Një libër i ri botuar nga shtëpia botuese “ONUFRI”
“Të kujtosh fëmijërinë, kohën e largët që herë-herë të farfurit nëpër ëndërr e që papritur të bëhet aq e afërt, menjëherë ngazëllehesh si fëmijë. Shumë shkrimtarë, në libra apo shkrime të tyre i janë kthyer fëmijërisë. Koleta gjeti aty burimin dhe frymëzimin e romaneve të parë ku veten e quajti Klodinë. Balzak thoshte: “A nuk e keni vënë re që, në fëmijëri apo në fillimet e jetës sociale, padashur, ne krijojmë një model me duart tona?”. Çaplini shtonte se “Të gjithë fëmijët kanë diçka nga gjenialiteti, por do të duhet që ajo të shfaqet.” Nga ana e tij, shkrimtari italian për fëmijë shkruante: “Sa peshon loti i një fëmije? Varet: Loti i një fëmije tekanjoz është më i lehtë se era, ndërsa ajo e një fëmije të uritur është më i rëndë se gjithë toka.” Ç’ndodh vallë në sytë e një fëmije kur sheh botën dhe fillon të kuptojë fenomenin njerëzor, ngjyrën e kaltër qiellore, hënën që shkon? Ç’ndodh vallë me të kur fëmijëria e tij bredh në një atmosferë ku pikë takohen ngjarjet kryesore të vendit të tij, mitingjet, kortezhet e udhëheqësve të huaj, turmat entusiazte, brohorrimat, fishekzjarret, të cilat padyshim i kupton më vonë?
“Fëmija i bulevardit Stalin” jam unë, me botën time të kujtimeve që s’janë shuar, kujtime të ngjizura që në imazhet e para që mund të mbahen mend, fytyrat e prindërve që s’janë më, gëzimet e trishtet fëminore. Shumë imazhe padyshim janë shuar në mjegullën e kohës, por disa kanë mbetur, kokëforta, me dritën e një kohe, që nuk është më, me rrugicat, shokët, ikjet e para për të zbuluar një botë tjetër përtej atij bulevardi dhe sheshi të qytetit ku vërtitej fati i atij vendi. E megjithatë ishte diçka e veçantë të rriteshe në sheshin e kryeqytetit, në bulevardin që fillonte me monumentin e stërmadh të Stalinit të vendosur mbi një bazament të lartë. Bulevardi përfundonte tutje në cep te qytetit, në atë pjerrinë ku ishin një grumbull shtëpish të ulta tiranase, mbuluar me tjegullat e kuqe, gjithnjë në heshtjen dhe paqen e tyre. Pikërisht në atë bulevard ngrihej simboli i një ideologjie që do të përcaktohente jetën dhe ardhmërinë e Shqipërisë, fatin e vet, ku për 40 vjet, ai fat nuk do të ndryshonte dhe imazhi i Stalinit do të ishte gjithnjë i pranishëm. Personazhet e ndryshme të asaj lagjeje ku jetova fëmijërinë ishin të jashtëzakonshëm, po edhe shumë interesantë. Ishin njerëz të ardhur nga të gjitha krahinat, me fate nga më të ndryshmet dhe me profesione çfarëdolloj, çka përbënin një Shqipëri në miniaturë: përkrahës të pushtetit dhe kundërshtarë të tij. Ishte një mikrokozmos njerëzor ku gjeje nga të gjitha llojet e tipat, po edhe histori e ngjarje që, si të thuash, përmblidhnin një histori kombëtare me heronj dhe armiq, shqiptarë dhe të huaj të mbetur nga lufta, me fitimtarë dhe të mundur, me njerëz të moralshëm dhe me vese, pra, gjithçka përmban jeta dhe drama njerëzore. “Kuptohet që atëherë Amerika vetëm shahej si një xhandar ndërkombëtar dhe armik i popujve të vegjël.
Një muaj më parë kishte ardhur Hrushovi në Tiranë. Ishte fundi i majit të vitit 1959. Bulevardi dhe sheshi i qytetit ishin mbushur me banderola e pankarta me fytyrën e Hrushovit tullac dhe me parulla në gjuhën ruse, por që ne nuk i kuptonim. “Kush është ky tullaci buçko?” – më pyeti Nikoja. “Hrushovi”, – iu përgjigja unë. Më kujtohet se atë ditë që bëhej manifestimi i madh në shesh, bashkë me Nikon donim të shkonim atje, por një polic na ndaloi. “Ku shkoni kështu?” “Në shesh, të shohim Hrushovin”, – u përgjigjëm njëzëri. “Kthehuni, nuk e shikoni që është mizëri? Apo doni t’ju shtypin me këmbë?” Ne ngritëm supet. Polici na bëri shenjë të ktheheshim e t’ia mbathnim. Nga larg dëgjoheshin thirrjet entuziaste dhe pas pak nga megafonat e sheshit u dëgjua zëri i Hrushovit. Përshëndeste në rusisht. Ne nuk arritëm ta shikonim, po në fotografitë e shpalosura nëpër rrugë, arritëm ta njihnim se cili ishte.
U larguam duke dëgjuar një fjalë të thënë me zë të fortë: tavarish. “Ç’është kjo?” – më pyeti Nikoja. “Tavarish? E ku e di unë?” Krah nesh ishte një pankartë në gjuhën ruse. “Çfarë gjuhe është?” “Sovjetike!” Në mbrëmje, kur babai u kthye në shtëpi, e pyeta: “Ç’do të thotë tavarish?” Ai më vështroi i habitur dhe, duke qeshur, tha: “Shok…” Ndërkohë mamaja iu drejtua babait: “Dëgjova në radio se rruga nga avioni te ndërtesa e aeroportit ishte mbushur me petale trëndafilash.” “Po, e dëgjova dhe unë. Kështu kishte dhënë urdhër Liri Belishova”, – ia ktheu babai dhe buzëqeshi përsëri. Vështrova nga mamaja dhe në fytyrë i dallova një lloj nënqeshjeje. E ç’rëndësi kishte nëse rruga ishte shtruar me petale trëndafili? Po sikur të ishte me gjethe rrushi? Ato kohë, mbrëmjeve, shpesh në shtëpi dëgjoja mamanë dhe gjyshen që flisnin për Amerikën dhe dajko Kasimin. Ishte vëllai i gjyshes, i cili, që në moshë të re, kishte emigruar në Konektikat të Amerikës. Duhej të kishte shkuar në moshën 17-vjeçare. Në një fotografi kisha parë imazhin e tij me një mandolinë në dorë, bashkë me pjesëtarët e tjerë të bandës muzikore të shqiptarëve të Konektikatit. Pasi punoi si pjatalarës për disa vjet, bashkë me Irfanin u kthye në Filat të Çamërisë, sepse do të martohej. Pastaj, pas disa javësh, të dy ishin nisur drejt Amerikës, në kërkim të një jete të re. Një kohë, Kasimi do të punonte si kamerier e më pas, me kursimet e tij, bleu një kafene që e drejtoi vetë. Nga mesi i vitit 1959 dëgjova në shtëpi se ai do të vinte me gjithë familjen dhe se këtë herë do të banonin në Shqipëri. Gëzimi i gjyshes ishte i madh. Ata ishin nisur me vapor dhe pas një ndalese prej disa ditësh në Itali, me një anije tjetër, ishin nisur drejt portit të Durrësit. Ishte fillimi i verës kur na njoftuan se kishte mbërritur në Durrës dhe se, po atë pasdite, do të nisej drejt Tiranës. Në të vërtetë, ai do të rrinte atë natë te vëllai i tij, Taipi, i cili banonte në një barakë pupliti, afër Zogut të Zi, në një ish-kazermë ushtarake të italianëve. Gjithë gëzim, bashkë me gjyshen dhe nënën, atë pasdite u nisëm të prisnim Kasimin te shtëpia e Taipit. Gjithë farefisi ishin mbledhur dhe të gjithë gëzonin që ai do të vinte. Kaluan disa orë, dielli perëndoi dhe nata ra, kur vonë, në errësirën e madhe të rrugicës që ndriçohej vetëm nga një fener i zbehtë, pamë dritat e një makine që po vinte. Ne kalamajtë u turrëm drejt saj dhe ajo ndaloi para shtëpisë. Në të vërtetë, ishin dy makina. Njëra ishte e ngarkuar me plaçka, tjetra me Kasimin, Irfanin dhe fëmijët e tyre, që kishin ndërprerë studimet në universitet: Lumoja, i madhi, studionte atëherë për arte të bukura; Cufi, më i vogël se Lumoja, Lulja dhe vajza tjetër më e vogël, Vera, që të katërt të lindur në Amerikë. Abeja, nëna e Kasimit dhe e gjyshes sime, ndërkohë kishte vdekur. Njerëzit shtyheshin kush e kush ta shikonte e ta takonte dhe më në fund Kasimi bëri për nga shkallët, që të ngjitej në barakë. Por, ngaqë ishin disa njerëz njëherësh, nga pasha e madhe dërrasat e shkallëve u thyen dhe ata u rrëzuan. Sigurisht, të gjithë qeshën mes atij entuziazmi të madh. Kjo ishte nata e tyre e parë në Tiranë. Të nesërmen erdhën edhe nga shtëpia jonë në bulevardin “Stalin” dhe, pa dyshim, emri i Stalinit për ta ishte i frikshëm. Për më tepër që shtatorja e tij qëndronte fare pranë pallatit. Atë kohë në Amerikë ishte vala e “gjuetisë” kundër komunistëve amerikanë nga makartistët. Sigurisht, unë shikoja se çfarë dhuratash kishin sjellë. Dhe nuk vonoi kur ata më zgjatën një trumbetë të vogël metalike në ngjyrë të verdhë që shkëlqente, një palë këpucë, pantallona të shkurtra me kuadrate dhe shumë të bukura dhe po kështu edhe dy këmisha me kuadrate, njëra blu dhe tjetra në të kuqe. Fluturoja nga gëzimi. Që nga ajo ditë, nuk e hiqja trumbetën nga dora. Ishte verë. Gjatë drekës, filloja dhe i bija, pa menduar se njerëzit flinin dhe kështu i zgjoja. Fqinjët e pallatit dilnin në dritare apo në ballkone, më shanin dhe kërkonin që ta ndalja trumbetën. Por të nesërmen dilja përsëri dhe ndodhte po e njëjta skenë. Më dukej vetja si një instrumentist i madh.
Dy muaj më vonë më kot e kërkoja nëpër shtëpi. Ishte zhdukur. Vetëm disa vite më pas e gjeta në një cep të bodrumit gjithë pluhur e merimanga. Pas atyre ditëve, Kasimi me familjen u vendosën në hotel “Dajti”. Por, me kalimin e kohës, djemtë dhe vajzat e tij, tashmë të rritur, e panë se Shqipëria ishte një vend i prapambetur dhe s’kishin se çfarë të bënin këtu. Gjuhën shqipe nuk e dinin dhe filluan t’i ankoheshin të atit dhe i kërkuan që të ktheheshin. Por Kasimi e kishte vendosur dhe vetëm sa i mbante me shpresë. Ai kërkonte të fillonte një punë dhe ajo që i propozuan ishte që të shiste cigare në një kioskë të Tiranës. Kjo e habiti dhe mendoi se me një kioskë nuk mund ta mbante familjen. Ndërkaq, në Konektikat ai kishte shitur shtëpinë dhe kafenenë që mbante. Filloi të shqetësohej. Entuziazmi i parë i ra dhe, pas tre muajsh, i nxitur dhe nga presioni i fëmijëve, vendosi të kthehej në Amerikë. Po të ishte dikush tjetër, nuk do ta kishin lënë të kthehej, çka kishte ndodhur më parë në shumë raste, por duke qenë se nipi i tij ishte Ali Demi, Hero i Popullit, dhe një figurë e rëndësishme e luftës, e lejuan të largohej. Ishte nëna ime që i shoqëroi gjer në portin e Durrësit, ku morën një anije për të shkuar fillimisht në Itali e më pas në Amerikë. Që nga ajo kohë, Kasimi nuk do të kthehej më. Ndërsa unë, në oborrin dhe rrugicat përreth, vazhdoja t’i bija trumbetës. Që atëherë nuk mbaj mend të jetë folur më për Amerikën. Gjyshja e kishte parandier që në fillim se ky vend nuk ishte për Kasimin dhe se fëmijët e tij ishin mësuar me jetën amerikane, por patriotizmi i tij për t’u kthyer në atdhe nuk e pengoi. Çdo ditë në radio flitej kundër imperializmit amerikan. Kur nisi lufta e Vietnamit, Lumon e angazhuan në ushtrinë amerikane. Ndërkaq, në Tiranë figurat e imperialistëve shfaqeshin tashmë nëpër pankarta përgjatë rrugëve. Në njërën prej tyre, “Vietnami do të fitojë!”, dukej një vietnamez i vogël me grushtin lart dhe me kallashnikov në dorë. Dhe është e habitshme se përse i bënin aq të vegjël vietnamezët me ato kapela të mëdha kashte që u binin gjer në sy. Në lagjen tonë kishte njerëz të mrekullueshëm. Fitnete Rexha ishte një këngëtare e njohur popullore, e bukur dhe me flokët të gjatë në ngjyrë gështenje, e cila në skenë dilte me rrobat popullore tiranase dhe këndonte më së shumti këngë të Shqipërisë së Mesme.
Më kujtohet kënga “S’paske pas një pikë mëshire“: “S’paske pasë një pikë mëshire/qysh mësova unë ksisoj/xhane amon/fol me gojë, o syni zi/mos ki frikë se bon mëkat/xhane aman…“ Të gjithë e adhuronin. Ishte një grua e mrekullueshme, gjithnjë e qeshur. Të gjithë e përshëndesnin me mirësi. Në koncerte dilte e veshur me kostumin popullor të Tiranës dhe kënga e saj i entusiazmonte të gjithë. Ajo kishte dy djem më të vegjël se unë, ndërsa burri më duket se ishte violinist. Dukej që e pinte jo pak rakinë, sepse rrinte hijerëndë dhe shkonte duke u tundur. Shtëpia e tyre prekte shtëpinë e Kazazëve dhe pas tyre ishte shtëpia e Cenit apo, siç i thoshin ndryshe, Cenit të Lakut, një mjek popullor, njeri i mrekullueshëm dhe që kishte shumë fëmijë, i cili mjekonte gjithë problemet e kockave dhe gjymtyrëve të njerëzve, si kaviljet, këllqet, shpatullat, qafën, etj. Mbaj mend njëherë që kisha ndrydhur këmbën dhe nëna më dërgoi menjëherë te Ceni. Sapo hymë në oborr dhe pastaj në sallonin e tij, ai më uli në një stol. Pastaj u ul dhe vetë përballë meje mbi një fron druri dhe ma futi këmbën në një legen me ujë të ngrohtë. Pasi ma bëri me sapun, me një lëvizje të shpejtë ma çoi kaviljen në vend. “Çohu tani!” më tha. Kur u ngrita, nuk ndjeva më asnjë dhimbje. Te Ceni vinin nga të gjitha anët, madje dhe nga qytete të tjera të Shqipërisë, por ai nuk kërkonte para, vetëm po t’ia linin aty. Shumë herë i bënte falas. Thoshin se Ceni i kishte duart flori. Njëri nga djemtë, Diu, ishte shoku im. Rruga vazhdonte drejt furrës ku njerëzit piqnin tavat me zarzavate, byrekët apo ëmbëlsirat, bakllavatë, kadaifët gjithë shërbet. Nga ana tjetër e murit të furrës ishte skena e kinemasë verore “17 Nëntori”. Po të vazhdoje rrugën djathtas, pasi kaloje disa dyqane zejtarësh, dilje në Rrugën e Dibrës, ku përballë ishte Pazari i Vjetër me rrugicat e tij tepër të ngushta dhe plot dyqane të vogla hekur e bakërpunuesish, leshpunuesish, artizanë qeleshesh tiranase etj. Në trotuar mbaj mend që qëndronte një usta që bënte kadaif. Kishte nja dy kusi, një tryezë, një tepsi të madhe me vrima dhe unë mahnitesha duke parë sesi prodhohej kadaifi fije-fije, çka ishte një spektakël më vete për të gjithë kalimtarët. Një tepsi të madhe me vrima vetëm aty e kisha parë. Qëllonte që ndonjë i huaj, dhe këta ishin shumë të rrallë, afrohej dhe e fotografonte kadaifbërësin me kapuç të bardhë në kokë. Ngjitur me të ishte dhe një fotograf i çastit, i cili, në një mur, kishte vendosur një beze të zezë dhe kishte ngritur stativin me një aparat të madh. Atëherë, pasi të vendoste në sfondin e bezes, fotografi përballë mbulonte kokën me një rrobë të zezë për të parë imazhin dhe kështu, përmes një çelësi që e mbante në dorë të lidhur me aparatin, realizonte fotografinë.
“Një bashkëpunim i këndshëm për çka dua të falenderoj në veçanti botuesen Enxhi Hudhri. Po kështu dhe dy miqtë e mi, Artur Muharremin për ballinën e këtij libri si dhe Sejdin Cekani për redaktimin. Një udhëtim në botën e një fëmije udhëve të asaj Tirane që nuk ekziston më.”
Poezi nga Luan Rama
Për Ditën e Poezisë!
—–
Putini lahet në një det gjaku
Mbrëmë pashë një zhgjëndër:
Putini lahej në një det gjaku!
Vinte rrotull si në Ferrin dantesk,
luante dhe brohoriste misilet supersonic,
që shkonin të mbillnin vdekjen.
Mbrëmë pashë një zhgjëndër.
Putini lutej me Kirillin përballë!
Patriarku i lumtur e bekonte për lumenjtë e gjakut.
E Putini lutej e lutej që ky det të bëhej oqean
të bëhej një perandori gjaku në mes të paqes së botës,
që Carët e vdekur të zgjohen:
të shohin se vetëm gjaku e bën të madhe Rusinë.
Mbrëmë pashë një zgjëndër,
ku një varg i pafund vajtojcash
veshur në zi
ulërinin gjëmën e madhe të botës.
Një shi i tmerrshëm bombash binte mbi Ukrahinë
njëlloj si në Çeçeni e Alep.
Atje ku Putini ngre tempullin e tij të krimit e të gjakut
me një Guernikë të re.
Mbrëmë pashë një zhgjëndër me trëndafilë gjaku…
