë, thonë ekspertët e këngës labe në kësi rastesh, po ja se ç’ka diçka që i mungon. Nuk e gjen dot se çfarë por ja që i mungon. Ndoshta se mungon Kristua, Katina, Eleni, … Sa për Dhimitër Varfin lere mos e nga. Nuk lind më këngëtar si ai. Kënga që përmenda më sipër është këngë e një dashurie të parealizuar, atje lart në male, ku pastërtia e shpirtit dhe e zemrave që dashurohen janë ende të pandotura nga “qytetërimi,” është një dashuri qiellore, absolute. Tetë vargjet e para lajmërojnë ardhjen e stinës së rigjallërimit. Erdhi prilli shkriu bora maleve/ Mbani vesh bie këmbora majave. Më tej tepër shkurt, por plot ngjyra, poeti jep ngazëllimin dhe ndryshimin e madh që jep muaji prill, në ripërtëritjen e gjithçkaje: barit, luleve, pemëve, lëndinave, pyjeve por dhe gjithë gjallesave me kryezotin e tyre, njeriun. Ai veçon në gjithë bukurinë pranverore një çift zogjsh: Zogjtë dy nga dy jetojnë në fole/ Çajnë qiellin e shkojnë si rrufe. Por nuk është e thënë. Në këtë bukuri mahnitëse, Neço Himarjoti bën një kthesë 180 gradë: kalon në një gjendje shpirtërore krejt tjetër. I kujtohet një dashuri e madhe, e vjetër, që vazhdon, nga ato që rrojnë edhe pas vdekjes, duke u përjetësuar në këngët e kujtimet e njerëzve.
Prandaj vazhdon: Pashë një bilbil mënjanë pa një shok/Pse s’këndon po rri dhe qan, e qan me lot?/Është vajza, vajza e malit si një yll/Si një lule, lule majit trandafil/ Është ajo që dashurova që me koh’/ Dy tre vjet për të lëngova sa ta shoh. Nuk dihet pse djali është larguar dhe vajza e ka pritur plot tre vjet, por tashmë ajo ndjen pendim, që nuk shkoi pas tij kur ai e kërkoi.Vijnë pastaj vargjet, që godasin drejt e në zemër në kundërshtim me gjithë atë bukuri të rrallë të natyrës e shkëlqimit diellor. Po ti ç’bën atje e vetmuar- pyet djaloshi- Si më harrove ashtu krejt … Përgjigja e vajzës vjen e menjëhershme, rrufe, e pastër, e forte, që nuk le asnjë dyshim; Jo mor jo s’të kam harruar s’të harroj/ Brenda thellë e kam të shkruar, sa të rroj. Duhet të dëgjoni këngën himarjote kënduar nga bilbilat e atij vendi të bekuar, për të kuptuar sa e bukur është gjuha shqipe, sa shprehëse, në këtë rast e përcjellë me një iso hyjnore, që të çon në një botë tjetër. Edhe pse shpirti është i rënduar, mbushet plot dashuri dhe besim. Duket sikur trembëdhjetë fyej e bilbila këndojnë njëherësh; vajza që ia merr me zërin unik të bregut, hedhësi me një zë të papërsëritshëm, kthyesi me zërin grykor, gjoksin zbuluar, që gufon nën këmishën e shkopsitur, ku isoja e tejzgjatur ( nuk hahen zërat, vete gjym, thonë ekspertët ) përcjell këngën atyre brigjeve e kodrinave të gjelbëruara, që fashitet dalëngadalë në ujrat e qeta të Jonit të kaltër. – Ndjen gjë ti- i thashë Dem Berishës, këtu e pesëmbëdhjetë vjet të shkuara atje në tavernën e Elenit, kur grupi prej trembëdhjetë himarjotësh nën komandën e Kristo Çipës këndonte këngën e “Vajzës së Malit”. Miku im mbante iso me gojën pakëz të hapur dhe fytyrën thuajse të ngurtësuar. Ai burrë malsie m’u përgjigj: – Ndjej si nuk ndjej. Më dridhet mishi. Po nuk i kuptoj dot të gjitha fjalët se më pengon isua. -Ta shpjegoj unë,- i thashë – sa të mbarojë kënga. Plot njerëz aty rrotull, të mbledhur nga të gjitha anët dëgjonin e shijonin këngëtarët dhe atë histori dashurie. – S’ka gjë vazhdoni,- thoshin plot kënaqësi. Ndërkohë shishet e verës vinin nga të gjitha anët dhe po aq shpejt boshatiseshin. Një djalë i ri, pjestar i grupit më shkeli syrin, nënqeshi e më tha ca fjalë, që nuk i harrova kurrë. – Do lagur farfalla ( gryka) professor. E do shpirti këtë të uruar verë. Ndryshe si mund të këndohet labçja? -Hë, si mbaron kënga ? më përmendi Dema. – Vajza vdes. Ishte sëmurë nga meraku për djalin.
Ajo kërkoi falje dhe i la një amanet: Por duke ikur nga jeta kam një fjal’/Dua që të di e shkreta në më fal,/N’atë varr pas disa muaj pas një vit,/Thuaj të më vend dhe mua ndonjë kryq. Miku im verior më dëgjonte me vëmendje. –Ah! Qenka histori e vërtetë !? – Po Dem e vërtetë. Dhe mbaron me vargjet: O dynja, dynja e bukur të lë shpejt/ Dhe ti djalë qofsh i lumtur me shëndet,/Lamtumirë o për jetë! Kishte kaluar me kohë mesnata. Yjet e gushtit kishin filluar të këputeshin një e nga një dhe hëna sa kishte filluar të stërpikte me argjend gjirin e Spilesë. Ndërkohë trembëdhjetë bilbilat e Himarës pasi kthenin gotën e verës me fund, shijonin mishin e pjekur dhe përgatiteshin për një këngë tjetër. Duket sikur sapo ishin kthyer fitimtarë nga një betejë. Dhe ashtu ishte: Të këndosh këngën himariote është një betejë që jo të gjithë munden ta fitojnë. Po ata djelmosha lindur e rritur nën gjelbërimin e përjetshëm, buzë Jonit të kaltër me Malet e Vetëtimës si një kurorë e bardhë mbrojtëse mbi supe, ia dolën. S’kish si të ndodhte ndryshe. Janë një: ata, kënga, trimëria dhe historia e vet Himarës me dashuritë e betejat e saj, që të mrekullojnë e të bëjnë për vete.
Vajza e malit
Erdhi prilli shkriu bora maleve.
Mbani vesh bie këmbora, majave.
Hej pranvera vera, vera sa gëzim!
Këndojnë zogjtë nëpër ferra pa pushim.
Gjithë natyra ka ndryshuar dhe ndryshon.
Tokë e gjithë u zbukurua, lulëzon.
Zogjtë dy nga dy jetojnë në fole,
çajnë qiellin e shkojnë si rrufe.
Pashë një bilbil mënjanë pa një shok!
Pse s’këndon po rri dhe qan e qan me lot?
Është vajza- vajza e malit si një yll,
si një lule, lule mali tranadafil!
Është ajo që dashurova që me kohë!
Dy tre vjet për të lëngova sa ta shoh.
“O moj vajzë kanakare ç’bën atje?
Mua më harrove fare, ç’zemër ke?”
A s’më njeh? M’harrove fare! Ç’zemër ke?
Vajza më shikon një herë, plot me lot,
me hidhërim si në skëterrë dhe më thotë:
Dashurinë s’e kam harruar, s’e harroj
Brenda thellë e kam të shkruar, sa të rroj.
Por tre vjet që jemi ndarë gjithmonë,
natë e ditë duke qarë e shkova kohn’.
Q‘atëherë jam e tretur, le ç’e do!
S’kam shërim me ç’më ka gjetur jo, mor jo.
Tashti unë vajta shkova shumë shpejt,
dhe të rit’ s’e gëzova mos pyet.
Shorti im kështu më shkroi kështu qe.
Shumë shpejt më afëroi për nën dhe.
Por duke ikur nga jeta kam një fjal’:
dua që të di e shkreta në më fal?
N’atë varr pas disa muaj pas një vit,
thuaj të më venë dhe mua ndonjë kryq.
Tashti nëm dorën tënde dhe një herë!
Mos m’harro, po më mbani në mendje kurdoherë.
O dynja dynja e bukur të lë shpejt,
dhe ti djalë qofsh i lumtur me shëndet!
Lamtumirë o për jetë!
