Nga Tomasz Kamusella
Befasi në Tiranë
Në fund të 2015, me ftesë të një esperantisti të njohur shqiptar, Bardhyl Selimit, erdha në Shqipëri. Nuk e dija se çfarë më priste. Përfytyrimi i përhapur për Shqipërinë si një autarki komuniste e trilluar, ende qendronte në kokën time, pavarësisht se sistemi totalitar ishte çmontuar tashmë njëzet e pesë vite më parë. Bardhyli më shëtiti në kryeqytetin Tiranë dhe me durim më shpjegoi momentet e ndërlikuara të historisë së re të Shqipërisë, të përjetuar nga aivetë, nga familja dhe miqtë e tij.Nga ana ime, unë mbajta ligjërata në disa universitete në Tiranë dhe në Kosovën fqinje, nga eka prejardhjen vetë Bardhyli. Pas një diskutimi në Universitetin e Nju Jorkut në Tiranë, AdamErlich u afrua te unë. Vite më pare, ne ishim takuar shkurt në Poloni dhe mbajtëmkorrespondencë për ca kohë, sepse ai po bënte kërkime për disertacionin e doktoraturës përrajonin e Europës Qendrore të Silezisë së Epërme. Qëlloi që kjo të ishte edhe një fushë kërkimie imja, prandaj patëm shkëmbyer mendime për të.Sa takim i këndëshëm qe ai! Adami dhe bashkëshortja shqiptare Enida, më njohën me Tiranënpaskomuniste, të krijuar me rënien e komunizmit nga mërgimtarët perëndimorë dheprofesionittët e rinj vendas. Falë Natës së muzeumeve, ne shijuam pikat kryesore dhe vendet engjarjeve kulturore deri natën vonë. Pastaj erdhi kulmi me kuzhinën tradicionale për darkë nërestorantin e njohur ODA. Ky restorant ndodhet në atë që quhet Tirana e Vjetër ose tani Pazari iRi, më së shumti i dëmtuar nga “tërmeti” i 1967, në vazhdën e fushatës politike të ndarjes metë kaluarën e prapambetur, përfshi edhe trashëgiminë kulturore. Atë vit vërtet ra tërmet i fortenë zonën e Dibrës. Disa thonë se tërmeti ishte një ndëshkim për heqjen zyrtarisht nga shteti tëinstitucioneve fetare, në fillim të atij viti. Si rezultat, Shqipëria komuniste u bë vendi i parë nëbotë dhe i vetëm ateist.
Duke shëtitur nëpër qytetin e vjetër për te ODA-s, pranë Pazarit të Ri pashë një ndërtesë trekatëshe që ishte ngjyer jo mirë nga jashtë. Muri I ballkonit të një apartamenti të saj në katin e dytë ishte dubluar jo mjeshtërisht me një Yll të stërmadh të Bardhë të Davidit. Në disa vende boja ishte lëpirë poshtë duke dhënë formën e një kobureje dhe si rrënjët e një peme. Unë ia tregova këtë yll Adamit dhe isha i tmerruar nga kjo shprehje e dukshme inati antisemitist, sipas meje. Miku im më qetësoi me një prekje të lehtë në sup. Jo, nuk është ajo që po mendon tani, më tha ai. Nuk dija si t‟i shpjegoja fjalët e Adamit,deri sa e kuptova që ai kish vetë prejardhje hebreje . Ai vijoi duke thënë se bëhet fjalë për familjen e Shvarcëve. Ata janë thjesht krenarë se janë hebre. Në këtë mënyrë ata u njoftojnë të qënit hebre miqve dhe kalimtarëve.Kudo tjetër në Europë, bërja e njohur e pranisë së një hebreu në këtë mënyrë do ishte e pamendueshme. Madje edhe në vende të tilla tolerante si Britania, Franca ose Hollanda ku lulëzojnë bashkësitë hebreje pas Holokaustit, dhe ku hebrejtë kanë ende një profil të ulët dhe pëlqejnë të kufizohen në vetvete. Është vendosur mirë një masë paraprake dhe taktikë mbijetese. Ata kanë mësuar tashmë që 70 vjet pas Holokaustit mund të jetë ende e rrezikshme për t‟i zbuluar të qënit hebre haptazi çdo njeriu tjetër, përveç atyre të bashkësisë së vet. Veshja e rrobes karakteristike jashtë sinagogës ose lagjes së hebrejve shmanget nga frika e ndonjë sulmi antisemit.Dhe, në se shfaqet i pikturuar Ylli i Davidit në një ballkon, kjo mund të nxisë antisemitët të kërkojnë personat që banojnë aty si “hebrej të padëshiruar”, kështu duke u bërë ata objekt i ndonjë sulmi të dhunshëm.
Por ja, doli se Shqipëria është ndryshe nga pjesa tjetër e Europës. Që këtu, bezdisja që ndjeva në
fillim mu kthye në të mirë. Mu hapën sytë dhe kuptova sa pak dija për këtë vend dhe banorët e
tij.
Përjashtimi shqiptar
Kjo “normë” dhe ky “normalizim” i përsëritur në Europë, dhe më shumë kohët e funditgjithashtu në Lindjen e Mesme dhe në Magreb49 e ka rritur befasinë time për mungesëntradicionale të antisemitizmit në Shqipëri, për të cilën Senati i SHBA i lavdëroi shqiptarët nënjëqindvjetorin e shtetit të tyre në 2012. Befasia ishte më e madhe sepse para se të vija nëShqipëri në 2015, nuk kisha dëgjuar kurrë rreth vijimësisë se mënyrës otomane të mikpritjespër hebrejtë në Shqipëri. Mendoja me veten time të lexoja për historinë e hebrejve në Europë,por shumë libra dhe artikuj që unë lexova për këtë temë, sidoqoftë nuk e përmendnin çështjen jokaq të parëndësishme të shpëtimit të hebrejve.Natyrisht, pata dëgjuar rreth mitit të përsëritur shpesh që aleati i Ballkanit gjerman i kohës sëluftës, Bullgaria kishte qendruar me guxim ndaj Berlinit dhe kishte kundërshtuar të dërgontehebrejtë vendas në Auschëitz. Histori ndjellamirë për konsumim ndërkombëtar dhe nxitje përnjë krenari kombëtare më tepër si një fshehje se sa diçka që mund të shihej zyrtarisht nga tëgjithë. Në të vërtetë, Kisha Ortodokse Bullgare e bllokoi një asgjësim të ardhëshëm të hebrejvetë vendit por elita kombëtare nuk e pëlqeu këtë ide, nga ana e saj. Të gjithë ata nuk panëdiçka të gabuar kur i shpronësuan hebrejtë “e tyre” dhe kur i shpunë ata në kampet e punës sëdetyruar. Nga ana tjetër, në “tokat e reja” të aneksuara nga Bullgaria në kurriz të Jugosllavisë(dmth Maqedonia e Veriut) dhe Greqisë (pikërisht të Thrakës Perëndimore), Sofia bashkëpunoime zell me Berlinin dhe, në përfunmdim, i dorëzoi hebrejtë për asgjësim. Bullgaria nuk e patiproblem duke paguar me jetën e këtyre hebrejve për të mirën dhe dhuratën bujare që i dha
Gjermania me këto toka të reja.
Shqipëria ishte një rajon periferik në Perandorinë Otomane, mjaft larg nga kryeqyteti perandoak
i Kostandinopojës (Stambollit). Sistemi i bazuar te miletet për tolerancën mbijetoi në tokat
shqiptare deri në dy luftërat fatale ballkanike në Europën juglindore që pa ndërpreje vijoi me
Luftën e Parë Botërore
Hebrejtë nuk kanë qenë kurrë të shumënumurt në Shqipëri, ishin vetëm disa dhjetëra. Mirëpoprania e tyre në Shqipëri ndihet që në lashtësi.Shtetet kombëtare ortodokse për rreth- Bullgaria, Greqia, Mali i Zi dhe Serbia- synonin ndarjene Shqipërisë, sikurse kishin bërë në rastin e rajonit otoman të Maqedonisë dhe popullsisëshumëfetare (shumë miletëshe) dhe shumë gjuhësore. Sidoqoftë, anëtarët shqipfolës të miletëvetë katolikëve, myslimanëve dhe të krishterëve ortodoksë vendosën t‟i bashkojnë forcat evetame qëllim që të parandalonin një skenar kaq të mosmirëpritur. Në vitin 1912 ata shpallën njështet kombëtar shumëmiletësh të Shqipërisë, të bashkuar nga gjuha dhe jo nga feja. Një vit mëvonë, Fuqitë e Mëdha e njohën këtë shtet.Gjatë Luftës së Parë Botërore, ushtria serbe, në tërheqje, e pushtoi Shqipërinë, e ndjekur ngapas prej forcave austro-hungareze, pët t‟u bashkuar me ato franceze dhe italiane. PorShqipëria u rivendos si shtet nga mesi i vitit 1920. Ajo u vu përsëri nën qeverisjen dhestrukturat shtetërore që qeveritarët ushtarakë austro-hungareze kishin ndërtuar dhe ushqyer gjatëluftës.Nuk është për tu befasuar, që për shkak të pasigurisë dhe paqendrueshmërisë në periudhënndërmjet dy luftrave botërore, në Shqipëri kanë jetuar 150-200 hebrej (në vitin 1930).Por rritja e shpejtë e antisemitizmit në Europë ndërmjet dy luftrave të frymëzuara nga Gjermanianaziste, shkaktuan një ngritje të thiktë të numrit të hebrejve në vend. Së pari, në vitet e para1930 ambasadori amerikan në Tiranë, Herman Bernstein, ndërmori një nismë për njëmarrëveshje për vendosjen e hebrejve të rrezikuar në Shqipëri. Po të mos ndodhte Lufta e Dytënë Shqipëri hebrejtë do kishin një atdhe të ri, ku shqiptarët e miletit të përtrirë hebre dobashkëjetonin krahas bashkëatdhëtarëve katolikë, myslimanë dhe ortodoksë.Në vitin 1934 e tërë Europa ziente nga antisemitizmi i tërbuar. Ambasasori Bernstein elavdëronte Shqipërinë duke vënë re se “Shqipëria mund të jetë ndër vendet e rralla në Europësot ku paragjykimi fetar dhe urrejtja fetare nuk ekziston, edhe pse shqiptarët vetë janë të ndarënë tre besime. Si rrjedhojë, në vitin 1935 mbreti I I Shqipërisë, Zogu i Parë, i urdhëroiambasadat dhe legatat në Europë të lëshojnë pasaporta shqiptare për hebrejtë që do dëshironintë vendoseshin në Shqipëri.Në vitin 1937, rreth 300 hebrej jetonin në Shqipëri. Këtë vit monarku shqiptar u njohu hebrejvebashkësinë etno-fetare të tyre (miletin) me të drejta të plota.Dy vite më vonë, në prill 1939, Italia e pushtoi dhe e aneksoi Shqipërinë. Por masat antisemitetë Romës, ndonëse të pasqyruara në ligjet italiane, nuk u morën parasysh në Shqipëri.
Qeveritarët italianë nuk kërkonin t‟i përdornin ato me detyrim. Si rezultat, të tjerë hebrej udyndën këtu nga Europa qendrore. Në fund të 1938, rreth 200 të ikur hebrej arritën nëShqipëri.Dhe ata kanë ardhë me ndihmën e shërbimit diplomatik shqiptar. Një valë tjetër erdhi nëçerekun e parë të 1939.Nuk është për t‟u befasuar, që në maj 1939, Roma i kërkoi qeverisë kolaboracioniste shqiptaretë deportonte 400 hebrejtë jo rezidentë në Shqipëri, por nuk ia doli dot.Në vitin 1941 koalicioni i Boshtit të Bullgarisë, Gjermanisë, Hungarisë dhe Italisë e sulmoi dhee ndau Jugosllavinë. Roma e bëri Malin e Zi një vendqeverisje italiane (në fakt të varur).Ndonëse shumica e bregdetit, përfshi Gjirin e Kotorit (Cattaro) u përfshi drejt te Italia Shumëshpejt paskëtaj, nga zona e Gjirit të Kotorit, 192 hebrej arritën në Shqipëri. Në shtator 1941, njëvalë tjketër për 350 të ikurish hebrej erdhi nga bregdeti dalmat, pjesë të përfshira në Itali ose tëkaluara gjatë kohës së luftës së Kroacisë.
Gjatë luftës, shqiptarët pranuan rreth 1800 hebrej të huaj, që do thotë se numri i përgjithshëm hebrejve në vend u rrit të paktën dhjetë herë, deri në 2300 vetë.
Pasi Italia bëri paqe të njëanëshme me aleatët dhe u tërhoq nga konflikti në vitin 1943,
Gjermania e pushtoi atë dhe pronat e saj në Ballkan, përfshi Shqipërinë. Trysnia mbi qeveritarëtkolaboracionistë shqiptarë ishte për dorëzimin e hebrejve të vendit dhe dërgimin e tyre nëAuschvitz. Nëpunësit civilë shqiptarë kundërshtuan. Forcat gjermane dolën në terren, epërsëritën kërkesën, por nuk ndërhynë ushtarakisht.Ky ishte çmimi për asnjanësinë miqësore të Shqipërisë kolaboracioniste. Berlinit iu desh tagëlltiste këtë pilulë të hidhur. Shqiptarët i ndihmuan me sa mundën dhe i fshehën hebrejtë, i pajisën me dokumente që I paraqisnin ata si myslimanë apo katolikë vendas (por zakonisht jo me domosdoshmëri për t’i konvertuar ata).Kjo nuk qe vetëm tradita e fundit otomane e mileteve që e trimëronte këtë tolerancë aktive. Njëndikim të fortë kishte trashëgimia nga Kanuni mesjetar (kodi ligjor) që përcaktonte këtëqendrim.Në përputhje me parimin e Besës nga Kanuni (pengu i nderit), jeta dhe mirëqënia e mikut që tëka ardhë në vatër, duhet të ruhet me çdo çmim, Xhafer Deva, ministër i punëve tëbrendëshmenë vitet 1943-1933, i cili ishte antisemit, pasi ishte edukuar në një shkollë të mesme gjermanenë Selanik. Ai ndihmoi në themelimin e një divizioni SS shqiptar “Skëndërbej”. Gjithashtu aiurdhëroi disa ekzekutime te antifshistëve shqiptarë. Por jo për gjë tjetër veç detyrimi i Besës endaloi atë të plotësonte kërkesat e gjermanëve për t‟u dorëzuar hebrejtë dhe për të hartuar listatemrore të hebrejve për deportim.Normat e mbajtura të traditës otomane të mileteve dhe Kanuni ishin më të dobëta në shqiptarëtnë Kosovën nën Jugosllavi, që Italia ia ngjiti Shqipërisë së kohës së luftës. Para të gjithave, vijae ndarjes etno-gjuhësore në këtë rajon ndërmjet serbëve sllavë dhe shqipfolësve u përforcuaedhe nga mbivendosja e ndarjes fetare. Ndryshe nga Shqipëria vetë, shqiptarët e Kosovës ishinnë shumicë dërmuese myslimanë. Nga ana tjetër, serbët e Kosovës ushtronin fenë e krishterëortodokse. Së dyti, Serbia kishte kapur, një pas një, pjesë të Kosovës në vitin 1878 dhe pastajnë 1912. Ndërmjet tyre dhe vitit 1941 praktikat e patolerueshme të nacionalizmit tëmënyrëseuropiane patën zevendësuar në fakt në Kosovë çdo gjurmë të tolerancës etno-fetare të mënyrësotomane. Këto fakte ofrojnë një shpjegim të mundëshëm përse 100-200 nga 550 hebrejt e
Kosovës nuk u shpëtuan nga Holokausti. Por duhet të kujtojmë se shumë zyrtarë shqiptarëbënë të pamundurën për t‟u lëshuar hebrejve dokumente të rreme dhe për të t‟i shpënë ata nëShqipëri, ku autoritetet gjermane kishin një vëzhgim të dobët.Kështu, të paktën 2/3 e hebrejve të Kosovës mbijetuan. Duhet të shtojmë sidoqoftë qëkërkimet dhe diskutimet për këtë temë vijojnë, prandaj po vatërzohemi te Shqipëria, ku faktetlidhur me shpëtimin praktikisht të gjithë hebrejve janë vendosur shumë më mirë.
Po të kish mbetur Shqipëria e pasluftës një vend properëndimor, do qe një fat i mirë se një epesta e popullsisë së saj do të ishte hebreje tani. Sepse, gjatë luftës, mbreti Zog, që e kishvendosur qeverinë e vet në Londër, i pat premtuar bashkësisë hebreje në Britani mjaft tokë(rreth 150 000 hektarë) për të paktën 50 000 familje hebreje apo 200 000 banorë.Në vitin1939 banorët e Shqipërisë numuroheshin rreth një milion. Kështu banorët hebre do bënin jetën e qetë dhe do ngrinin bizneset e tyre, pa pasur ndonjë rrezik të vazhdueshëm nga antisemitizmi I pranishëm kudo tjetër në Europë, ndërsa nga ana tjetër, ata do ta kishin shpënë përpara ekonominë e prapambetur të vendit.
Por kjo nuk ndodhi, sepse Shqipëria u bë një vend komunist. Praktikisht të gjithë hebrejtë e lanë
vendin, kur iu dha mundësia, përfshi edhe ata që kishin jetuar në Shqipëri brez pas brezi. Në
vitin 1946 numri i hebrejve rezidentë në Shqipëri ishte rreth 150. Disa hebrej që mbetën
vuajtën nga rrënimet e totalitarizmit komunist, ashtu sikurse pjesa tjetër e popullsisë. Madje
disa hebrej të arratisur nga Shqipëria komuniste e shenjuan vendin si antisemit, kryesisht nga heqja e fesë më 1967. Pa mundësinë për ta praktikuar fenë e vet, hebrejtë e Shqipërisë ishin tëpaaftë ta mbanin dhe ta shprehnin njëjtësinë e vet. 88 Mund të vlerësohet se 200 hebrej kanëjetuar në Shqipërinë komuniste, ndonëse regjistrimi zyrtar i popullsisë më 1989 e quan numrin etyre 7389.Nuk është befasi, që pasi komunizmi ra në Shqipëri më 1991, bashkësia e hebrejve të venditmërgoi në bllok për në Izrael, ku ata përbëjnë një bashkësi të lidhur ngushtë. Në tërësi, rreth400 njerëz (përfshi edhe bashkëshortët e hebrejve) e lanë vendin.Në vitin 1991, Shqipëria paskomuniste vendosi marrëdhënie me Izraelin. Pothuaj dy
dhjetëvjeçarë më vonë, më 2010, Tirana e njohu zyrtarisht bashkësinë fetare hebreje të vendit.
Një shenjë e dukshme e kësaj njohje ishte përurimi i Rabbisë kryesore të parë në Shqipëri, 65vjet pas fundit të Luftës së Dytë Botërore dhe 73 vjet pas një njohje të ngjashme të siguruar ngambreti Zog për hebrejtë e Shqipërisë.Në ditët tona, numri i hebrejve që jetojnë në Shqipëri është stabilizuar në rreth 40-50 njerëz(2017). Sidoqoftë, numri i tyre aktual mund të jetë 150, në se të mërguarit nga Amerika eVeriut ose Europa perëndimore, me prejardhje hebreje- që nuk janë qytetarë shqiptarë-domerren parasysh.
Shqipëria e sotme- nuk ka vend për antisemitizëm
Në ditët e sotme, kur ndjenjat dhe dhuna antisemitiste janë në rritje nëpër Europë, Shqipëriapaskomuniste mbetet e lirë nga këto qendrime. Pra, shqiptarët e dinë se çfarë ështëantisemitizmi dhe se ai përbën një rrezik për shoqërinë. Prandaj disa kanë zgjedhur që takundërshtojnë aktivisht këtë ndjenjë. Kështu na vjen keq që historia e mungesës tradicionaledhe që ka zgjatur në kohë e antisemitizmit në Shqipëri nuk është e njohur mirë jashtë vendit,dhe posaçërisht në bshkësite hebreje europiane që po rrezikohen gjithnjë e më shumë.Shqipëria nuk gëzon një ekonomi të begatë moderne, ende. Sidoqoftë, popullsia e vendit është ere në krahasim me kudo tjetër në Europë dhe niveli i edukimit të përgjithshëm është i
ndjeshëm. Ky potencial zhvillimor i qartë, i kombinuar edhe me mungesën e paragjykimeveetno-fetare, ofron mundësi unikale për të sjellë investitorë hebrej dhe jo hebrej, sipërmarrësose edukatorë. (Duhet mbajtur në mendje, megjithatë se homophobia vijon të jetë një problemserioz në Shqipëri).Me shpresë të plotë, qeveria shqiptare do mund ta konsiderojë këtë mungesë të shqiptuar tëantisemitizmit si një nga gjerat më themelore për t‟u treguar të huajve. Kjo historikundërintuitive, pra mbështetet në fakte të forta, ajo do ta përmirësojë përfytyrimin për vendinnëpër mbarë globin dhe mund ta bëjë Shqipërinë më mirë të njohur ndërkombëtarisht.Diçka ka nisë të ndryshojë në këtë drejtim tashmë. Pas tërmetit të 2019 në Shqipëri që la 100 tëvdekur dhe mbi 3000 të plagosur në gjithë vendin, Izraeli dërgoi një skuadër të specializuar përshpëtime në ndihmë të mbijetuarve.Në vitin 2020, një monument për Holokaustin u zbulua në Tiranë. Tekstet në anglisht, shqip dhehebraisht në këtë monument njoftojnë se “shqiptarët, të krishterë dhe myslimanë kanë rrezikuarjetët e tyre për të mbrojtur dhe shpëtuar hebrejtë”,‟Një arkitekt i njohur ndërkombëtarisht me bazë në Nju Jork, Stephen B. Jacobs, e projektoimonumentin. Për të ishte një shërbim i ndjerë me zemër për Shqipërinë dhe për botën. Stefan
Jakubociç, i lindur në Poloninë në mes dy luftrave në qytetin industrial të Lodzit, gjatë luftës aidhe anëtarët meshkuj të familjes së tij u dërguan në kampin e përqendrimit të Buchenwaldit.Deri tani ai nuk e dinte që Shqipëria ishte i vetmi vend në Europën e pushtuar ngaGjermania kudhjetë herë më shumë hebrej kanë jetuar pas Holokaustit se sa përpara tij. Pasi mësoi për këtëfakt, ende të panjour për shpëtimin e hebrejve, ai jo vetëm ra dakord ta projektojë këtëmonument, por edhe kundërshtoi të shpërblehet për këtë punë. Jacobs shpjegoi, se kishtemenduar se kjo ishte një histori shumë e rëndësishme që duhej treguar.
Tomas Kamusella, aktualisht, është studiues, profesor në Departamentin e Historisë, (Qendra për Historinë Transnacionale dhe Hapësinore në Universitetin e St Andrews), Skoci.
