Pas rënies së euros fshihet pastrimi i parave të krimit dhe korrupsionit
Flasin guvernatori i BSH Gent Sejko, ekspertët Selami Xhepa, Zef Preçi, Administratori i Konfederatës, Gjergj Buxhuku dhe Saimir Bitaj
Të dhënat dhe dokumentet e analizuara tregojnë se hyrjet e valutës së huaj në rrugë formale nuk e shpjegojnë dot mbiçmimin e lekut ndaj euros në tregun e këmbimit valutor gjatë viteve të fundit, luhatje që kanë sjellë kosto shtesë dhe kanë shkurtuar marzhet e fitimit për eksportuesit shqiptarë. Në fund të muajit dhjetor, përfaqësuesit e industrisë fasone – të cilët përbëjnë dhe pjesën më të madhe të ndërmarrjeve eksportuese në vend, dolën në një konferencë për media duke tundur kambanat e alarmit mbi vështirësitë ekonomike më të cilat përballet sektori. “Fitimi mesatar i ndërmarrjeve të prodhimit fason është rreth 15 %, që do të thotë rënie e të ardhurave në masën e 2/3 më pak vetëm për efekt të kursit të këmbimit,” tha Saimir Bitaj, anëtar i Dhomës Kombëtare të Prodhuesve të Veshjeve dhe Këpucëve. Të dhënat e Bankës së Shqipërisë mbi kursin e këmbimit tregojnë se gjatë tre viteve të fundit monedha europiane është zhvlerësuar me 6 për qind kundrejt lekut, dhe ky dobësimin i euros nuk është i lidhur drejtpërdrejtë me të ashtuquajturit faktorët fondamentalë ekonomikë. Statistikat e Bankës tregojnë se në katër vitet e fundit ka pasur një rritje rekord të parasë në qarkullim jashtë bankave, të cilat sipas ekspertëve vijnë si pasojë e aktiviteteve kriminale, kryesisht nga trafiku i lëndëve narkotike dhe korrupsioni, çfarë ka sjellë dhe mbiçmimin e monedhës vendase në tregun e këmbimit. Një raport i klasifikuar për vlerësimin kombëtar të riskut i përgatitur nga Drejtoria e Parandalimit dhe Pastrimit të Parave, (DPPP) në vitin 2015-të, tregon që disa sektorë kyç të ekonomisë si lojërat e fatit, ndërtimi, por dhe sistemi bankar kanë qenë të papërgatitur për të kufizuar rrjedhjen e parave të pista nga aktivitet e paligjshme, çfarë ka forcuar kulturën e pandëshkueshmërisë. Si pasojë e pastrimit të parave nga aktivitete kriminale, Komiteti i Ekspertëve për Vlerësimin e Masave Kundër Pastrimit të Parave në Këshillin e Evropës, i njohur gjithashtu si ‘Moneyval,’ e ka rikthyer Shqipërinë në listën e vendeve nën monitorim. , Banka e Shqipërisë tha se trendi mbiçmimit të lekut ndaj euros vinte si rrjedhojë e përmirësimit të treguesve ekonomikë apo në periudha të caktuara zhbalancimin e kërkesës dhe ofertës për shkak të faktorëve specifikë.
Mbiçmimi i lekut
Të dhënat e siguruara nga Banka e Shqipërisë tregojnë se volumet e shit-blerjes së monedhës euro në dy vitet e fundit janë rritur ndjeshëm. Nga viti 2010 deri në fund të 2014-ës, sasia e konvertimeve në tregun valutor vendas luhatej në nivelet mesatare vjetore rreth shifrës 5.5 miliard euro. Por ky volum ka nisur një rritje graduale për periudhën nga fundi i vitit 2015-ë e deri në fund të 2017-ës, duke arritur kulmin gjatë vitit që shkoi. Në 2015-ën janë kryer konvertime nga euro në lek dhe nga lek në euro në nivelin 590 milionë euro më shumë, në 2016-ën kjo sasi e shtuar e shit-blerjes së valutës është 437 milionë euro, ndërsa në 2017-ën rritja është me 227 milionë euro. Në 2018-ën vlera e konvertimeve mes euros dhe lekut në tregun e këmbimit valutor në Shqipëri kaloi volumin 2 miliardë euro në tremujor, duke vendosur rekorde historike sa i takon vlerës së lartë të këmbyer në treg. Për 9 muaj të vitit 2018-ë në tregun vendas, konvertimi mes monedhave lek dhe euro është rritur me 1 miliardë e 384 milionë euro më shumë se e njëjta periudhë në vitit 2017. (30.5%). Nga viti 2014 e deri në fund të 2017-ës, sasia e parave euro dhe lek të këmbyera në tregun vendas është rritur me 1 miliardë e 254 milionë euro. Ndërsa nëse krahasohen 9 muajt e parë të 2014-ës me vitin 2018-ë, sasi e konvertimeve të monedhës është shtuar me 48.5%. Mbiçmimi i monedhës kombëtare gjatë 3 viteve të fundit nuk mund të shpjegohet përmes faktorëve fondamentalë në ekonomi, një tezë kjo e hedhur shpesh përpara publikut nga ana e Bankës se Shqipërisë. Faktorë fondamentalë në një ekonomi quhen eksportet, investimet e huaja direkt, dërgesat e emigrantëve dhe të ardhurat e tjera dytësore nga turizmi dhe agjentët që sjellin paratë nga jashtë në një shtet. Të gjitha të hyrat e monedhave të huaja, publikohen çdo tre muaj nga Banka e Shqipërisë përmes statistikave të “bilancit të pagesave”, i cili shpreh raportin e flukseve të parasë që kanë hyrë në treg dhe asaj që del jashtë tij përmes rrugëve zyrtare. Kur kemi një bilanc pozitiv të pagesave, atëherë ekonomia më shumë eksporton se sa importon. Sa më pak negativ të jetë raporti, aq më shumë një shtet thith fonde nga jashtë përmes potencialeve formale ekonomike. Në raportin e bilancit të pagesave të tre viteve të fundit, periudhë ku monedha euro është dobësuar me 6% në tregun e këmbimit valutor vendas, efekti mes eurove të hyra në rrugë zyrtare dhe parasë që ka dalë po ashtu në rrugë zyrtare luhatet në të njëjtat nivele, duke mos u bërë shkak për shtimin e ofertës së euros në tregun vendas dhe dobësimin e saj.
Deficiti i llogarisë korrente
Gent Sejko, guvernatori i Bankës së Shqipërisë, është shprehur se shkaku kryesor i dobësimit të euros lidhet me faktorët fondamentalë. Megjithatë, për mbiçmimin e kursit të këmbimit gjatë 2018-s, Sejko pranoi se nuk kishin të bënin vetëm këto shkaqe me arsyet e këtij ekuilibri të ri, ku euro u zhvlerësua në 124 lekë. “Edhe pse në mungesë të ndryshimit të faktorëve fondamentalë, pritjet e njëanshme afatshkurtra mbi kahun forcues të kursit të këmbimit rrezikojnë të shndërrohen në pritje të qëndrueshme dhe afatgjata,” deklaroi Sejko në datën 6 qershor 2018. “Konsolidimi i këtyre pritjeve dhe krijimi i dimensionit vetë-përmbushës të tyre, mund të krijojnë një rreth vicioz me ndikim të dëmshëm në inflacion dhe në treguesit e tjerë ekonomikë,” shtoi ai. Sipas vetë statistikave zyrtare të Bankës së Shqipërisë nga viti 2015 në vitin 2016, sasia e eurove të hyra në kanale zyrtare në vend u shtua me 71 milionë euro, çka nuk shpjegon dobësimin e saj nga 138 lekë në 135 lekë në fund të vitit. E kundërta ka ndodhur në 2017-n, ku në Shqipëri kanë hyrë në rrugë zyrtare 53 milionë euro më pak se në vitin 2016, por vlera e saj sërish ra në 133 lekë në muajin dhjetor, duke vendosur një ekuilibër të ri në treg. Të dhënat e bankës qendrore flasin për një raport prej 67 milionë eurosh më shumë të hyra në tregun vendas gjatë 9 muajve të 2018-s krahasuar me 9 mujorin e 2017-s.
Zef Preçi, drejtor i Qendrës për Kërkime Ekonomike, nënvizon se mbiçmimi i monedhës vendase nuk ka ardhur si pasojë e rritjes ekonomike por për pasojë të shtimit të parasë në treg nga burime informale. Sipas Preçit, janë tre burime që i sjellin këto para: I pari, janë prurjet monetare të emigracionit të cilat në vite vazhdojnë të ruajnë të njëjtin trend. Faktori i dytë janë transaksione të rëndësishme të kompanive apo borxh publik, të cilat pompojnë për një fare kohe një monedhë tjetër. Por burimi më i rëndësishëm, burimi i tretë, janë të hyrat monetare nga aktivitetet kriminale. Banka e Shqipërisë në një përgjigje për BIRN tha se shkaku i mbiçmimit të lekut në kursin e këmbimit lidhet me forcimin e monedhës për shkak të përmirësimit të ekonomisë vendase dhe ofertës së shtuar monetare në 2018-n si rezultat i konvertimit të kapitalit të bankave tregtare dhe një kredie që pritej të disbursohej nga BERZH.
Paraja jashtë bankave
Në katër vitet e fundit paraja në qarkullim jashtë kanaleve bankare ka arritur në nivelin 2.17 miliardë euro, më i larti në historinë e Shqipërisë. Paraja jashtë korporatave depozituese në statistikat zyrtare të Bankës së Shqipërisë paraqet “cash”-in që qarkullon në ekonomi, i cili është jashtë bankave apo llogarive të tjera të institucioneve financiare. Në harkun kohor të dhjetorit të 2013-s e deri në fund të vitit 2018, paraja jashtë bankave është rritur me 560 milionë euro, duke shfaqur një ritëm rritjeje të lartë dhe jashtë cikleve që ka paraqitur në historikun afatgjatë. Në kah të kundërt me luftën e qeverisë për të zhdukur informalitetin, në 2014-n dhe 2015-ën kanë qarkulluar jashtë kanalave zyrtare përkatësisht 154 milionë euro dhe 105 milionë euro më shumë nga viti në vit. Edhe gjatë viteve 2016 dhe vitit 2017 paraja në qarkullim jashtë korporatave depozituese është rritur respektivisht ne 154 milionë euro dhe 130 milionë euro. Në fund të dhjetorit 2018-të, ky tregues është shtuar me 81 milionë euro.
Bilanci i pagesave
Tendenca e shtimit të parasë në qarkullim jashtë kanaleve zyrtare për 5 vjet rresht shihet si e pazakontë nga ekspertët e ekonomisë, pasi në vite të tjera kurba e saj është me rritje dhe rënie nga viti në vit, duke sjellë një ekuilibër të këtij treguesi. “Pas vitit 2012 kanë marrë peshë të madhe paratë që vijnë nga aktivitetet kriminale, droga. Askush nuk mund të thotë për paratë që qarkullojnë me Toyota Yaris dhe askush nuk i evidenton,” tha Preçi, duke iu referuar sekuestrimit në portin e Durrësit në shkurt 2018 të 3.4 milionë eurove në një makinë Toyota Yaris. Sipas Preçit, një rritje kaq e lartë e parasë jashtë bankave, nuk është parë që nga fundi i vitit 2008, kohë kur pati një tërheqje masive të depozitave në banka, për shkak të krizës financiare globale, sasi e cila më vonë u fut sërish brenda sistemit bankar.
Euro në pikiatë
Shkakun kryesor të dobësimit të kursit të këmbimit guvernatori Gent Sejko ia ka dhënë konvertimit të kapitalit të dy bankave tregtare – Intesa San Paolo me bashkimin që bëri me Venetto Bank, si dhe një kredie të Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim që do të hynte në treg në monedhën euro dhe do të konvertohej në lekë, e cila do të disbursohej për llogari të Korporatës Elektroenergjetike Shqiptare. Të gjitha këto konvertime llogariten që të kapin vlerën 300 milionë eurove gjatë një periudhe të caktuar, dhe kanë shërbyer si faktorë shtytës për ndërhyrjen e Bankës së Shqipërisë në tregun valutor. “Ka pasur dhe faktorë të tjerë specifikë që kanë detyruar Bankën e Shqipërisë të ndërmarrë programin e ndërhyrjeve, veçanërisht gjatë periudhës së verës. Këta faktorë kanë qenë konvertimi i kapitalit nga disa banka dhe një kredi e madhe e Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, të cilat përbënin një shumë afër 300 milionë euro për t’u konvertuar në një moment të caktuar,” tha ai. “Kjo sasi valute bënte presion mbi kursin e këmbimit dhe rriste pritshmërinë e sistemit financiar në atë moment,” shtoi Sejko. Por ndryshe nga sa pretendon guvernatori, ka mësuar se transferimi i kredisë së BERZH për Korporatën Elektroenergjetike Shqiptare u bë në lekë dhe jo në euro. “Madje bisedimet mes Bankës së Shqipërisë me KESH për të bërë disbursimin e kredisë në lekë kanë nisur që në fillim të muajit maj, disa javë përpara se të bëhej disbursimi i huasë dhe nuk kanë dhënë efekt psikologjik në pritshmëritë e bankave të nivelit të dytë, pasi ato nuk kishin asnjë kërkesë për të bërë këtë konvertim,” tha një burim konfidencial në KESH.
Paraja jashtë korporatave depozituese
Sipas kërkese që KESH i ka drejtuar Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, rezulton se marrëveshja për disbursimin e kredisë në monedhën kombëtare dhe jo në euro ishte lidhur që më datën 16 maj 2018, dy javë përpara se guvernatori të deklaronte se konvertimi i kësaj kredie kishte krijuar pritshmëri dhe kishte pozicionuar agjentët ekonomikë. Më 11 qershor 2018 në tregun shqiptar hynë 14.534 miliardë lekë për shkak të konvertimit të kredisë së BERZH për Korporatën Elektroenergjetike nga ana e Bankës së Shqipërisë. Banka Qendrore bleu 116.82 milionë euro të kësaj kredie me kursin 124.42 lekë me qëllim stabilizimin e tregut të këmbimit valutor në vend. Në një përgjigje për BIRN, Banka thotë se pritshmëritë e agjentëve për kredinë e BERZH shkaktuan rritjen e ofertës valutore në këtë periudhë. Por kjo nuk është hera e vetme që Banka e Shqipërisë ndërhyri në tregun valutor gjatë këtij viti. Sipas statistikave zyrtare, Banka e Shqipërisë ka blerë 257.95 milionë euro në tregun e brendshëm për 9 muajt e parë të vitit, ku më shumë se gjysma e tyre kanë qenë ndërhyrje për të rregulluar kursin e këmbimit valutor. Rreth 221.25 milionë euro kanë shkuar për të ndalur rënien e monedhës evropiane për muajt qershor, korrik dhe gusht, dhe 36.7 milionë janë blerje për të rritur rezervën valutore. Jo të gjithë anëtarët e Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë e mbështetën programin e ndërhyrjeve në kursin e këmbimit. Gjatë vitit 2018-ë profesori i ekonomisë Selami Xhepa rreshton disa dukuri që ndikuan në luhatjet e theksuara të kursit të këmbimit në tregun vendas: rritja e monedhës euro në qarkullim me të njëjtat ritme si në vitet paraardhëse për shkak të informalitetit, konvertimi i kapitalit të bankave tregtare të cilat ndryshuan pronarët dhe nuk përjashton edhe mundësinë e hapjes së tregut drejt spekulimeve të disa agjentëve. Prof. Dr. Selami Xhepa: Mbeten për mendimin tim faktorë që janë jashtë kontrollit të autoriteteve, siç është ai i informalitetit, kanaleve të tjera të depërtimit të parasë në ekonomi, të pastrimit të parave etj.” thotë ai, ku e kombinuar me disa konjektura në vitin 2018-ë shkaktoi këtë luhatje të kursit të këmbimit.
Por Gjergj Buxhuku, administrator i “Konfindustria”-s, është i bindur se në vitin 2018 në tregun shqiptar janë futur gjithashtu para të cilat i përkasin personave të rëndësishëm në radhët e drejtësisë vendase e që në vite ishin mbyllur në llogari të bankave në shtete të njohura si “parajsa fiskale”. “Llogariten mbi 30 miliardë lekë para të shqiptarëve që kanë dalë jashtë vendit dhe janë depozituar në parajsa fiskale,” tha ai.
Sektorët me risk
Një raport me klasifikimin ‘i kufizuar’, mbi vlerësimin kombëtar të riskut i Drejtorisë së Parandalimit të Pastrimit të Parave dhe Financimit të Terrorizmit flet për një rrezik shumë të lartë të pastrimit të parave në sektorin e lojërave të fatit, këmbimit valutor dhe për një risk të lartë në sektorin bankar. Me një ligj të miratuar nga parlamenti në fund të vitit 2018, Shqipëria mbylli pikat e basteve dhe kazinotë elektronike. Nisma u përball më një rezistencë nga ana e kompanive në këtë treg, të cilat raportohet se kërcënuan edhe disa deputetë, anëtarë të Komisionit të Ekonomisë dhe Financave. Arsyet se përse qeveria mori vendimin drastik për të mbyllur në masë lojërat e fatit, lidhet gjithashtu me rastet e zbuluara të personave që pastrojnë para dhe që kanë rezultuar pronarë të këtyre firmave. Me rrezik renditet edhe përdorimi i parasë fizike në këtë sektor, fakti se nuk raportohen raste të aktivitetit të dyshimtë në Drejtorinë e Parandalimit të Pastrimit të Parave dhe pranohet se është e pamundur gjurmimi i transaksioneve të realizuara mbi limitin e raportimit. Me risk të lartë e konsideron sistemin bankar në Shqipëri edhe raporti i Moneyval, organi i monitorimit të Këshillit të Evropës. Së fundi qeveria ka nisur angazhimet për krijimin e një regjistri për të përmbledhur të gjithë pronarët e kompanive të ndryshme në një sistem, ku do të detyrojë edhe firmat ‘off-shore’ që të publikojnë 25% të pronarit fundor të fitimeve të një shoqërie. Me të njëjtin risk si lojërat e fatit konsiderohen edhe zyrat e këmbimit valutor. Në vitin 2017 dhe 2018, Banka e Shqipërisë revokoi përkatësisht 43 dhe 18 licenca të këtyre institucioneve që këmbejnë para, ku arsyeja kryesore ishte shkelja e rregullave të deklarimit të burimit të parave. Ky është numri më i lartë në vite i licencave të revokuara, përkundër një mesatareje prej 5 revokimesh që janë bërë në vitet e tjera.
Rikthimi i ndërtimit
Pas një krize disa vjeçare, vitet e fundit sektori i ndërtimit është rikthyer në ekonominë vendase si një nga degët që sjell peshën më të madhe në rritjen ekonomike. Në total, sipas statistikave zyrtare vlera e lejeve të ndërtimit të miratuara në vitin 2017 arriti në 400 milionë euro, ku më shumë se 70% të kësaj sasie parash e zë investimi i projekteve private. E njëjta tendencë ka vazhduar edhe gjatë vitit 2018, ku për 9 muajt e parë të vitit u miratuan leje ndërtimi në vlerën e 300 milionë eurove.
Kredia për sektorin e ndërtimit
Dervishaj shprehet se nga tregu informal vuajnë të gjithë dhe nuk është në interes të shoqatës ekzistenca e një tregu të tillë. Sipas Zef Preçit, qarkullimi i parave të pista në disa sektorë të ekonomisë ka çuar dhe në deformimin e kursit të këmbimit midis euros dhe lekut.
Pasojat mbi industrinë
Në dhjetor monedha kombëtare arriti një mbiçmim ndaj euros mbi normën 9%, duke çuar vlerën e saj për herë të parë në shumë vjet poshtë nivelit 123 lekë. Jo vetëm fasonët por edhe grupe të tjera prodhuesish janë të shqetësuar për efektet afatgjata që mund të shkaktojë rënia e euros në industrinë vendase.
somario
6 % është zhvlerësuar euro ndaj lekut në 3 vitet e fundit
437 milionë euro është sasia e shtuar e shitblerjes së valutës për 2016
227 milionë euro është sasia e shtuar e shitblerjes së valutës për 2017
2 miliardë euro është sasia e shtuar e shitblerjes së valutës për 201ë
53 milionë euro htnë më pak në 2017, në krahasim me 2016
67 milionë euro më shumë hyn në 2018, në krahasim me 2017
130 milionë euro është paraja në qarkullin jashtë korporatave depozituese në 2017
81 milionë euro u shtuan në qarkullim jashtë korporatave depozituese në 2018
300 milionë euro të konvertimit të kapitalit të dy bankave tregtare – Intesa San Paolo me bashkimin që bëri me Venetto Bank, si dhe një kredie të Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, që Banka e Shqipërisë ndërhyri duke blerë euro në treg
258 milionë euro bleu BSH në 9 mujorin e 2018-s
221 milionë euro kanë shkuar për të ndalur rënien e monedhës europiane për muajt qershor, korrik dhe gusht
36.7 milionë janë blerje për të rritur rezervën valutore
Selami Xhepa: Ja dukuritë që ndikuan në luhatjet e theksuara të kursit të këmbimit në tregun vendas: Rritja e monedhës euro në qarkullim me të njëjtat ritme si në vitet paraardhëse për shkak të informalitetit, konvertimi i kapitalit të bankave tregtare, të cilat ndryshuan pronarët dhe nuk përjashton edhe mundësinë e hapjes së tregut drejt spekulimeve të disa agjentëve
