Shpend Topollaj: Shollohivi- ky mjeshtër i madh i prozës

2612
Sigal

Romani “Tokat e çara” (1932), pati mbrojtjen e vetë J.V. Stalinit pasi tema e këtij romani ishte mjaft delikate, kolektivizimi

SHOLLOHOVI – KY MJESHTËR I MADH I PROZËS

-Stalini pwr romanin:  “Ne nuk patëm frikë për ta kryer dekulakëzimin, nuk shoh përse të kemi frikë tani që të tregojmë për të”, ishte shpëtimtare edhe për vetë Shollohovin.

-Dihet sesi e afroiStalini, Maksim Gorkin etj. gjë që e bëri edhe me Mihail Shollohovin.

-Kur Stalini e pyeti rreth personazhit kryesor të “Doni i Qetë”, se kur do ta çonte në anën bolshevike, dhe ky ju përgjigj: “Unë e çoj atë aty, por nuk më lë ai që ta bëj.”

-A nuk pohon vetë Grigori Melehov se “Endem i shkalafitur si tufani në stepë”?

-Në vitin 1965 Akademia e Suedisë t`i akordojë Shollohovit çmimin Nobel, me motivacionin: “…në shenjë mirënjohjeje për forcën dhe ndershmërinë që ka shpalosur në krijimin e epopesë për Donin, kushtuar fazave historike të jetës së popullit rus”

SHPENDI TOPOLLAJ

Nuk ka asgjë për t`u çuditur, nëse nga gjiri i gjenisë së popullit rus, pas patriarkut të letërsisë Leon Tolstoi, që Noli ynë e ka cilësuar si një nga enigmat më të çuditshme të shekullit të XIX – të, të lindte një tjetër prozator i përmasave botërore si Mihail Aleksandroviç Shollohovi. Kur së pari u njoha me veprën madhore të tij, romanin epope “Doni i qetë”, sapo kisha mbaruar klasën e shtatë dhe me qenë se kisha hyrë një vit më i vogël në shkollë, isha vetëm trembëdhjetë vjeç. Ishte verë dhe babai si zakonisht, mua dhe tim vëlla Spartakun, na kishte dërguar me pushime në Kolonjë. Si ndenjëm ca ditë te gjyshërit tanë në Novoselë, xhaxhai na përcolli për në Luaras te kushëriri i tij Myrtua, një arap nga origjina dhe që ishte kryetar i Lokalitetit të Shëmtirit. Ai dhe gruaja e tij Koçja, ndofta edhe pse nuk patën asnjëherë fëmijë, fluturonin nga gëzimi kur na shihnin në derë. Nuk dinin si të na kënaqnin, dhe të them të drejtën edhe ekonomikisht ishin mirë. Kush nuk vinte te ta për dreka e darka, ku hareja nuk kishte të ndalur e kënga dëgjohej deri në faqen e kodrës përballë, mbi të cilën, pasi kaloje një përrua dimrit të rrëmbyer, ngrihej lagjja tjetër, Ziskollar. Se kështu ishte Luarasi, me disa lagje gati të baraslarguara nga Mataruku, ku e kishte xhaxhi Myrtua shtëpinë. Fushë aty nuk të zinte syri, por gjithçka kishte një magjepsje që ne fëmijët, nuk e gjenim as në Tiranë. Ishim të çpenguar dhe ku nuk bridhnim me djemtë e fshatit, herë për të zënë peshk, herë për të kullotur kuajt në livadhet e pjerrëta, ku aty këtu, ngrinin kokë tufa kulprash, herë për të shoqëruar Koçen kur shkonte për të vaditur kopshtin a për të mbledhur zarzavate e misra të njomë në Krërth, herë për t`u larë, natyrisht pa leje, në Osum e për t`u shëllyer në diell tek ata zajet anash tij, e herë për të parë se mos ndonjë kalimtar që kthehej nga Erseka, kishte hedhur ndonjë lek metalik a karamele në kutinë e një konizme (paraklis) buzë rrugës, ndërtuar me gurë e mbuluar me rrasa, në këmbët e Blushit. Por qejfin më të madh e kishim, kur Izetit, një burrë trupvogël e mjaft i shkathët, aty te të dyzetat, por që  neve na dukej goxha i madh, i mbushej mendja të ngjitej në majën e Gurit të Qilarit për të kositur barin, që i pa trazuar nga askush rritej atje. Nuk e dinin as pleqtë se nga ishte shkëputur e kishte qëndruar buzë përroit ai shkëmb masiv, me faqet thikë, që dua të besoj se edhe alpinistët më të mirë, do ta kishin të pamundur t`i ngjiteshin në majë. Por ai që më ka mbetur në mendje është kroi në mes të fshatit me ujin akull që thonin se rridhte nga bushi i atij që gabimisht e quanin mal. E ja, pikërisht në këtë mjedis fshataresk, herë në hijen e asaj kaçkës së madhe, ku ç`është e vërteta të bezdisnin disa insekte të vogla që vendasit i quanin arrëza, e herë brenda atyre dhomave të shtëpisë ku të dehte era që lëshonte nga musëndra ajo tufa e trëndelinës së tharë, nisa të lexoja “Doni e Qetë”. Ishin katër volume, por im atë më kishte dhënë vetëm dy të parat.

Dhe sa nisa leximin më mahniti përshkrimi i natyrës.

Po e sjell për ju ashtu siç është: “SHTËPIA e Melehovëve është mbanë fshatit. Dyert e haureve bien nga veriu, nga ana e Donit. Pas një tatëpjete nonja njëzet metrash, plot shkëmbinj gëlqerorë të gjelbëruar nga lëmashku, vjen bregu i lumit: zall bojëhiri plor guaska, një vij` e murme, gjarpëronjëse, prej gine që e puthin valët pa reshtur dhe, më tutje, ujrat e Donit me faqe të zhubravitur nga era dhe shkulmët e dredhave të panumurta. Nga lindja, syri ç`quan udhën kryesore të Hetmanit, pastaj një shirit të pluhurosur pelini e ferrash, shkelur nga këmbët e kuajve. Aty ku rruga ndahet më dysh ngrihet një kishëzë dhe tutje, syri humbet në stepën e pasosur që mbytet në avuj të lehtë dhe bëhet një me qiellin. Në jugë zbardhin malet gëlqerorë; në perëndim shtrihet rruga që përshkon sheshin e fshatit dhe vete nga arat.” Pra, menjëherë të bëhet se ndjen erën e tymit të oxhakut, atë të barit, djersën dhe aromën e bajgave të kalit. Mendoni tani, se ç`përshtypje i bën, ç`fantazi i ndez dhe ç`emocione i ngjall një fëmije ky përshkrim. Sa thjeshtë, sa kuptueshëm, sa bukur e sa madhërishëm na e jep ky autor fshatin ku nisin ngjarjet e romanit. Pa folur pastaj për mrekullinë e gjuhës tonë, të cilën një përkthyes si Sotir Caci e bën të këndojë. Dhe kjo forcë narracioni e shtrirë akoma më bindshëm deri te karakteret njerëzore, të shoqëron në të katër volumet, për të mos thënë, në të gjithë veprën e këtij autori, ku kam parasysh sidomos romanin “Tokat e çara” dhe novelën e famshme “Fati i njeriut”, për ngjarje të Luftës së Madhe Patriotike e pas saj, ku shpirti i pathyeshëm i ushtarit rob për dy vjet te gjermanët Andrea Sokolovit triumfon, ashtu sikurse del në pah humanizmi i tij, kur i bëhet baba një djali të mbetur jetim. Unë e di se për Mihail Shollohovin është folur e shkruar shumë, por si mund të rri pa e kujtuar atë dhe veprën e tij, edhe unë që më la pa mend qysh kur isha aq i vogël dhe ndofta ende nuk i kisha të qarta ndikimet politike dhe shtjellat e historisë në sjelljen e njeriut. Ka një të vërtetë të madhe që nuk mund të rri pa e theksuar; Mihail Shollohovi, shkruan thjeshtë, fare thjeshtë, ndaj dhe është aq i dashur për këdo. Po a nuk është po aq e thjeshtë edhe vetë jeta e kozakëve? A nuk janë të thjeshtë vetë ata? E si mund të na jepeshin tjetërsoj peripecitë e tyre, individuale, familjare, idilike, farefisnore, baritore, zakonore, fetare, luftarake etj. E ç`hyjnë këtu fjalët e mëdha e të zgjedhura që përdoreshin salloneve mondane? A nuk do ta dobësonin ato vetë këtë vepër? Kjo mënyrë të shkruari e kjo e ky stil që Shollohovi përdor, nuk ka fare lidhje me atë, që ashtu si shkarazi thuhet se ai nuk kishte ndonjë shkollë të posaçme për letërsinë. Ai, mund të mos kish formimin e plotë skolaresk, por kishte atë që quhet kulturë dhe sidomos aftësi vrojtimi të pashoqe. Ai kishte një shpirt të ndjeshëm që si një alkimist i pashoq, dinte të kthente në ar edhe diçka që për dikë, mund të ishte fare e parëndësishme. Ai si rrallëkush, arriti që atë që pa dhe dëgjoi ta ringjallte dhe ta përjetësonte.

Mbi të gjitha, ai kishte kurajon të thoshte vetëm të vërtetën.

As më shumë e as më pak, ai bëri me penë atë që bënë me penel Rjepini, Serovi e Surikovi me shokë dhe mbi të gjitha me talentin e tij i bashkoi barabarisht gjenisë së Tolstoi dhe Fjodor Dostojevskit edhe gjeninë e tij. Dhe mos harroni; ai shkroi në epokën sovjetike, pra kur diktatura staliniane kalonte në filtër jo atë që kishe hedhur në letër, por edhe atë që kishe në mendje. Është e kuptueshme se në suksesin e tij luajti një rol jo të vogël edhe qenia nga ajo trevë. Bir i Donit, Shollohovi është lindur në 24 maj të vitit 1905, në fshatin Kruzhilin të stanicës Vishenskaja dhe vinte nga një familje e zakoshme, ku i ati ushtronte tregtinë e vogël dhe e ëma, një grua e zgjuar që kishte një degë nga Ukraina, dhe që ishte vajzë bujkrobi, punonte duke u kujdesur për një plakë të pamundur e të pasur. Pasi kreu shkollën fillore në vendlindje dhe liceun komunal, shkoi në Moskë për të vazhduar më tej, por u detyrua t`i ndërpresë studimet, pasi i ati kishte ndërruar jetë. Ishte viti 1918, pra kur ai kishte mbushur vetëm trembëdhjetë vjeç, por ngjarjet rrokulliseshin me shpejtësi dhe pasonin njëra – tjetrën, pasi vazhdonte egërsisht ajo që u quajt Lufta Civile. Ajo që pa, me gjithë mizoritë e saj, e ndoqi pas tërë jetën e cila sidoqoftë, do vazhdonte me të mirat e të këqiat që s`do t`i ndaheshin. Duke pasur ambicje që të bëhej dikushi, sidomos në fushën e letrave, ai nisi ta plotësojë si autodidakt kulturën e tij dhe shkrimet e para që ishin disa tregime, edhe i botoi në shtypin lokal. Deshën, s`deshën kozakët e mësuar me vetqeverisje dhe ndjekje pas të atamanëve, pushteti sovjetik u vendos edhe në Don, kështu që për djalin e ri, u gjet një nëpunësi e rëndomtë, por mjaft e vështirë dhe me risk; do merrej me rekuizime pasurishë, sipas kërkesave të rrepta dhe të prera të qeverisë së re. Ishte një punë që askush nuk e kishte zili, pasi do t`i duhej të kalonte situata mjaft të vështira, edhe duke u përleshur me ata që nuk pajtoheshin me pushtetin e kuq dhe që në atë krahinë nuk ishin të paktë. Kozakët, nuk ishin mësuar me të tilla veprime, ndaj duke qenë në tërësi të turbullt e të çoroditur, e për më tepër të influencuar nga rezistenca e ashpër e të bardhëve, shpesh ngrinin armët ndaj përfaqsuesve të administratës shtetërore. Me këto banda i takoi të luftonte në vitet njëzet edhe Mihailit, gjersa një ditë, pasi situata pak a shumë gjeti një farë qetësie, atë e caktojnë si mësues dhe më pas në një zyrë statistikash. Kjo qe një periudhë mjaft e ngjeshur që ai diti ta shfrytëzonte mjaft mirë për synimin e tij, duke mbajtur shënime nga dëshmitarë okularë dhe pjesëmarrës të atyre ngjarjeve që sollën viktima e mjerime të pafundme në të gjithë Rusinë. Duke parë se aftësitë e tij nuk gjenin hapësirën e duhur, largohet në vitin 1922 për në Moskë, ku vijon të shkruajë përsëri tregime të cilat tani i boton në shtypin qendror. Por s`kaloi shumë dhe kthehet sërish në vendlindje, ku edhe martohet. Tani e ndan mendjen; këtu, në Vishenskaja do qëndronte përfundimisht. Dhe ashtu bëri. Pa mbushur njëzet vjeç botoi librin e tij të parë të titulluar “Tregimet e Donit”. Kjo pra ndodhi në vitin 1924, vit kur vdiq edhe udhëheqësi i revolucionit Vladimir Iliç Lenini. Me gjithë pështjellimin e kohës, libri u vlerësua dhe autori u shpall si një zë premtues në letërsinë e re sovjetike. I nxitur nga kjo, ai duke qenë tani me përvojë dhe njohje, vendos të provojë aftësinë e tij në gjininë e romanit. E dinte se kjo nuk ishte një punë e kollajtë, por nisur nga vullneti dhe shkalla e madhe e njohjes së atyre ndodhive plot kthesa të papritura dhe shpesh tragjike, ai nuk ngurron. Zgjedh temën e vështirë për ta trajtuar; atë të qëndrimit të banorëve të asaj krahine, pra kozakëve, ndaj revolucionit Bolshevik, dhe rezistencën e tyre të armatosur. Dihet se kozakët qysh në kohën e Carit gëzonin disa privilegje, sidomos duke u përjashtuar nga taksat, përkundrejt detyrimit që të çonin ushtarë sa herë të ishte e nevojshme. Shkurt fjala, ata ishin të bindur se Cari u besonte dhe mbështetej tek ata. Në fushën e letërsisë, nuk kishte gjë më delikate sesa të trajtoje atë që u quajt kryengritja e kozakëve ose më saktë Kryengritje e Donit. Megjithatë, Shollohovi 21 vjeçar, pasi e përfundoi volumin e parë, e paraqiti për botim. Dhe dy vjet më pas, ai u botua, por krahas entuziastëve, ashtu sikurse ndodh rëndom pati edhe mjaft zëra kundra. Kuptohet që ishin ziliqarët, të cilën kundërvënien do ta vazhdonin gjatë, deri edhe duke vënë në dyshim, vetë autorësinë e tij. Kjo kishte ndodhur edhe me Shekspirin që unanimisht e kanë quajtur gjeniun artistik më të madh të të gjitha kohrave. Edhe atë pra, e vunë në dyshim, veçanërisht në fundin e shekullit të XIX – të, herë duke thënë se autori i vërtetë i atyre veprave qe Frensis Bekoni, herë kontët Debri, Oksford e Retlend, herë poeti Kristofer Marlo e ligësia arriti gjer atje sa ta quanin autore të atyre dramave e tragjedive vetë mbretëreshën Elisabeta. Mirëpo bota i ka mend në kokë, dhe shpifjeve apo hamendësimeve gjen mënyrën, t`u mbyllë gojën dhe të nxjerrë të vërtetën në shesh. Kështu ngjau pra edhe me Shollohovin të cilin e akuzuan se kishte përvetësuar veprën e Fjodor Krjukovit, i cili kishte ndërruar jetë kohë më parë, në vitin 1920, nga një epidemi tifoje. Fakte nuk kishte nga ana e atyre që i orkestronin këto shpifje, por vetëm flitej kuturu, se si ishte e mundur që një djalosh aq i ri, ta njihte deri në imtësi zhvillimin e asaj lufte apo dhe vetë luftën e Parë Botërore. Kuptohet që turmat janë të gatshme të besojnë shpejt, dhe kjo i solli jo vetëm bezdi këtij autori që po hynte me triumf në aradhën e shkrimtarëve të njohur, por edhe e mërziti e dëshpëroi derisa i shkroi me revoltë një autoriteti të letërsisë, Serafimoviçit se nga e gjithë kjo, i kishte ardhur në majë të hundës. Ky i doli krah, duke i quajtur armiq të diktaturës së proletariat, ata që thonin se romani i Shollohovit ishte marrë nga dikush tjetër. Edhe pse e kishte përreth këtë situatë, ai përsëri e vazhdoi punën me këmbëngulje dhe botimet vijuan derisa volumi i katërt i “Doni i Qetë” që e mbyllte këtë roman epokal dhe që ishte pjesa më e arrirë, u botua në vitin 1940, pra plot njëzet vjet nga vdekja e shkrimtarit kazak Krjukov.

“Tokat e çara” (1932)

Duhet theksuar se ndërsa Shollohovi, punonte me këtë roman, shkroi dhe botoi romanin tjetër “Tokat e çara” (1932), i cili nuk binte aspak më poshtë artistikisht nga “Doni…” dhe që për habi pati mbrojtjen e vetë J.V. Stalinit. Edhe tema e këtij romani ishte mjaft delikate, pasi dihet sesi u bë kolektivizimi në Rusinë e asaj kohe dhe sa koka njerëzish u prenë e sa vdiqën nga urija. Prandaj thënia e udhëheqësit suprem se “Ne nuk patëm frikë për ta kryer dekulakëzimin, nuk shoh përse të kemi frikë tani që të tregojmë për të”, ishte shpëtimtare edhe për vetë Shollohovin. Për të thënë të vërtetën, Stalini si të gjithë diktatorët, nuk ishte indiferent ndaj shkrimtarëve me emër. Synonte t`i vinte ata në shërbim të politikës, ideologjisë dhe kultit të tij. Kur ata tregoheshin kokëfortë e të pabindur (dhe sa raste të tilla ka ai shtet), se kishte për gjë t`u tregonte vendin, por dihet sesi e afroi ai Maksim Gorkin etj. gjë që e bëri edhe me Mihail Shollohovin. Në një nga takimet e lira me të, mbahet mend kjo bisedë e vitit 1930, kur ai e pyeti rreth personazhit kryesor të “Doni i Qetë”, Grigor Melehovin se kur do ta çonte në anën bolshevike, dhe ky ju përgjigj: “Unë e çoj atë aty, por nuk më lë ai që ta bëj.” A nuk pohon vetë Grigori Melehov se “Endem i shkalafitur si tufani në stepë”? Por madhështia e përshkrimit aq bindshëm e asaj kohe dhe atyre personazheve, bëri që në vitin 1965 Akademia e Suedisë t`i akordojë Shollohovit çmimin Nobel, me motivacionin: “…në shenjë mirënjohjeje për forcën dhe ndershmërinë që ka shpalosur në krijimin e epopesë për Donin, kushtuar fazave historike të jetës së popullit rus”. Herë pas here, duke filluar nga viti 1929, janë ngritur edhe komisione, të cilat kanë vërtetuar shkencërisht se pretendimet e atyre që baltosnin autorësinë e Shollohovit, ishin absolutisht të pa baza. Ndaj të vjen keq kur sheh se me rastin e 70 vjetorit të lindjes së shkrimtarit, në Paris botohet libri i Roj Medvedevit, “Shtjellat e Donit të Qetë” që sërish hidhte baltë ndaj tij, dhe ku ajo që të bën më shumë përshtypje është apologjia që i bën këtij libri me të pavërteta, në parathënie, një tjetër shkrimtar i madh rus dhe nobelist, Aleksandër Solzhenicini. Mesa duket atyre nuk u kishte mjaftuar ajo që ishte bërë gjer atëherë lidhur me këto shpifje, as shkruarja e tre volumeve shumë vite pas vdekjes së Krjukovit, as botimi i “Tokat e çara” dhe as suksesi i novelës “Fati i njeriut”. Mos ka ngjallur zili fakti se sekretari i Komitetit të Çmimit Nobel Karl Gierov e ka quajtur “Doni i Qetë” nga të gjitha pikëpamjet, romanin më të madh historik të letërsisë ruse pas “Lufta e Paqja” e Tolstoit dhe që sot gjen vendin e vet midis klasikëve të letërsisë botërore? Është pikërisht ashtu, e për më tepër do të shtoja se kjo kryevepër është e barabartë me atë të Tolstoit. Mes tyre ka vetëm një ndryshim, ose më mirë, një plotësim të ndërsjelltë; se ndërsa Leon Tolstoi e sheh Rusinë nga lart – poshtë, pra nga maja e klasave të larta, Shollohovi e sheh atë nga poshtë – lart, pra nga njerëzit e thjeshtë, duke i portretizuar ata si të qenë të dalë nga dora e Rembrandtit ose më saktë, sikur ti si lexues i ke njohur vetë, me të mirat e të këqiat e tyre. Dhe po ta mendosh hollë, a nuk është Aksinja, ajo që ka zënë një vend të rëndësishëm, midis gjithë femrave që përjetësuan mjeshtrat e shquar të penës? E thjeshtë ishte ajo, por dhe aq hyjnore njëkohësish. Ja si na e jep autori atë: “Aksinja mbushi dhe kovën tjetër, hodhi në sup bilançierin (shkopin) ku vareshin në të dy anët kovat dhe zuri të ngjitej duke u lëkundur nga pak. Grigori, hipur në kalë, e ndoqi nga prapa. Era ia ngrinte fustanin Aksinjës dhe loste me kaçurrelat e holla të qafës së saj, pjekur nga dielli. I kish pështjellë flokët me një shami të mëndafshtë të qëndisur lule – lule; bluza e trëndafiltë i rinte kreko si e hekurosur pas shpatullave të mbushura dhe pas trupit të plotë. Tek ngjite të përpjetën Aksinja zgjatej përpara. Grigori e hante me sy, çquante vijën e kurrizit, dy njolla të bluzës nga djersa aty nën sjetull, në formë gjysmëhëne, dhe ndiqte çdo lëvizje të saj”. Dhe me të njëjtat ngjyra e saktësi, Shollohovi vazhdon të pikturojë peizazhe, njerëz, ngjarje e karaktere deri në fund. Dhe mbi të gjitha, vazhdon pa u lodhur të na japë skena të absurdit të luftrave dhe sidomos ku vëllezërit e të njëjtit gjak, punëtorë e paqedashës, vrasin njëri – tjetrin fare pa kuptim.