SINORËT E JETËS
Kushdo që ka vizituar varrezat e vjetra të Gjirokastrës, të njohura ndryshe si “Varrezat e Vasilikoit”, me siguri mes varreve madhështore të ndërtuara gjatë dekadave të fundit, ka vënë re disa të tjerë, të vjetër, që në gjatësinë e tyre kufizohen vetëm nga dy pllaka guri. Të vendosura në distancë njera nga tjetra, në pamje të parë këto duket se kufizojnë vetëm përmasën fizike të arkëmortit të vendosur nën tokë. Por përmes tyre mësojmë gjithashtu edhe përmasën e kohë-jetës së njeriut. Duke qënë njëkohësisht edhe kufij kohorë, numrat katër shifrorë të datë-lindjes dhe datë-vdekjes mbi pllaka, do të duhej të shkruheshin të ndara nga njera – tjetra. Datëlindja në pllakën e kreut dhe ajo e vdekjes në pllakën fundore. I gjithë ky përshkrim në dukje i panevojshëm, mori shkas nga datëlindja e Kadaresë. Kur njeriu është i ndarë nga jeta, data e lindjes dhe e vdekjes, të kujtojnë njera-tjetrën. Kadare ndryshe nga shumë autorë të tjerë me plot kurajo, në vetëm katër vargje i ka “kënduar” momenteve të lamtumirës së njeriut nga jeta. Në vargjet e tij kushtuar ritit mortor, sigurisht që nuk mungojnë pllakat e gurta:
Do të ikim o të mjerë
Si sinorë do na vënë gurë
Për të vajtur do të vemi
Për të ardhë, s’do vimë më kurrë,
Në 28 janarin e këtij viti shkrimtari do të festonte 89 vjetorin e lindjes.Në këtë vit të parë pa të, do të desha të risillja në kujtesë festimin madhështor të 80 vjetorit të lindjes së tij, 28 janarin e vitit 2016.
FESTIMI I 80-VJETORIT
Festimi më madhështor i datëlindjes së Kadaresë është ai i 80 -vjetorit. Shpresoj që bashkëqytetarët e mi nuk do ta harrojnë kurrë ceremoninë e organizuar me këtë rast. Dhurata më e çmuar për të ishte inagurimi i përfundimit të punimeve të shtëpisë së fëminisë, e cila u rindërtua plotësisht pas djegjes së saj aksidentale. Në shtëpinë prindërore Kadare kaloi 17 vite. Për çudi do të duheshin po 17 vjet që ajo të ringrihej përsëri. Fati e solli që ish kryetare e Bashkisë Zamira Rami të më ngarkonte me detyrën e organizimit të një aktiviteti dedikuar shkrimtarit gjirokastrit me famë botërore. Mëngjesi i 28 janarit të 2016 i gjeti fasadat e mureve të sokakut që të shpie për në banesën Kadare, të veshura me kopertinat e zmadhuara të botimeve të tij, ndërkohë që gazeta “Edhe 100 Kadare”, ku kontribuuan me shkrime disa gazetarë të Unionit të Gazetarëve Gjirokastër me në krye redaktoren Gentiana Brahimi, u shpërnda falas për të gjithë të pranishmit në këtë ditë feste. Ceremonia inaguruese u përcoll nga pjesmarja e autoriteteve më të larta shtetërore të kohës, të cilët lanë edhe shënimet e tyre në librin e përshtypjeve:
Në këtë shtëpi të rilindur ç’do vizitor do të kuptojë më mirë magjinë dhe madhështinë e gjeniut të letrave shqipe që e përforcoi si rrallëkush identitetin europian të kombit. – Ilir Meta
Një detyrim i përmbushur ndaj dikujt që i detyrohemi ende shumë më tepër, dhe që përmes kujtimit të veprës së tij do të vazhdojë të na ndihmojë të gjithëve. – Edi Rama
Kur thua Kadare, i ke thënë të tëra. – Mirela Kumbaro
SIMBOLI I ARGJENDË
Për nder të shkrimtarit u shpërnda për personalitetet edhe një simbol krejt i veçantë. Ai paraqet një reliev të shtëpive gjirokastrite mbi faqet e një libri të hapur ku shkruhet “I.Kadare” 2016. Idea ime u pasurua dhe realizua artistikisht nga “Mjeshtri i madh” Stavri Çati. Por prodhimi i simbloit gjithsesi ishte një detyrë jo e thjeshtë për tu përmbushur. Në Gjirokastër prej vitesh mungonin artizanët e kësaj fushe. Menaxheri i papërtuar i artit, antar i stafit të aktivitetit, Stefo Arseni e gjeti zgjidhjen dhe na sugjeroi mjeshtrin gjirokastrit Nikolin Dedi punishtja e të cilit ndodhej në Janinë. Ç’do njësi e numrit të kufizuar të këtij produkti mbetet unike, sepse ato u prodhuan në mënyrë artizanale dhe jo përmes stampimit. Si material u zgjodh argjendi, sepse Gjirokastra për shkak të ngjyrës gri të rasave të gurit, është emërtuar shpesh “Qyteti i Argjendtë”. Mbishkrimi “I. Kadare” mbi simbol është autentik. Ai është shkruar nga Kadare në faqen e parë të romanit “Larg Moskës” të autorit Vasilij Azhajev, libër ky i haruar në banesë pas largimit të familjes në Tiranë. Nënshkrimi i shkrimtarit mbi faqen e librit, u sigurua nga aktori Pirro Qiqi i cili jetoi me qera në këtë banesë pas largimit të shkrimtarit nga Gjirokastra. Këtë fakt Piro e ka përmendur edhe në shënimin që ka lënë në librin e përshtypjeve në ditën e inagurimit të shtëpisë së rindërtuar;
Emocione të veçanta për veprën e Kadaresë. Këto emocione më shtohen kur vizitova shtëpinë e rikonstruktuar, sepse si qeraxhi i kësaj shtëpie për rreth 30 vjet, pashë një shtëpi model, e cila do të jetë një vend “pelegrinazhi” për brezat. – Piro Qiqi
Libri “Larg Moskës” botim i vitit 1961, ndodhet sot larg Gjirokastrës. Ai është pjesë e vyer e bibliotekës së këtij artisti i cili prej vitesh jeton në Boston të SH.B.A .
KUJTIMI I LICEISTIT KADARE
Do të ishte e pabesueshme për mua në se dikush do të më thoshte se ruante ende pas 70 vitesh shënimet e kujtimeve nga përfundimi i maturës së Liceut të Gjirokastrës. Por ja që fatmirësisht kjo ndodhi. Ishte Vasil Ferro, miku im më i ri por dhe më i vjetri në moshë njëkohësisht që më informoi për këtë detaj. Shoku i klasës së Kadresë dhe një nga miqtë e tij, e ruajti me shumë kujdes shënimin që shkrimtari i ri, i la si kujtim 70 vjet më parë në fletoren e tij. Ishte 31 maj 1954.
Vasil!
Më duket se sonte më kanë fluturuar të gjitha mendimet nga koka, prandaj po të lë kujtim disa fjalë të një mikut tim, Bajronit:
- …Ashtu si përmendorja e shkretë,
Vëmendjen e udhëtarit thërret diku,
Ashtu kjo faqe e vogël, dhe e zbehtë
Le të tërheqë o Vaso, sytë e tu
- …dhe po qe se, varg kur të shkojnë vjetët
Do të të kujtohen ëndrrat e “poetit”
dhe dashuri e tija e pasosur;
Mendo: ai s’është më, koha e treti
Po zëmrën kētu e ka varrosur.
Në fakt Vasili u nda nga jeta një muaj përpara shokut të klasës. Por mesazhi i lënë nga Kadare në fletoren e tij, mendoj se ka të njëjtën vlerë për këdo që i lexon këto rradhë edhe sot. Pavarësisht moshës së tyre, kurrë nuk më shkoi ndër mend, largimi kaq i papritur nga jeta i dy miqve liceistë. Përkundrazi gjithmonë shpresoja se një ditë këtë shënim të ruajtur me fanatizëm nga Vasili, do t’ja tregoja në fillim shkrimtarit, përpara se ky dokument të zinte vend në muzeun “Kadare” në Gjirokastër. Ky shënim i thjeshtë në dukje, do ta plotësonte muzeun e shkrimtarit me një tjetër dokument origjinal, i cili hedh dritë mbi një pjesë të rëndësishme të jetës së tij si maturant në Liceun e qytetit.
IKONAT
Disa ditë pas lamtumirës së shkrimtarit, miku ynë i përbashkët Thanas Dino më tha:
Kadare ka pasur gjithmonë një dobësi për ikonat.
Të ishte ky thjesht një pasion, apo një dobësi e tij për Krishtërimin në përgjithësi? Gjatë takimit me miqtë e tij gjirokastritë, shkrimtarët Thanas Dino dhe Petro Çerkezi, ai ju kishte kërkuar ti gjenin një ikonë:
Gjatë vizitave në shtëpinë e tij në Tiranë, kur më shihte që unë instiktivisht ktheja kokën nga ikona, ai më thoshte: Bëje kryqin Thanas! Ty të lejohet!
Nga buronte vallë ky raport kaq miqësor i një muslimani me fenë e krishterë? Të ishte kjo si pasojë e tolerancës fetare që shqiptarët kanë trashëguar prej kohësh, apo një qëndrim i ardhur për shkak të gruas së tij të krishterë, të bukurës Elenë? Ndoshta. Por mendoj se përveç tyre ka pasur edhe një faktor tjetër të cilën shkrimtari e ka përmendur “Ylli i Dritës”:
Nderimi im për Krishtërimin Shqiptar, e sidomos për atë katolik, e ka zanafillën jo në frymëzimin fetar, por në nderimin tim për letërsinë shqipe dhe atë europiane, rrënjët e të cilave ishin të pandara nga qytetërimi i krishterë.
Në kohën kur në Shqipëri diskutohej lejimi i fesë si një kërkesë e ndërkombëtarëve për demokratizimin e vendit, Kadare në një takim me intelektualët plot kurajo ju drejtua Ramiz Alisë:
Të lejohet një kishë në Dropull. E nisim andej njëherë.
Brenda këtij propozimi fare mirë mund të konstatohet jo vetëm toleranca e tij fetare, por edhe qëndrimi i moderuar ndaj minoritetit, në rradhët e të cilit ai kishte shumë miq, njeri prej të cilëve ishte edhe liceisti Vasil Ferro. Rastësor ose jo, sfondi me foton e nënë Terezës me kryqin në duart e saj, ishte ai i duhuri për homazhet e organizuara për ndarjen nga jeta të Kadaresë.
KSOLLI GJIROKASTRIT
Porsa përhapet lajmi i një vdekjeje në Gjirokastër, gratë pyesin jera-tjetrën; – E hapën ksollin tek filani? Familjes ku ka ndodhur gjëma i lihet kohë për marjen e masave të duhura për të pritur ashtu si duhet njerëzit e shumtë në kësi rastesh. Në shtëpinë e të ikurit nga jeta hapet ksolli i grave, dhe në një shtëpi aty pranë, hapej ksolli i burrave. Kështu i ka rregullat ksolli gjirokastrit, veç burrat e veç gratë. Në ksoll bisedat janë të pa mbarimta, veçanërisht ato në dhomën e grave. Është vështirë të hamendësosh sot, se ç’farë fjalësh ngushëlluese do të linin ato për djalin e lagjes, Kadarenë, në se “libri i ngushëllimeve” nuk do të ishte vendosur në hyrje të pazarit karakteristik, por në shtëpinë e tij. Po të ndodhte kështu, plakat nuk do ti shmangeshin një “riti” që ndiqet pothuajse në ç’do ksoll; spjegimin e shenjave që paralajmërojnë vdekjen. Këto shenja plakat i quajnë ndryshe, “Biseda me të vdekurit”. Sipas këtij riti edhe Kadare në ”përhumbjen” e vet duhet të ketë “konsumuar” një bisedë të tillë. Ai mund të ketë kërkuar fjala vjen, motrën a vëllanë, Kakunë apo Shahinin të ndarë nga jeta disa vite më parë. Të ketë ndodhur vërtetë kështu? Ndoshta. Plakat e jetës në Gjirokastër rrallë gabojnë. Jam i bindur se disa nga ato fjalë që plakat e “Sokakut të të marrëve“ do të këmbenin me njera-tjetrën në këtë ksoll imagjinar, do ti huazonin nga poezia e vet shkrimtarit, “Takimi me plakat”:
- Lagje e vjetër, shtëpi guri
Të stilit të shkuar
Unë po vija në shtëpi
Me valixhe në duar
Rrugës duke fërshëllyer
Plakat kur më panë
Nëpër porta në mes tyre
Fshehura seç thanë:
“Ky është djali i filanit
Thonë se bën bejte
Unë kaloja dhe këndoja
Një këngë me vete
Ngrija kokën dhe kërkoja
Diku, një dritore
“Nuk sheh mirë, duket…” thanë
Plakat ndër oborre
- Lagje e vjetër, shtëpi guri
Të stilit të shkuar
Unë po vija në shtëpi
Më valixhe në duar
Me siguri plakat e sotme do të shtonin se megjithëse me syza, djali i “filanit” pa, dhe vështroi aq mirë, sa shkroi një “mal” me libra që u përkthyen në 45 gjuhë të botës, Si për të justifikuar plakat e njëhershme, ato do të shtonin: – Mirë thonë, Nuk sheh syri, po mendja!
AUTOGRAF NGA SHKRIMTARI
Autografët e shkrimtarëve dhe artistëve kanë vlerë sentimentale për këdo. Janë me fat ata që për shkak të rrethanave kanë siguruar një të tillë nga shkrimtari Ismail Kadare në panairet e ndryshme të librit anë e mbanë Shqipërisë. Për shkak të një rrethane akoma më fatlume edhe unë munda të siguroj një të tillë. Një drekë e paharueshme tek familja Kadare me shkrimtarin Thanas Dino dhe bashkëshorten e tij Katerina do të më mbetet gjatë në kujtesë. Mikpritja e shkrimtarit dhe Elenës ishin mbresëlënëse. Unë kërkova një autograf për mbesën time 3 vjeçare. Megjithëse jo në moshë për të lexuar, dëshiroja që ajo të kishte si kujtim një libër me dedikim nga xhaxhi Ismaili. Kisha marë me vete librin “Princesha Argjiro”. Dëshira ime më e madhe ishte që kjo të shërbente për ti nxitur asaj aq sa mundej, dashurinë për krijimtarinë e kolosit të letrave shqipe, gjirokastritit Kadare. Sigurisht që kështu do ti ushqehej edhe më shumë dashuria për Gjirokastrën. Mbesa ime Eissi do të jetë krenare kur të kuptojë se është përfaqësuesja e brezit të katërt në njohjen e Kadaresë nga fisi i saj. Brezi i parë ishte stërgjyshi, Kristaq Kola i cili ishte bashkë nxënës në gjimnaz, kur Kadarea, botoi librin e parë, “Frymëzime djaloshare”. Nga kjo kohë ruhet një fotografi e vitit 1954 në të cilën bashkë me stërgjyshin e saj, ndodhen edhe “Mësuesi i Popullit“ Thoma Papapano dhe shkrimtarët Bekim Harxhi dhe Agim Shehu. Brezi i dytë përfaqësohet nga gjyshja, Mimoza, e cila ka pozuar në krah të Kadaresë kur atij ju akordua titulli “Nderi i Qytetit” nga Bashkia Gjirokastër në vitin 2000. Brezi i tretë përfaqësohet nga nëna e saj, Amarda që rastisi të udhëtojë nga Franca për në Shqipëri në të njëjtin avion me shkrimtarin dhe të ketë edhe ajo një foto nga ky moment. Pra libri “Princesha Argjiro” me autografin e Kadaresë ” për Eisin” është qershia mbi tortë i të gjithë kësaj historie. Pavarësisht mungesës së tij fizike, shkrimtari e ka lënë dhe do të vijojë ta lëjë ‘autografin’ në shpirtin dhe zemrën e të gjithë lexuesve, të cilët mrekullohen me emocionet që përcjell krijimtaria e tij.
KRONIKË NË GUR – DITËT E KADARESË
Në nderim të shkrimtarit të njohur Gjirokastra ka sot muzeun “Kadare”. Gjithmonë kam menduar se pavarësisht kësaj, diçka i mungon qytetit, lexuesve, dashamirësve të tij dhe vizitorëve të shumtë vendas dhe të huaj. Është absurde që Gjirokastrës vijon ti mungojë libraria “Kadare”. Qyteti i dijes dhe kulturës ka fatmirësisht një librari të mikut tim Xhemal Zeka në pjesën e poshtme të qytetit, hapësira modeste e së cilës nuk i përgjigjet përmasave intelektuale që qyteti gri ka rrezatuar në ç’do kohë. Ajo është pasqyrë e realitetit të dhimbshëm të rënies së interesit mbi librin. Libraritë sot dalin me humbje, por pasioni dhe dashuria e Xhemalit në këtë mision, më kujton librarin legjendë të qytetit, Alizot Emiri, nga libraria e të cilit nuk dilje dot pa një libër. Librarët po sakrifikojnë, në vend që të ndihmohen. Duhet një politikë e mençur kulturore që të mbështesë librin dhe librarët. Tani që shkrimtarin nuk e kemi më mes nesh, mendoj se Gjirokastra veç librarisë “Kadare” duhet të organizojë një aktivitet të përvitshëm disaditor për të. Titulli fare mirë mund të huazohej nga krijimtaria e tij për qytetin. “Kronikë në gur” mund të ishte ndoshta ai i duhuri. Koha e organizimit duhet të harmonizohet me pikun e sezonit turistik në qytet. ”Ditët e Kadaresë – Kronikë në gur” mund të shoqërohen nga një panair kombëtar i librit dhe një ekspozitë kombëtare e Arteve Figurative e frymëzuar nga krijimtaria e tij. Mbrëmjet mund të zbukurohen nga kinemaja verore, në ekranin e së cilës mund të projektohen filma dokumentarë dhe artistikë me skenarë të Kadaresë. Kështu Kadare dhe qyteti do të ecin krah njeri-tjetrit për brezat që vijnë.
MBYLLJE
Dy shokët e Liceut, Vasil Ferro dhe Kadare u ndanë nga jeta me një diferencë të vogël kohore. Kadare nuk mësoi se miku i tij minoritar u nda nga jeta në 7 qershor 2024. Në këto çaste, vargjet kujtim të 70 vjetëve më parë nga Kadare sigurisht që marin tjetër vlerë.
…dhe po qe se, varg kur të shkojnë vjetët
Do të të kujtohen ëndrrat e “poetit”
dhe dashuri e tija e pasosur;
Mendo: ai s’është më, koha e treti
Po zëmrën kētu e ka varrosur.
Duke ndjerë brenda vetes forcën e tij krijuese, me vargjet e huazuara nga Bajroni, liceisti Kadare “profetizoi” të arthmen e tij të lavdishme letrare. Sot bindemi se zemra e “varrosur”, jeton në krijimtarinë e tij letrare. në këtë kuptim një tjetër vlerë marin edhe vargjet:
Do të ikim o të mjerë
Si sinorë do na vënë gurë
Për të vajtur do të vemi
Për të ardhë, s’do vimë më kurrë,
Ç’dokush e kupton fare mirë së vetë autori i tyre është i përjashtuar nga fataliteti që ato përcjellin. Krijimtaria brilante e Kadaresë do ta “zëvendësojë” në breza mungesën e tij fizike. Për këtë arsye mbi pllakën e gurtë të vend-prehjes së tij imagjinare në “Varrezat e Vasilikoit” në Gjirokastër, do të duhej të shkruhej vetëm data e lindjes së tij, 28 janar 1936. Për një personalitet të këtyre përmasave, jeta nuk ka sinorë.
