Familja është një nga katër institucionet (së bashku me shkollën, shëndetësinë, ushtrinë dhe fenë) që formojnë personalitetin njerëzor. Ajo është e para dhe më e rëndësishmja.Nuk është rastësi që parimi jetësor për rëndësinë e madhe që kanë “6 vitet e para të jetës” është tashmë e njohur. Sepse kur familja nuk arrin ta rrisë fëmijën me një sistem vlerash, disiplinash përmes të cilës ai të jetë në gjendje të dallojë qartë të mirën nga e keqja, është shumë më e vështirë të arrihet nëpërmjet atyre institucioneve të tjera.
Mund të tingëllojë abstrakte për shumë njerëz, por gjendja aktuale e familjes shqiptare është një nga
arsyet kryesore të krizës në shoqëri. Korrupsioni dhe degradimi moral janë një pasojë e drejtpërdrejtë e mungesës së bazës morale, e cila nga ana tjetër është një pasojë e drejtpërdrejtë e shkatërrimit të modelit tradicional të familjes. Një proces që ka vazhduar për 70 vjet dhe rezultatet e tij kanë qenë veçanërisht të fuqishëm gjatë 25 viteve të fundit. Duke patur parasysh edhe sjelljet konservatore të familjes patriarkale shqiptare, që vijnë deri në ditët tona. Egziston një hendek i madh mes prindërve dhe fëmijëvë, dhe shpesh ky hendek bëhet shkak për dhunën në familje deri në vrasje kriminale. Sidomos nëpër fshatra prindët kanë mbetur me sjelljet e tyre të theksuara patriarkale ku duan të mbeten zotër të fëmijëve deri edhe në përzgjedhjen e shokut apo shoqes jetës të djalit apo të vajzës. Kohët kanë ndryshuar, por ato kanë mbetur mbrapa.
Familja është një nga katër institucionet (së bashku me shkollën, shëndetësinë, ushtrinë dhe fenë) që formojnë personalitetin njerëzor. Ajo është e para dhe më e rëndësishmja.Nuk është rastësi që parimi jetësor për rëndësinë e madhe që kanë “6 vitet e para të jetës” është tashmë e njohur. Sepse kur familja nuk arrin ta rrisë fëmijën me një sistem vlerash, disiplinash përmes të cilës ai të jetë në gjendje të dallojë qartë të mirën nga e keqja, është shumë më e vështirë të arrihet nëpërmjet atyre institucioneve të tjera. Familja Shqiptare Patriarkale më së shpeshti përfaqësohej nga tre breza që jetonin në një çati- të përbashkët familjare. Anëtarët e saj ndiqnin një hierarki të rreptë dhe ndanin një sistem kompleks të marrëdhënieve të trashëguara nga e drejta zakonore shqiptare.
Kryefamiljari i shtëpisë ishte në krye të hierarkisë familjare dhe fjala e tij ishte ligj. Ai përcaktonte aktivitetet ekonomike e në praktikë kishte përgjegjësinë kryesore për jetesën e familjes. Zakonisht kryfamiljari ishte burri më i moshuar i familjes. Ai bëhej shkesë dhe dilte garantë për martesat e më të rinjve të familjes. Nuk pyeteshin dhe nuk pyeten të rinjtë, ndjenjat e tyre donin apo nuk donin personat e caktuar të martohen me ta. Kur kryefamiljari mplakej dhe / ose kishte një sëmundje të rëndë fizike ose mendore, ai zëvendësohej nga djali i tij i madh. Amvisa zinte një vend të veçantë në hierarkinë familjare. Ajo ishte përgjegjëse për punët e shtëpisë, dhe nuset, përveç kujdestarit të shtëpisë, i nënshtroheshin edhe asaj. Pra merrej vetëm me shtëpinë brenda katër mureve. Ajo nuk kishte asnjë lloj marrëdhënie apo aktivitet jashtë shtëpisë. Djemtë më të mëdhenj të familjes merrnin pjesë në këshillin e familjes, nëse ishin të martuar fjala e tyre kishte më shumë peshë. Gruaja pothuajse nuk pyetej fare për probleme të ndryshme të familjes, vetëm ai Në përgjithësi, familja patriarkale ndiqte dy parime themelore: i riu ishte i detyruar të dëgjonte më të moshuarin dhe gruaja ishte e detyruar të dëgjonte burrin e saj. Këto marrëdhënie familjare egzistojnë ende nëpër fshatra apo qytete të Shqipërisë.
Familja e vjetër urbane. Migrimi nga fshatrat në qytete (nga fundi i 19-të dhe gjysma e parë e shekullit të 20-të) filloi të ndryshojë pjesën e dukshme të këtij modeli, por thelbi i marrëdhënieve ndërpersonale mbetën. Ndërsa në fshat ishte praktikë e zakonshme që tre (dhe nganjëherë katër) breza të jetonin në një çati, në një oborr, në qytet, si rregull, djali i martuar ndahej me familjen e tij në një shtëpi tjetër. Sidoqoftë, marrëdhëniet me prindërit janë ruajtur në njëfarë mase. Në familjen tipike urbane të kësaj periudhe, burri kujdesej për jetesën e familjes dhe gruaja nuk punonte. Ajo ishte kujdestare e shtëpisë dhe ishte përgjegjëse për komoditetin dhe edukimin e fëmijëve në shtëpi. Pra kishte varësi të plotë ekonomike nga bashkëshorti në rast se fëmija i parë i familjes ishte vajzë ajo bëhej mbështetja kryesore e mamasë sidomos në rritjen dhe kujdesin e fëmijëve më të vegjël. Gratë nuk shkonin në shkollë, rrallë deri në katër klasë fillore.
Familja në komunizëm. Goditjet e para serioze familja patriarkale i mori nga qeveria komuniste
pas vitit 1944. “Morali” i ri socialist përfshinte kuptime të çuditshme të marrëdhënieve mes fëmijëve dhe prindërve. “Njeriu i ri” doli me shumë defekte. Fëmijët filluan të kuptonin se duhej të spiunonin prindërit, motrën, vëllanë t’i tradhtonin për “qeverinë e popullit”. Partia ishte mbi gjithshka, “nëna parti” apo parrulla të tilla. Dhe kjo po ndodhte në një kohë kur qindra mijëra shqiptarë u vrarë, u arrestuan, u internuan ose u burgosën në kampe dhe u persekutuan duke mos ju ditur as varri. Frika dhe mosbesimi u futen në familje, gjë që la gjurmë serioze tek njeriu, tek karakteri, dhe krijimi i tij. Ai “njeriu i ri” i komunizmit shkatërroi tipare të rëndësishme të karakterit të njeriut. Pasojat janë të dukshme edhe në ditët tona.
Shkatërrimi i vërtetë i familjes patriarkale Shqiptare ndodhi gjatë kolektivizimit të tokës dhe industrializimit pasues në shkallë të gjerë. Miliona fshatarë shqiptarë u ndërprerë nga mjedisi i tyre natyror dhe u detyruan të kërkonin jetesë në qytete, por edhe nëpër qytete nuk i pranonin as të blinin bukë nëpër dyqanet e bukës nuk i lejonin fshatarët e shkretë. Lidhjet familjare u prishën dhe jeta u bë gjithnjë e më e vështirë për t’u jetuar. Gratë filluan të punonin në masë nëpër kooperativa kështu që rritja e fëmijëve u bë problem. Punonin shumë dhe me zor e mbushnin barkun me bukë. Pllakosi një varfëri e tejskajshme. Zgjidhja ishte çuarja e fëmijës nëpër kopshte dhe çerdhe, pra nga shteti (përmes kopshteve), por nevoja që gratë të punonin në vende të vështira me turne (shpesh herë në vende pune më të vështira se burrat) çoi në rënie drastike të nivelit të lindjeve. Më pas erdhën tollonat keq e më keq. Më pas tufëzimi. Përkundër ndërhyrjes shkatërruese të shtetit, deri në periudhën e vonë socialiste, shoqëria ende arriti të ruante disa kuptime themelore të moralit familjar. Presioni publik mbi divorcin dhe çështjet jashtëmartesore mbeten relativisht të larta dhe familja shqiptare (megjithëse larg patriarkalizmit) është në krizë.
Familja ” e tranzicionit. Sidoqoftë, kalimi nga komunizmi në demokraci më në fund shkatërroi totalisht familjen shqiptare. Komunizmi u zëvendësua jo nga një kthim në moralin e vjetër, por në një”perëndimorizim”naiv, modern, i përqendruar te individualizmi dhe interesi vetjak. Në “familjen” moderne shqiptare njerëzit jetojnë në masë pa martesë, gjë që automatikisht zvogëlon ndjenjën e përkushtimit, përgjegjshmërisë familjare. Prindërit shpesh divorcohen / ndahen ndërsa fëmijët e tyre janë ende të vegjël. Si rezultat, ideja e shumë fëmijëve për një familje nuk është “nëna, babai dhe unë”, por “nëna, burri me të cilin jeton dhe një baba më vete, gruaja e tij e re dhe fëmija i tyre.” Është edhe më e frikshme që së bashku metodat e vendosura të edukimit shkuan gjithashtu me familjen patriarkale. Sot, refuzimi për të sanksionuar akte të papranueshme fëminore nga prindërit (për shkak të liberalizmit të keqkuptuar) po çon në rritjen e një brezi, ideja e të cilëve për të Mirën dhe të Keqen është dhe mbetet plotësisht e paqartë.
Si të veprojmë? Para së gjithash, nevojitet një ndryshim i fortë i vlerave të popullsisë. Një kthim në modelet e provuara me kohë, që ta nxjerrë shoqërinë shqiptare nga kriza morale. Nuk e di por ndoshta do të ishte me vlerë rivendosja e besimit fetar në shkolla mund të ndihmojë gjithashtu. Është po aq e rëndësishme të krijohen stimuj ekonomikë që do të bëjnë që më shumë gra të preferojnë të lindin, të rrisin fëmijë të edukuar, njerëz me vlera. Grave t’u jepet vendi i duhur në shoqëri. Të ketë politika mbështetëse për gratë dhe vajzat duke filluar që nga bursat e studimit dhe me pas mundësia dhe siguria, për të gjetur një vend pune. Nga njëra anë, përfaqësimi dhe pjesëmarrja e zonjave të martuara-familjare duhet të kenë një ndikim pozitiv në tregun e punës. Sidoqoftë është shumë më e rëndësishme që një hap i tillë të përmirësojë si situatën demografike ashtu edhe nivelin e vlerës së shqiptarit.
