Në ndërgjegjen e popullit, kënga “vaçjane” është përjetësuar
Sapo kishte kënduar në Orën Gazmore të qytetit Lushnje, Vaçja erdhi në shtëpinë tone. Ne kishim hyrje-dalje me Zelët. Që në moshën dymbëdhjetë vjeçe, Vaçja ishte bërë e njohur në gjithë qytetin e Lushnjes. Xhaxhesha kërkoi që ajo të këndonte një këngë. Vaçja që e kishte këngën të gatshme, si gjinkalla, filloi të këndonte, pa pritur që t’i thoshin për së dyti. Bukur, bukur, tha xhaxhesha, po jo si në radio (altoparlant), jo si në skenë. Atje duket tjetër, këtu tjetër. Eh, dhe ti moj Shahe, i thonë nëna, po kjo atje e ka vendin dhe jo këtu në mes të tymit, afër vatrës, ku piqen bukët. Çdo gjë në vendin e vet.
Ndërkaq Vaçja e vogël çau dritaret e shtëpisë së bukës me zërin e saj të madh dhe kënga u përzje me erën e bukës së djersitur që avullonte në qoshe të hambarit dhe që ne fëmijët s’mund ta hanim pa u ftohur gjersa avulli i bukës të arrinte në arën më të largët. Zia e bukës ishte në vitin më të zi dhe buka duhej kursyer duke u ngrënë e ftohtë, sepse e ftohtë hahej më pak. Vaçja që sapo kishte hequr biberonin nga goja, na ngopte shpirtin me këngën e saj të ngrohtë avulluese që ne e përpinim ashtu të avullt.
Ora Gazmore jepej një herë në javë, çdo ditë të diel me altoparlant. Të gjithë njerëzit grumbulloheshin rreth shtyllës së drunjtë, në majë të së cilës ishte vendosur altoparlanti. Këndonte treshja e këngëtarëve pionierë.
Veçimi
Vaçe Zela, Flora Mebelli dhe Ajete Nepravishta (Brahimi), por njerëzit veçonin Vaçen mes treshes duke thënë: po këndon Vaçja dhe nxitonin drejt sheshit me kalldrëm të qytetit për të dëgjuar Vaçen dhe e dëgjonin gojëhapur duke u grumbulluar rreth shtyllës me altoparlant. Si ftesë kishin zërin e Vaçes, këngën e saj. Ishte një treshe këngëtaresh të vogla, pioniere. Kulmi i këtij trekëndëshi këngëtaresh ishte Vaçja që shumë shpejt do të bëhej kulmi i këngës së lehtë shqiptare të të gjitha kohërave.
Flora Mebelli ishte më e bukura, më e veshura nga të tria këngëtaret e vogla. Ajetja ishte më e bukur dhe më e veshur se Vaçja, por të gjithë, i madh e i vogël sytë dhe veshët i kishin ngulur vetëm te Vaçe Zela, te zëri i saj, te kënga e saj si Hirushe, si mis e vogël, si zanë e vogël mali. Kjo treshe këngëtarësh ishte një zë që vinte nga Europa, për ne. Kjo në vitet pesëdhjetë, ishte një pranverë me fllad europian që përcillte blerim, lulëzim për shpirtrat tanë dhe sythi, lulja e kësaj pranvere ishte Vaçja që po shpërthente në ngjyra dhe fëshfërima melodish. Ajo mori njerëzit rreth shtyllës së drunjtë, rreth shtyllash me altoparlant, ka mbetur kaq e gjallë, kaq e bukur në përfytyrimin tim sa s’e ka zbehur asnjë ekran televiziv gjer sot. Dhe kur dikush në vitet nëntëdhjetë e dy tha për Vaçen, të mos e ngrinim në qiell duke caktuar dhënien e çmimit vjetor kombëtar «Vaçe Zela», për muzikën sepse ajo, – tha ai, – i ka kënduar komandantit, diktatorit. Ata që e dëgjuan, s’e mbajtën dot veten: mbylle mor buçen,- i thonë- se zëri i Vaçes është më i madh se gjithë komandantët dhe diktatorët e kësaj bote. Në ndërgjegjen e popullit ka mbetur kënga “vaçjane”, zëri “vaçjan” dhe jo vdekësirat që i flak tej si bëzhdila uragani i zërit të Vaçes.
Ajo shtyllë me altoparlant mes kalldrëmit të qytetit meritonte të ruhej në muze si obelisku i Vaçes. Por ne jemi ende pa kulturën e nevojshme të ruajtjes së relikave. Sepse aty pranë asaj shtylle mbiu fidani i blertë i Vaçe Zelës, fidan që u bë lisi më i lartë në pyllin shushuritës e gjëmues të këngës shqiptare.
Pas debutimit në orën gazmore që e organizonte popullori, elitari pasionanti aktori, piktori impresionant Ilia Shyti, Vaçja vazhdoi të këndonte e s’e pushoi më këngën. Kudo që ndodhej asaj s’i rrihej pa kënduar dhe këndonte me shpirt. Njerëzit e donin këngën e Vaçes dhe ajo s’ua kurseu atë, por e jepte me shpirtin e gjeneshës adoleshente. Kujtdo që do t’i binte rasti të njihej me Vaçen do të kërkonte, që ajo të këndonte të paktën një këngë ose një pjesë të këngës me të cilën ajo kishte pasur sukses. Dhe Vaçja s’kursehej ta përshëndeste të saponjohurin me një këngë të re ose me një këngë për të cilën ajo kishte dobësi.
Qëlloi që erdhi në Shtëpinë e Pionierit, Sekretari i Parë i Komitetit të Partisë, Petraq Magjistari, babai i Rudina Magjistarit. Ai na përshëndeti të gjithëve ne fëmijëve që ndiqnim rrethet dhe kurset në Shtëpinë e Pionierit. Udhëheqësja e pionierëve e prezantoi sekretarin me këngëtaren e vogël Vaçe Zelën, me të vetmin fëmijë të njohur midis gjithë nesh që s’ishim veçse korniza e gjallë e saj.
Kjo është Vaçe Zela, shoku Sekretar i parë, i tha udhëheqësja e pionierëve, sekretarit.
Ti qenke Vaçja?- tha sekretari i habitur.
Po, unë jam! Ta këndoj këngën “O Azerbajxhan”?- e pyeti Vaçja, e gëzuar ngaqë ai e njihte.
Pa ta dëgjojmë një herë!- i tha sekretari…
Dhe Vaçja shpërtheu….
Oborri i Shtëpisë së Pionierit, në çast u shndërrua në sallë koncerti. Vaçja krijonte kudo salla koncertesh të befta që në fillimin e karrierës së saj.
Në vitin 1956, e takoj Vaçen para bibliotekës së qytetit. Në këtë kohë Vaçja i kishte kaluar kufijtë e Lushnjës. E njihte e gjithë Shqipëria. Diskutohej shumë për ‘të, bëheshin shumë thashetheme e cirkonin me baltë. Por cirkat e baltës nuk zinin në trupin e bukur të pastër, të kulluar të këngëtares, sepse Vaçja dhe kënga ishin një dhe s’ka baltë që e cirkos këngën që pastron shpirtrat dhe vetëpastrohet si uji i gurrës.
Të keqen motra,- më thotë, Vaçja,- futu pak në sallën e bibliotekës mbi tavolinën, te dritarja e fundit kam lënë revistën italiane. “Noi donne”, e cila në brendësi të saj, ka faqet e modës. Unë po vij te dritarja,-më tha- dhe ti ma jep revistën. Më fal që po të mundoj!
Kur e mori revistën u gëzua shumë. I pëlqente moda. Vishej me copa të lira, por i priste dhe i qepte bukur, krijonte modele të reja. Vishej me shijen e top modeles më të mirë. Por kjo ishte e parakohshme për qytetin tonë, madje edhe për Shqipërinë e atëhershme që sapo kishte dalë nga zija e bukës. Vaçja me revistën në sqetull unë me një fletore vizatimi në dorë, bisedonim në trotuar larg bibliotekës. Vaçja kishte veshur një fund të kuq basme. Një gisht poshtë fundit të kuq, dukej një rrip i bardhë. Kalojnë pranë nesh dy gra. Njëra i thotë shoqes, qyqja shiko, dy pëllëmbë e ka nxjerrë këmishën, dy pëllëmbë poshtë fundit. “Është zhypon të plaçin sytë, nuk është këmishë”, iu shkreh Vaçja me indinjatë, gruas injorante dhe cinike.
“Mirë ia bëre”,- i thashë Vaçes duke i dhënë të drejtë.
Vaçe Zela s’ia përtonte askujt që i binte më qafë sikur dhe mbret të ishte. Pas lirimit nga ushtria fillova studimet në Liceun Artistik për Pikturë.
Në lice ishte edhe Vaçja, e cila studionte për kanto. Pashë se s’ishte e qetë. E axhituar shpirtërisht.
E di si po qarkullon një fjalë e dalë nga goja e pedagoges sime Marie Krajës, sikur ajo më paskësh thënë që, “Ti Vaçe çdo gjë mund të bëhesh, po vetëm këngëtare nuk bëhesh”.
“Po ti këngëtare je,- i thashë unë që kisha një adhurim hyjnor për zërin e Vaçes. -Janë në vete këto, apo flasin kuturu?! E po ik dhe mbushu mendjen pa, -më thotë Vaçja dhe kërciti gishtat e dorës me nervozizëm.
Vaçja u largua nga liceu. Largimi i saj ishte gati një protestë memece ndaj kësaj thashethemnaje që s’po shuhej. Vaçja ishte një artiste që rebelohej.
Më vonë në Lice u fol, se nuk ishte e vërtetë ajo që qarkullonte sikur gjoja “Vaçeja çdo gjë mund të bëhej, por këngëtare nuk bëhesh kurrë”. Kjo thënie ishte gjysmë e vërtetë. Pedagogët e kantos kishin thënë se Vaçja nuk mund të bëhej këngëtare opere, sepse këngëtare e muzikës së lehtë ajo ishte dhe këtë pedagogët s’e mohonin, por e pohonin jo vetëm me zë të lartë, por edhe me kompetencë. Ato s’mund të injoronin veten.
Me këtë thënie u spekulua shumë. Por e vërteta është se Vaçja u largua nga dega e kantos në formë proteste, pa bujë. Për ikjen e saj u fol shumë pro e kundër. Kundër flisnin smirëzinjtë, mediokrit. Pjesa e talentuar e profesorëve dhe e nxënësve ishin pro Vaçes.
Pas kësaj, Vaçe Zela vari kitarën në qafë dhe vazhdoi të këndojë lirisht, pa semaforë e vija të bardha. Këndonte këngë spanjolle, italiane. Muzika jonë e lehtë, ende nuk ishte e nivelit që është sot. Në pushimet e verës e takoj Vaçen në Lushnjë. E pyes se si ndihej në Shtëpinë e Kulturës.
Mizerje,- më thotë.
Pse mizerje?
Po ja… Patëm një koncert në sallën e kinemasë së qytetit. Merrte pjesë sekretari i parë me suitën e tij. Këndova me gjithë shpirt. Dhashë maksimumin. Pas shfaqjes më thërret sekretari i parë. Po prisja të më thoshte fjalë të mira. E di ç’më tha: -“Mirë moj Vaçe, mirë. Bukur këndove, po pse përdridheshe si çingi…”
“Ç’t’i thosha Buzos. T’ia përmblidhja të merrja veten më qafë?
Të shkretët ne”,- tha Vaçja thellësisht e trishtuar …
Më vonë takohem befas në Vlorë me Vaçen. S’e mbaj mend pse gjendesha në Vlorë, kurse Vaçja kishte ardhur për koncert me Ansamblin e Ushtrisë. Viti s’më kujtohet.
Të keqen motra,- thotë Vaçja. -Shko pak në shtëpinë time. Lajmëroji ata të shtëpisë sime se këta shokët e ansamblit duan të më bëjnë një vizitë. Ti e di si jemi ne të shkretët në shtëpi. Së paku me ato pak lecka të rregullohen pak. Vaçja ishte tepër krenare. Megjithëse, nuk pyeste, prapë dëshironte që miqtë ta gjenin në rregull. Ata e nderonin dhe ajo donte t’i nderonte dyfish kolegët.
Një ditë Vaçja po më tregonte për suksesin e saj në sallën e Estradës së Tiranës. Më tregonte se si e ndërprisnin me ovacione në mes të këngës. Ishin duartrokitje frenetike. Thirrje të stuhishme: Bravo, bravo, braaaaavo! E irrituar pse duartrokitej Vaçja që këndonte këngë të huaja, këngëtarja popullore Fiqirete Rexha i thotë: – “Epo s’jemi në Italie këtu …”. “Epo edhe në Turqie nuk jemi, de…”, – i thotë Vaçja koleges.
Ishin vite disi liberale. Bashkimi Sovjetik po bënte kthesa të mëdha të çuditshme. Ndeshej liberalja me konservatoren. Në një dhomë të shtëpisë së Vaçes, në vitin 1963, banonte një ish i burgosur politik që dinte shumë mirë italisht. Unë shkoja tek ajo për të mësuar italisht me të. Një ditë takon Vaçen afër derës së ish të burgosurës së bashku me gjyshen që e donte jashtëzakonisht shumë. Aq shumë e donte saqë gjyshja përkëdhelej si fëmijë. Vaçja sapo ishte kthyer nga një koncert në Rumani. E pyes se si kishte shkuar koncerti e ç’kishin thënë rumunët. Isha së bashku me Luçie Milotin, -më thotë.- Pas mbarimit të koncertit na çuan në një bar-lulishte. E di ç’i thanë rumunët ambasadorit tonë në Rumani?
-Çfarë? Nëse Luçie Miloti është bilbili i këngës shqipe, Vaçja është surpriza shqiptare.
Të mëdhenjtë janë të sinqertë dhe s’druhen se mos i marrin si mburravecë. Unë u gëzova shumë që rumunët e kishin quajtur Vaçen “surpriza shqiptare”. E urova. Më thotë gjithë entuziazëm:
Do të përgatis një recital që …
Ashtu?
Po!
Ç’është ky cital moj bijë,- e pyet gjyshja.
Jo cital, moj gjyshe. Recital, – i thotë Vaçja gjyshes, duke qeshur e duke e përkëdhelur sikur të ishte gjyshja- mbesa dhe jo Vaçja.
Recitali moj gjyshe është …
Hë? Si është, thuaja gjyshes…
Është …, e di si? Që, pasi të kem kënduar, mua të më nxjerrin me tezgë nga skena …
E pse?
Aq shumë do të këndoj, sa do të bëhem telef….
Po qe kështu, lëre lanetin …
Po Vaçja s’e la këngën.
********************
Rekuiem për Vaçe Zelën
Nga Martin Cukalla
Tempull u bë pulsi im këtë çast të mbrapshtë
kur paraditja zhgërryhet në një T-short byku parlamentar:
Vaçe Zela la zërat jetimë!
Boshti rrotullohet pa ritëm nëpër baltë
dhe vorbulla zvarriten nëpër fushë retë:
Vaçe Zela la zërat jetimë!
Shënoj në qiell udhën e dhëmbëzuar të draprit,
bari nuk ka shteg tjetër për tu hakmarrë:
Një varr dhe një yll në arkivol!
Tundin bishtin lopët bardh e zi të ushqyera me dimër,
venitet krela e artë e diellit mbi fushë:
Një varr dhe një yll në arkivol!
Kush arratiset?
Zërat nga burimet
zërat e luleve
zërat e pyllit
zërat, zërat…
Zërat që mblodhi Vaçe Zela në këngë.
Një pyll i mrekullueshëm këngësh u zgjua befas një mbrëmje
dhe nuk fjeti kurrë:
Përplot magjira tingujsh të pareshtur
lëndina ylberesh që mbartnin jetë,
drurë dhe burime, gjethe dhe shpresa,
vrulle dhe shpirtra që rilindin të rebeluar
për të jetuar rishmë.
Tani Vaçe Zela është një varr dhe një yll në arkivol,
zërat jetimë arratisen nëpër shtigje ku bie hija e natës.
Unë Tempull bëj pulsin tim në këtë çast të mbrapshtë
kur paraditja zhgërryhet në një T-short byku parlamentar
Tempull për Vaçe Zelën…
Këngët e Vaçe Zelës
Shoqëronin në lavdërime….
Tani valët e detit përcjellin dhimbjen për vdekjen e saj
Të ndodhur në një takim të radhës, ish- detarë të flotës detare, kujtuan Vaçe Zelën. Këtë diamant të muzikës shqiptare dhe tregim mbas tregimi, u fol për këtë këngëtare të madhe, më këngë që i kanë mësuar në vitet kur këndonte Vaçe Zela. Ishte viti 1962 – 1963, kur erdhi estrada dhe ushtarët për një turne artistik në Ishullin e Sazanit. Unë u ndodha aty në atë kohë. Koncerti u organizua në kinemanë veriore të ishulli i mbushur me detarë, oficerë dhe me banorët e ishullit. Vaçe Zela ishte në fillimet e saj, nuk ishte bërë re njohur sikundër do të bëhej më vonë në rrugën plot sukses të saj. Aty nga fundi prezantimit, u komunikua radha e një vajze, ishte me trup mesatar, e veshur me rroba ushtari që nuk i rrinin “tamam”. Mbasi këndoi një këngë në shqip, bëri të largohej, por ovacionet e marinarëve e kthyen përsëri në skenë Vaçen. E kuptoi që duhej të vazhdonte me këngët të tjera, mori kitarën dhe këndoi dy këngë të Adriano Çelentanos, me të cilat kishte korrur sukses në festivalin e Sanremos. Detarët si njerëz që i duan këngët, i dinin për mendësh këngët e këngëtarit italian dhe e shoqëruan Vaçen me duartrokitje. Vaçe Zela me zërin e saj dhuronte çaste lumturie në jetën e banorëve të ishullit e detarëve që do niseshin në lundrime. Prezantuesi njoftoi se koncerti do të mbyllej, trupa e estradës mori rrugën për në mol, ku i priste anija “Kozma Nushi” që do i çonte në Vlorë. Turma e spektatorëve që gjatë koncertit ishte 2- 3 fishuar duke dëgjuar zërin e Vaçe Zelës, e ndoqën trupën deri në mol dhe i ndihmuan artistët të hipnin në anije. Vaçja hipi në urën e komandantit, mori kitarën dhe u tha marinarëve. “Do këndoj këngën e marinarit, duke i’ u uruar lundrim të mbarë” dhe kumboi zëri i saj i fuqishëm në të gjithë ishullin. Dekori ishte i thjeshtë, ura e komandantit përbënte skenën, platea, ku ankoroheshin anijet me spektatorët, detarët dhe familjarët me gjithë fëmijët e tyre, detarët e duartrokisnin dhe Vaçja nuk u lodh së kënduari, sapo mbaronte një këngë niste tjetrën. Filloi të errësohej, atëherë shërbimi detar zgjidhi litarët dhe anija nisi lundrimin. Mbeti në atë ishull imazhi i kësaj këngëtareje zë madhe, këtij margaritari të muzikës shqiptare.
Myfit Qorduka
