Aty gjen godinën ku strehohej shtabi i Luftës
Nacionalçlirimtare për Zonën e Parë Operative,
NË ZAGORIE, TE BURIMI…
Tregojnë, se Çajupi kur ishte djalosh i ri, për të parë
vashën që i digjte zemrën, vajti në kishën e fshatit dhe i ra kambanës
Ylli Musta
..”Hesht mos qaj o vajzë/ Se ta gjen
bandilli/ E kishe argjendi/ Ta blej prej floriri…”
Aty
për aty, të tjerë bashkëfshatarë “mendjekrisur”, ia ngritën këngën që
mbahet mend edhe sot: “Biçikleta në Vithyq/ Kush e pa dhe s’bëri kryq?”
Po ka edhe më nga temperamenti zagorit. Në marsin e kaluar
ishim në Sheper për të festuar përvjetorin e lindjes së
poetit Andon Zako Çajupi. Kish ardhur edhe presidenti i vendit me këtë
rast. Binte një shi i hollë e i dendur vazhdimisht që ia prishi disi bukurinë
takimit. Presidenti, gjatë takimit dhe bashkëbisedimit të rastit me
fshatarët, u kish thënë: “ Ju siguroj se hallet e problemet
tuaja do t’i përcjell deri në instancat më të larta të
shtetit…” Por njëri nga fshatarët, i revoltuar kish
brofur nga vendi: “Po ç’instancë more zotni, ti je vetë instanca! Do t’ia
përcjell thotë! Tallesh me ne tani?…” Dhe kish ikur “ i krisuri” gjithë
inat dhe kish ndërprerë energjinë elektrike! Takimi vazhdoi më pas
me gjenerator…Zagoria, një nga krahinat më të bukura e me plot histori jo
vetëm në rrethin e Gjirokastrës, gjithnjë është mbajtur si krahinë e
largët nga qyteti. Por në ditët e sotme, kur të 10 fshatrat që e përbëjnë, janë
zbrazur nga banorët, emri Zagori dhe vetë krahina ngjajnë edhe më të largëta,
më të thella… Atje i kanë lënë të gjitha: shtëpitë prej guri,
kishat e vjetra, varret, lëndinat e kullotat, burimet e ftohta, shkollat dhe
vatrat e kulturës, shtëpinë ku lindi Çajupi, godinën ku strehohej
shtabi i Luftës Nacionalçlirimtare për Zonën e Parë Operative, dhe
më tej, vendi me emrin Çarrok ku ngrihet monumenti në kujtim të
krijimit të brigadës së 8 dhe të 14 partizane… E
megjithatë, Zagoria është një diamant i bukur që nuk rresht së rrezatuari
vlera, tradita, kulturë, e sidomos këngë. Sa herë të shkosh në Zagorie,
gjithnjë do të zbulosh e do të marrësh patjetër me vete
diçka të re. Gjithnjë do dëgjosh atë këngën polifonike, kënduar aq
ëmbël e përmallshëm: “Pini shokë të
gjithë pini/ Se këtu është burimi…” Burimi është vetë Zagoria! Zagoritët
janë shquar sa për inteligjencë e mençuri natyrale, aq edhe
për temperament e humor të gjallë, saqë shpeshherë i quajnë
edhe “ të krisur”… Tregojnë se Çajupi, kur ishte djalosh i ri, për të
parë vashën që i digjte zemrën, vajti në kishën e fshatit dhe i ra
kambanës. Ishte një kambanë e pazakontë që i mblodhi të gjithë, sigurisht, edhe
vajzën që donte të shikonte Çajupi… Ndërsa një
kurbetçi nga fshati i thellë Vithyq, kur u kthye nga Amerika në vitin
1909, i la të gjithë pa mend në kokë, se kish sjellë
nga përtej oqeanit një biçikletë! Dhe ku? Në Vithyqin e
humbur mes maleve, ku edhe dhia mezi çante.
Shpërbërja e pas viteve
’90
Shpërbërja
e pas viteve ’90 preku edhe këngën dhe këngëtarët zagoritë. Grupet e
shquara prej vitesh si dhe mjaft nga liderët e tyre, u
zhbënë. Pasoi një heshtje dhe mungesë relativisht e gjatë në
skenat kombëtare e zërave nga Zagoria. Megjithatë nëpër fshatra,
nëpër dasma e gëzime familjare, kënga vazhdoi, mbeti burim i pashterur. Nevoja
për riformimin e grupit, filloi të bëhej një shqetësim, bile
brengë… Kiço Muçi është njëri prej atyre që mori përsipër rizgjimin.
Dhe do të gjente edhe shumë shokë si vetja në misionin e tij, e do
të ringrinin sërish celulat e këngës. Vetë Kiçoja vjen nga plejadat e
hershme të këngës zagorite. Ka kënduar me “desh” me këmborë në vitet 70-80. I
kujton sot me mall e nostalgji ato zëra, ato fytyre dhe emra:
Çave Nasin, Vangjel Durin, Thoma Stavrin, Lliko Ndreun, Pëllumb
Priftin… Ishte viti 1968 kur filloi punë si mësues në fshatin Hoshtevë. Kish
rënë tamam në tabanin e këngës. Nga Hoshteva u krijua në ato vite grupi i
këngës, që u bë edhe bërthama e grupit të famshëm të Zagories që do
të tundte skenat e vendit për vite e vite me radhë. Por ishte fat që kishin
edhe një organizator të talentuar si i paharruari Jorgo Telo, i
cili ishte jo vetëm masovik, por edhe regjisor i grupeve, edhe
poet, këngëtar, edhe njohës i muzikës e i folklorit… Shtëpia e
tij shpeshherë transformohej në “vatër kulture”. Në këtë
klimë s’kish sesi të mos rritej e shëndetshme kënga polifonike, por
edhe vallja e bukur zagorite. Ishte kjo arsyeja që tradita
polifonike evoluoi dhe solli në skenë edhe këngën
politike, krahas asaj humoristike. Edhe sot kujtohen ato këngë “barut” i
gjallë si: “Shokë, foli Mao Ce Duni”, apo kënga
politiko-humoristike: “Botë e Tretë të qafsha tregun/ Bashkon ujkun me
shelegun…” Shumëkush edhe sot e sjell ndër mend sesi entuziazmoheshin
spektatorët e shumtë dhe duartrokisnin këngët “ e
thekura” dhe interpretimin virtuoz të Çave Nasit me shokë. Ata e sundonin
Kalanë e Festivalit…Kiçoja më flet për vallen fine zagorite, që quhet
“vallja sustë”. Sepse, vajzat e kërcejnë aq lehtë, mbi majat e gishtave, duke u
ulur e ngritur, saqë duket sikur nuk e prekin tokën fare. Mua kjo më
kujtoi vargjet e Çajupit: “Vitua
një punë e madhe/ E bukur si sorkadhe/ Një ditë kur ven në krua/
Duke shkelur përmbi thua...” Dhe i them Kiços: “Ja ku qenka zanafilla e
valles- sustë, që te Vitoja e Çajupit, e cila ecte përmbi thua…” Aq e pëlqyer
ishte kjo valle, saqë në vitin 1954, një grup artistik nga Zagoria që do
shkonte në Moskë, në program kishte dhe vallen-sustë të grave të Zhejit,
e cila pati shumë sukses edhe në skenat ruse të
“Liqenit të Mjellmave” të Çajkovskit…
Ishte viti 2009…
Ishte
viti 2009, kur në Gjirokastër u mblodh grupi i rilindur me Kiçon, me Marjeta
Vlashin, Mitro Hilën, Josif Lekgjikun, Violeta Çarkën, Roland Çarkën,
Vasil Vlashin, Valentina Nasin, Arben Lekgjikun. Provat i bënin pasditeve te
klubi i një shoku të tyre, me nga një gotë përpara. Vetë këndonin,
vetë përzgjidhnin këngë, avaze, rrëmonin në kujtesë këngë e interpretime
të vjetra.. Përpara kishin Festivalin Folklorik Kombëtar,
ndaj vendosën që të përfaqësoheshin me çdo kusht. Kur u
kompaktësua disi grupi, bënë provat e para në skenën e teatrit të
qytetit. Po interpretohej kënga e shamisë së beqarit “Digje , moj
digje…”. Duke dashur ta interpretojë sa më origjinal këngën, kryesuesi
i saj mbante në dorë edhe një shami, që digjej flakë. Pa dashur, shamia i
ra mbi dysheme, dhe askush nuk e vuri re që filloi të digjej tapeti i skenës!
“Ç’na bëtë o zagoritë, na vutë flakën…”- bërtiti dikush nga
salla. Edhe sot kur e kujtojnë, Kiçoja me shokë qeshin me të madhe. Në
Festivalin Kombëtar të 2009-s u përfaqësuan me sukses
dhe morën urime gjithandej. “E nisëm me flakë,-thotë – dhe tym e
flakë e vazhduam…” Edhe sot mbahet mend
kënga humoristike “Nikoqire gruaja”, një krijim i vetë pjesëtarëve
të grupit. E interpretoi grupi miks, me marrës Kiçon dhe
Marjeta Vlashin: “Hodhëm një ka
pastërma/ Ballabane gruaja/ Erdhi miku thela s’ka!/ Grua moj e mira grua/Merr
nja dy-tri thela hua…/… Kjo e gjitha qe shaka/Nikoqire gruaja/Grua
zagoriteja…” Humori dhe shakaja janë karakteristikë tipike e këngëve dhe
valleve zagorite. Ato qeshin, thumbojnë, ngacmojnë, vënë në lojë
tipa e zakone të vjetra. Të kujtojnë vargjet e Çajupit, sjellin një mjedis
tipik shqiptar! Një paraqitje edhe më të mirë bëri grupi në Festivalin e
vitit 2015. Por edhe këtë radhë dominuan këngët humoristike, që krijuan të
mjaft atmosferë të qeshurash e duartrokitje: “Ma bënë shoqet, ma bënë/
Sikur rraha burrin mbrëmë/ I rashë 2-3 pëllëmbë/ Nuk e rraha, paçi gjëmë…”
Marrëse e këtyre këngëve është e pasionuara Marjeta Vlashi. Ishte
fat që kjo grua na u bashkua në grupin tonë,-thotë Kiçoja. Zëri i veçantë
i Marjetës harmonizohet aq bukur me zërat e burrave dhe e bën
grupin e Zagories model, të kompletuar. Vetë Marjeta është vajzë nga
fshati Grabovë i Përmetit. Lindur e rritur në familje këngëtarësh.
“Kur u martova në Zagorie, u pleksa më shumë me këngët dhe grupin e kësaj
krahine”-thotë ajo. Në grup këndon së bashku me të shoqin, Vasilin.
“ Por ai vetëm iso di të mbajë,- thotë ajo me humorin zagorit,
-kurse unë jam marrëse, kthyese…”
Grupi polifonik i
Zagories
Grupi
polifonik i Zagories është vlerë që do ruajtur si drita e syve, do
trashëguar, mbështetur e ndihmuar. Deri këtu ku ka mbërritur sot ka
ardhur përgjithësisht me pasionin dhe forcat e veta. Por kjo nuk mjafton.
Kërkohet edhe një ndihmë më e ndjeshme financiare e materiale nga ana e
pushtetit në komunë, e sidomos në qytetin e Gjirokastrës. Në
festivalin e vitit 2015 pjesëtarët e grupit, patën jo pak peripeci,
madje edhe kostumet me të cilat dolën në skenë i paguan nga xhepi i tyre,
megjithëse ishte një eveniment kombëtar dhe ata përfaqësuan në
skenë dhe nderuan Gjirokastrën. .. Por bashkia e qytetit edhe sot
nuk ua ka shlyer paratë edhe pse u premtoi se do t’ua
jepte. Në këto 26 vjet po ndodh rëndom që lëvizjet
kulturore-artistike nuk mbështeten si e sa duhet ose dhe lihen krejt pas
dore nga pushtetet lokale, të cilat, duhet thënë se,
kur vjen puna te suksesi, atëherë afishohen e
reklamohen si palë në këtë sukses… Të gjithë zagoritët sot
e mbajnë mend fare mirë, sesi para viteve ’90, në prag festivalesh
folklorike kombëtare,ose evenimentesh artistike në rreth, vinte
makina nga komiteti ekzekutiv i rrethit të Gjirokastrës angazhe
vetëm për të marrë këngëtarin Çave Nasi, që punonte brigadier në kooperativë.
Dhe priste derisa ai dhe shokët e tij artistët pasionuar të këngës të vinin nga
frontet e punës. Artistët popullorë angazhoheshin vetëm për
interpretimin artistik të këngëve dhe valleve, se me të
tjerat, merreshin organet e pushtetit. Ndërkohë, dhe ditët e punës u
paguheshin kokërr më kokërr për aq kohë sa ishin në
aktivitete kombëtare! Sot pushtetarët e duan suksesin, u pëlqen të
krenohen me lëvizjen artistike në qytet e në fshat, por nuk e futin
dorën “në xhep”, nuk tregojnë as vëmendje, as përgjegjësi! Dua të sjell këtu
një fakt nga vizita e fundit e shkrimtarit Ismail Kadare në Gjirokastër.
Bashkia e qytetit me krerët e saj, organizuan edhe një takim ku shkrimtari do
të bashkëbisedonte me qytetarë, me lexues e admirues të shumtë të veprës
së tij. Kryetarja e bashkisë, në krah të shkrimtarit në podium, e çeli takimin,
dhe ia dha fjalën shkrimtarit, por… në atë çast vuri re se ishte
harruar që në sallë të montohej fonia, pra s’kishte
mikrofon… Kiçoja dhe shumë pjesëtarë të grupit, ndonëse sot
jetojnë në qytetin e Gjirokastrës, zemrën e kanë atje në fshat, në
Zagorie. Dhe shkojnë shpesh, madje dendur. Po çfarë i thërret ata në Zagorie?
“Vemi për festa e sebepe,- thotë ai,- pa shkojmë nga kisha, vizitojmë
varrezat, pa mblidhemi te burimi i fshatit…”. Sa gjë e bukur,
tipike shqiptare: Mblidhemi te burimi i fshatit… Në pamjen e parë
duket si diçka krejt e zakonshme, por nuk është ashtu. Nuk mund të thuash
se ke vajtur në fshat po nuk qëndrove një copë herë te
burimi… S’ka gjë më të bukur, më emocionuese sesa të rrish e të
kuvendosh me ligjërimin e ujit, të këmbesh dy fjalë me bashkëfshatarët,
të kujtosh historitë dhe njerëzit, gratë dhe vajzat që mbushnin ujë, kurbetçinjtë
që ndalonin kalin dhe freskoheshin së pari te burimi. Atje janë ngjizur
jo vetëm dashuritë, por edhe këngët, që i këndon grupi i Kiços edhe sot e
kësaj dite: “Ç’u ngreçë me natë/ Vajta te
burimi/ Lava syt’ e zes/ Me ujë trëndafili/ Më humbi sahati/ Më mbeti zinxhiri/
Hesht mos qaj o vajzë/ Se ta gjen bandilli/ E kishe argjendi/ Ta
blej prej floriri…” Kish të drejtë ai kurbetçiu që u shkruante në
letër njerëzve të tij në fshat: “Ah,
të vija dot edhe njëherë atje në fshat, të pija dhe
njëherë ujë nga Gurra e Konckës, pastaj le të vdisja!…” Edhe unë të njëjtën gjë do të shtoja: Mos u
largoni nga Zagoria, se ajo është burimi, frymëzimi, krenaria…!!!