(Nga Tomorri i lashtë te Tomorri i sotëm)
Ilir Cenollari
– Historia e Dodonës nuk mund të kuptohet pa sqaruar më parë se ç’kuptohet me “dodonë”,
Pse ka kaq shumë rëndësi studimi i historisë së Dodonës?
Ka shumë arsye, ja disa prej tyre. Së pari, feja luan një rol të dorës së parë për shoqërinë njerëzore; së dyti, feja dodonase është pjesë e shpirtit tonë, e identitetit tonë, fe kombëtare për shekuj të tërë, por njëkohësisht dhe fe universale, së treti, lindja e një feje shënon lindjen e një qytetërimi të tërë, përkatësisht qytetërimit tonë, por dhe atij evropian; së katërti, feja dodonase në pikëpamje kulturore, gjuhësore, gjeografike dhe kohore është ngritur në territorin shqiptar, duke provuar autoktoninë dhe vazhdimësinë etno-kulturore të kombit shqiptar, që nga agimet e shoqërisë njerëzore e deri në epokën romake; së pesti, bazamenti gjuhësor mbi të cilën është ngritur ky religjion është i gjithi në gjuhën shqipe, duke e shpurë shumë thellë në kohë ngjizjen e saj. Kjo pasuri gjuhësore përbëhet nga fjalët: mal, gur, mur, ujë, kroje, gurrë, lumë, orë, urim, orakull, trekëndësh (pirusti, prush), dru, lis, dushk, shi, plak, plaka, gra, të mirë, hyll, di, di-ell, dritë, the, tha, tho, ze, dhe, ha, do, pi, re, ter, dhe, etj.; së gjashti, dodona është kodifikatore e madhe, hartuese e moralit shoqëror dhe ligjeve të shenjta, e kodeve të lashta fetare (dogmës, objekteve të kultit, vendeve të mira, orakujve dhe tempujve, mistikës, riteve dhe praktikave fetare, një pjesë të të cilave i përvetësoi feja kristiane, që i shpalli luftë asaj dhe e zëvendësoi), e të drejtës zakonore, e institucioneve shoqërore, e shtetit, gjykatave dhe e azilit, e diturisë dhe filozofisë, arteve dhe kulturës. Së shtati, Dodona u mësoi njerëzve ligjet e qeverisjes së mirë pasi shërbente si një shkollë universale për botën e atëhershme; së teti, Dodona, me zanafillë kultin e dushkut, pronare pyjeve profetike të Di-së (Perëndisë), ishte mëndesha e njerëzimit për shekuj të tërë, deri në ditën kur u shpik parmenda (plugu) për punimin e tokës dhe kultivimin e drithërave; Dodona gjithashtu ishte banka kombëtare dhe krijuesja e thesarit publik pasi në objektet e saj të kultit depozitoheshin sasira të mëdha ari dhe sendesh të çmuara; së nënti, një qendër e madhe fetare është dhe një qendër e madhe politike, duke i dhënë një status të privilegjuar vendit, mbretërisë dhe banorëve të tij. Asnjë ngjarje e madhe nuk mund të ndodhte pa dijeninë dhe pëlqimin e saj, profecia e shenjtorëve të saj shpesh përcakonte fatin e luftës, mbretërve dhe heronjve të lashtë, fatin e qytetit, fatin e kolonive dhe emigrimeve, etj. Dodona ishte jo vetëm lidhte traktate, jepte këshilla, orientime dhe drejtësi, por ishte dhe garantja e traktateve kombëtare dhe ndërkombëtare. Së dhjeti, Dodona luajti rol të jashtëzakonshëm në civilizimin e popujve të tjerë, si do flasim shkurtimisht në këtë shkrim.
Historia e Dodonës nuk mund të kuptohet pa sqaruar më parë se ç’kuptohet me “dodonë”, pra, thjesht një orakull, një vend i shenjtë i ngritur në një kodër a vend të lartë, pranë të cilit ka një lis shekullor dhe një gurrë me ujë të ftohtë, ku shërben trupa e profetëve, dy ose tre të tillë, që hedhin profeci (tomorët, të mirët) dhe sellët, hellët (profetët e diellit, sipas gjasave nga hyll dhe diell), vetë profecia ose orakulli i hedhur nga shenjtori, një mal i shenjtë, si rasti i malit të Tomorrit, një lumë, një religjion dhe një vend i tërë. Kur themi “dodonë” i kemi parasysh të gjitha këto, por dhe gjithçka tjetër lidhet me historinë e popullit që e krijoi këtë fe, kulturë dhe qytetërim. Po kështu është e rëndësishme të theksojmë se për historinë e Dodonës ka një literaturë shumë të pasur, një trashëgimi shkrimore të madhe, qoftë nga autorët antikë, qoftë nga shkencëtarët modernë, të cilët arrijnë në mënyrë unanime në të njëjtin përfundim: Dodona është krijesë e popullit më të vjetër të Evropës dhe qendra e saj ndodhet në territorin pellasgo-iliro-epirot. Por një pasuri kaq të madhe shpirtërore, e theksojmë shpirtërore (studiuesit shqiptarë rendin pas provave materiale, gërmadhave dhe rrënojave), do ta lakmonte çdo popull dhe komb i civilizuar për ta patur të vetën. Në kushtet kur Shqipëria nuk ka patur një shkencë kombëtare për arsye që dihen, shpesh kjo trashëgimi shpirtërore-kulturore i është veshur kryesisht kombit helen, kjo dhe për shkak të dobësisë së intelektualëve evropianë për kulturën greko-romake, për Platonin dhe Aristotelin, Homerin dhe Hesiodin, Herodotin dhe Strabonin, apo për latinët, Virgjilin dhe Katonin, Plinin dhe Justinin, etj. Lista është e gjatë. Të ndjekim shpjegimet e Charles Diehl, profesor i Universitetit të Nancyt, Francë, anëtar i shkollës franceze të Romës dhe Athinës, i cili në vitin 1893, pohon: “Në Epirin osman (Atëherë Shqipëria ndodhej nën autoritetin osman, shënim im, Ilir Cenollari.), -thotë Diehl, lokalizohen orakujt e parë të mëdhenj dhe disa nga legjendat më të vjetra të Greqisë ,sepse në këtë vend si askund tjetër natyra ushtroi një ndikim tepër të madh mbi mendjet e kombeve të antikitetit pasi aty ndodhej njëri nga orakujt më të vjetër e më të nderuar. Pikërisht këtu, nën hijen e lisit madhështor, orakull i Zeusit, mitologjia greke mori formën e saj fillestare, sikurse kulti i Zeusit, i dushkut profetik dhe ritet asketike, të ngjashme me ato të mesjetës. Në këtë rajon të Greqisë, në Dodonën “dimërore”, siç e thërret poeti, në mes të pyllit të gjerë dhe mërmërimave të gurrave të bollshme, midis zërave misteriozë të natyrës, Greqia dëgjoi për herë të parë zërin e Zotave, aq sa mund të themi se këtu ndodhet kurora e fesë greke dhe shfaqjet e saj zanafillore. Është fare e qartë se përse bëhet lufta për Dodonën, një e vërtetë e kthyer kokëposhtë! Mirpo antikët, filozofë, historianë, poetë dhe shkrimtarë pohojnë të kundërtën, thonë të vërtetën, kjo u bënë nder atyre, i bënë nder dhe kulturës sonë. Sokrati, Platoni, Aristoteli, etërit e filozofisë pohojnë se thelbi i moralit është e vërteta! Këtë kërkojmë dhe ne, as më pak e as më shumë: të vërtetën!
Feja në çdo rast, luan një rol të dorës së parë për shoqërinë.
Këtë e provon historia e shoqërisë njerëzore. Platoni dhe Hipokrati barazonin fenë me mjekësinë për arsye se të dyja shërojnë shpirtin e trupin e njeriut. Gustav Le Bon thekson: “Ndërmjet ideve më të rëndësishme udhëheqëse të një qytetërimi janë idetë fetare…Historia e njerëzimit ka qenë gjithmonë paralele me atë të hyjnive…Lindja e zotave të rinj ka shënuar gjithmonë agimin e një qytetërimi të ri, ndërsa zhdukja e tyre (e zotave) ka shënuar përherë perëndimin e tij (qytetërimit). Në fe, ashtu si në politikë, suksesi u takon gjithmonë besimtarëve, dhe kurrë skeptikëve. Mendimtari i ndritur shqiptar, Branko Merxhani, në disa artikuj studimorë të viteve 1930, nënvizon rëndësinë e madhe të fesë për jetën e një populli. Sipas tij, një nga sëmundjet e jetës sonë shoqërore, është cektësia shpirtërore, zhveshja nga religjioziteti autognostik i sinqertë, tharja e burimeve të llagarta që zienin brenda në shpirtin e stërgjyshërve tanë primitivë. Fenë e quajtëm si një send të përulur, si një plaçkë tregu, që shitet e blihet në pazar dhe preferuam ujët e turbullt e të rërtë të beduinëve të shkretëtirës. Dhe para se të mësojmë të mendohemi, duhet të mësojmë të dashurohemi, duhet të mësojmë të besojmë. Rregulli i parë i përparimit është feja. Dhe fe nuk do të thotë tipe të caktuara ceremoniale, as orë të caktuara lutjesh, as tregime pseudo-filantropike të djallëzuara. Fe do të thotë thellësim shpirtëror, bashkim i zemrave, dashuri, devocion, besim. Vlera e fesë qëndron jo te dogma në vetvete, një gjë qesharake, por te fryma mystike e saj, te krijimi i ndjenjave kolektive, te besa dhe vetmohimi, te sakrifica dhe reflektimi, te roli i saj si faktor zhvillimi dhe qytetërimi. Atje ku mungon shpirti mistik mbretërojnë edhe sot koncepsione primitive, tradita nomadike dhe barbarizma. Një shoqëri, e cila nuk mbështetet mbi idenë e religjiozitetit, s’e ka bazën e unitetit shpirtëror, – thotë dr. Paul Natorp. Sigmund Frojd, themelonjës i Shkollës Psikanalitike, një ateist i vendosur, në një nga veprat e veta shkruan: “Inventari shpirtëror ndoshta i një kulture janë koncepsionet e saj fetare…Vetëm me zotërimin e favorshëm të paragjykimeve u sigurua rregulli moral i botës…shkenca edhe sot nuk mundet ende të përgjigjet në shumë probleme…Është jashtë çdo dyshimi se feja i solli shërbime të mëdha kulturës njerëzore dhe kontriboi tepër në kufizimin e instikteve antishoqërore e individuale...”. Le t’i referohemi përsëri historisë. Aristofani (Bretkosat, v. 1032) thekson: “Orfeu (këngëtari mitik nga Trakia, njëkohësisht poet dhe filozof i madh), na mësoi inicjet dhe pengimin e vrasjeve nëpërmjet larjes së fajit”.[1] Orfeu u përpoq të zbuste zakonet e egra të shoqërisë njerëzore, të zhdukte vrasjet, hakmarrjen, ndarjen e thellë fisnore, urrejtjen zhtazarake. Një vrasje, edhe pa dashje, në atë kohë bëhej shkak për një vrasje tjetër, dhe kështu zinxhiri i vrasjeve nuk kishte fund. Për këto arsye u vendos ligji: Kush vret duhet të lajë fajin, duhet të vuajë dënimin, pasojat e krimit! Euripidi në tragjedinë Oresti thekson se ai që kryente një vrasje, qoftë dhe pa dashje, dëbohej për një vit nga vendbanimi për një vit, për t’i dhënë mundësi prindërve të viktimës të mblidhnin veten, të kthjelloheshin dhe qetësoheshin. Kur ftoheshin gjakrat, prindërit hynin në bisedime me vrasësit dhe gjenin mirëkuptimin, shmangnin vrasje të tjera. Orfeu u përpoq ta nxirrte shoqërinë primitive nga gjendja barbare me anën e fesë, nëpërmjet pushtetit fetar. Atje ku ligjet civile nuk zbatoheshin vepronin ligjet hyjnore, ndëshkimi civil ia linte vendin ndëshkimit të zotave! Shqetësimi i Branko Merxhanit lidhej jo aq me të shkuarën tonë historike se sa me të ardhmen, sepse thekson: “Derisa nuk do të mundim të mbjellim brenda në shpirtin e popullit tonë ndjenjën e religjiozitetit dhe nuk do t’u japim dot përpjekjeve tona moderniste një drejtim unitar-nacionalist, të gjitha dëshirat dhe të gjitha mundimet e brezit tonë për përhapjen e ideve qytetëruese, janë të dënuara të mbeten ëndrra pranverore, si shpresa të ëmbla, që kthehen shpejt në nostalgjira dhe në shkatërrime”.
Studiuesi Petrus Van Limburg Brouer (1795–1847) thekson: “Kur flasim për institucionet e kombit, është e nevojshme të flasim për filozofët. Mirpo në agimet e shoqërisë njerëzore filozofia nuk ndryshon nga profetët, se këta përdornin lustracionin dhe ceremonitë misterioze, flsinin me një gjuhë plot me simbole dhe metafora. Profetët e orakujve janë filozofët dhe kodifikatorët më të lashtë të shoqërisë njerëzore, ata u dhanë mbretërve mendime të vlefshme dhe këshilla shpëtimtare”. Platoni (Ligjet, 738 b–c) e karakterizon në këtë mënyrë rolin dhe fuqinë e orakujve të shenjtë: “Askush s’merr guximin të kundërshtojë vendimet e orakujve të Delfit, Dodonës, Amonit, apo të ndonjë tjetri për ndërtimin e një qyteti të ri ose për rindërtimin e një të rrënuari, për ndërtimin e faltoreve të reja për çdo popull dhe qytet, për vendosjen e emrave të zotave ose demonëve me mesazhe hyjnore». Asnjë luftë s’mund të niste pa “pëlqimin” e Dodonës, asnjë vendim i rëndësishëm s’mund të shpallej pa u “këshilluar” më parë me orakujt e Dodonës! Ciceroni vërteton thëniet e Platonit: “Kur mbretërit do të shpallnin luftë ose do të ngrinin koloni, ata konsultoheshin me orakullin e Dodonës; çështjet më të rëndësishme të Greqisë zgjidheshin nga vendimet e orakujve të Dodonës, Delfit dhe Amonit”. Naim Frashëri thekson se punët e mbretërisë dhe të kombit në Egjiptin e lashtë i kishin gjithnjë në dorë priftërinjtë dhe jo faraonët. Dodona parashikonte lavdinë e mbretërve, fitoren dhe disfatën në luftë, paqen, mbarësinë, fatkeqësinë; Dodona “përcaktonte” fatin e njeriut të thjeshtë, fatin e grupit, e fisit, e krahinës, e popullit, e vendit, fatin e mbretit dhe fatin e mbretërisë! Feja krijoi institucionet, moralin shoqëror, politikën, shtetin, mbretërinë. Fjala e Dodonës kishte ndikim të jashtëzakonshëm fjala e Dodonës ishte fjala e Perëndisë. Për këtë ka shembuj të shumtë, si ai i keqbërësit Mandylas, ilir nga krahina e Dodonës, të cilin e demaskoi profeti si vjedhës i bagëtive, apo historia e bariut Evenio nga Apollonia, të cilën na i rrëfen Herodoti: Bariun Evenio e zuri gjumi në ditën që i ra shorti për ruajtjen e tufës me bagëti. Ra ujku dhe shfarosi plot 60 kokë dele. U mblodh gjyqi popullor i apolloniatëve dhe e shpalli fajtor. Evenio i gjorë u dënua me verbim të përjetshëm; vendimi i kobshëm u ekzekutua dhe Evenios iu nxorrën sytë. Pas këtij ndëshkimi mizor rrjedha e ngjarjeve mori për keq, toka s’po jepte më prodhime, bagëtitë s’po shtoheshin. Tersi që pllakosi papritur ngjalli shqetësim të madh te banorët e Apollonisë (së Ilirisë); për këtë arsye ata vendosën të shkojnë në Dodonë për të kërkuar “mendimin e hyjnisë”. Profetët e Dodonës u përgjigjën se gjendja e krijuar është hakmarrje e Perëndisë për një padrejtësi të bërë kohë më parë! Kjo përgjigje i trembi apolloniatët, që ishin të vetëdijshëm për sakrilegjin e bërë. Një përfaqësi e tyre mori takim me bariun e verbër dhe e pyeti se çfarë shpërblimi kërkonte për ndëshkimin e rëndë që pësoi. Bariu kërkoi shtëpinë më të mirë të Apollonisë dhe një sipërfaqe të madhe toke. Propozuesit e mirëpritën këtë përgjigje dhe ia plotësuan dëshirën. Por kur Evenio mësoi të vërtetën, kur mësoi se apolloniatët e kishin bërë këtë veprim të shtyrë nga këshilla e orakullit të Dodonës dhe jo nga ndërgjegja e tyre, u brengos për vdekje.
Dodona është shprehje e identitetit kombëtar dhe trashëgimi e madhe shpirtërore shqiptare.
Feja dodonase ka qenë feja kombëtare e stërgjyshërve tanë. Populli që ka krijuar qendrën më të vjetër dhe më të madhe fetare në Evropë është dhe kombi më i lashtë. Kjo nuk ka dyshim. Dhe këtu qëndron vlera historike e Dodonës. Dodona nuk është vetëm një simbol i qytetërimit të vjetër, por një sistem i tërë mendimi dhe botëkuptimi dhe mbart vlera të natyrës shpirtërore, morale, filozofike, psikologjike, fetare, shoqërore dhe kombëtare. Orakulli i parë dhe më i rëndësishëm i botës së vjetër është është ngritur në territorin e Shqipërisë së sotme, që përgjatë historisë njihet me emra të ndryshëm, si Dodoni, Hellopi, Grai, “Pellasgji e Mirëfilltë”, Iliri e Jugut, Molosi, Kaoni, Thesproti, Maqedoni, etj. Nga të gjithë studiuesit e zëshëm, Dodona përcaktohet si faltore kombëtare e «Pellasgëve të Mirëfilltë», apo më saktë, termi «pellasg» ka lindur në Dodoni. Pikërisht në Dodoni, në qendrën shpirtërore dhe fetare të “pellasgëve” ndiqet pandërprerje historia e popullit tonë në të gjitha epokat, prehistorike, antike dhe deri në ditët tona. Filozofi i madh i lashtësisë, bashkëkohës i Herodotit, Platoni, kur flet për origjinën e racës njerëzore e lidh atë me Dodonën duke i dhënë këtij rajoni një lashtësi tepër të madhe. Qendra shpirtërore e pellasgëve, -thotë Niebur, gjendet në pyllin e shenjtë të Dodonës, ku pëllumbat (plakat dhe selloit) profetikë, jepnin orakuj sipër një kolone të shenjtë. Hyjnia kryesore dodonase është dielli, dia, perëndia, që në objektet arkeologjike paraqitet me simbolin e obeliskut, gurit konik, pirgut me gurë, pa përmendur këtu dëshmitë letrare dhe historike. Simbole të shenjta dodonase janë: pirustia ose trekëndshi (numri 3, tre të mirat, tre fatitë, etj.), dushku, guri (mërkuri), kroi i shenjtë për të cilin flasin antikët, por dhe Gjon Muzaka në kronikën e vet, duke e cilësuar Kroi i Epirit.
Nesër do lexoni :
Emri i Dodonës është i pandarë nga mali Tomar-Tomor.:
– E vërteta mund të na thuhet nga zëri i një lisi ose e një guri”.
– Të gjithë autorët e vjetër dhe të rinj orakullin e Dodonës e lokalizojnë në malin Tomar
