Ishte e diel. E diela e dytë e atij dhjetori. O Zot, sa të diela kisha kaluar kështu dhe sa dhjetorë. I pesëmbëdhjeti ky që kishte hyrë… Kaluar pa u kuptuar. Përmes një pune tej kufijve të mundit. Në torno, me tre turne. Me pesha të rënda që të hanin vertebrat. Ul edhe ngre, tetë orë. Shtrëngo fort mandrino… Sa të shkallmoheshin brinjët. Kisha pësuar kështu për të mos u dorëzuar, për të jetuar tjetërsoj. Të ruaja shpirtin nga ndotja. Shpirti ishte gjëja më e shtrenjtë që kisha. Vertebrave të mia të gjora, kjo u kishte rënë për pjesë. Bilancin e kisha mbyllur përpara se ta nisja atë punë. Se fundja, kish qenë truri, zemra dhe shpirti që kish komanduar, që do të provonte rezistencë. Po rrija gjysmështrirë në divanin mbështetur te muri anës dritares së kuzhinës me vështrimin jashtë, përtej xhamit. Kisha tërhequr perden që varej me unaza druri në shkopin horizontal, mbi dritare. Shiritat portokalli dhe bezhë të saj më kishin hapur pamjen gri, mbi tarracën e pallatit gjashtëkatësh të marinës, përballë. Sytë si të ishin harabela më kishin fluturuar përtej xhamave zbukuruar nga brenda me ato rrjetat e peshkimit plot lule të bardha të çuditshme prej pambuku. Këtë herë të sajuara nga Vojsava. Ia kish marrë dorën asaj pune aq vjet, me ndihmën e mamasë. Sesi dukej ai qiell gri dimëror i ndarë ashtu, në qindra pjesë. Ngjanin ato si gurë të vegjël gri, veçuar nga njëri-tjetri me shirita të hollë prej pambuku që më kujtonin llaçin ngjitës mes tullave. I kisha parë tek punoja vite me radhë jashtë orarit të punës edhe në banesat me kontribut vullnetar cfilitës për të arritur deri këtu: një dhomë dhe një kuzhinë, parafabrikat, në periferi, përtej stadiumit. Më në fund si kupë e kampionit, pas shumë vitesh kampion pa kupë.
Copa qielli gri të ftohta që formonin një mozaik të madh. Të fuste në mendime ai. Ku nuk të çonte…Një e diel përtëritje brenda meje, gjysmë shtrirë, në pritje të kalonte edhe kjo ditë, të nisja një javë tjetër pune. Kjo ishte e diela pra. Dita e pushimit të vertebrave të mia tashmë. Por, kish tre muaj që edhe ditët e tjera të javës ishin kthyer po kështu, në pushim. Nga ajo ditë kur më kishin thirrur në kuadër të Komitetit, të më njoftonin punën e re me emrin e madh “matematicien”. Një pështjellim që hajde ta merrje vesht: gjoja “matematicien”, por me pagë as sa një teknik i mesëm!… Po edhe kjo brenda një absurdi, pse jo… Një sprapsje taktike të ishte vallë apo, apo rrjedhojë e të kuptuarit nga ata që kishin në dorë fatet tona, të nevojës së vendit për dije. Apo mos bëhej fjalë për vrasje ndërgjegjeje?… Jo, jo… E para, e para, sprapsja taktike ishte e besueshme. Asgjë tjetër. Kështu kishte ndodhur gjithmonë me ato hapat para dhe prapa që të linin, në rastin më të mirë, vendnumëro. Dhe vetëm për vrasje ndërgjegjeje s’bëhej fjalë këtu. Ndërgjegja kishte të bënte me gjëra të tjera… Ndaj shpirti s’më kish qetësi, gjithsesi. As zemra. Dhe sidomos, as truri. E ndieja këtë. Ëndrra ime e vjetër vazhdonte të shkonte te zogu dhe helmi brenda kafazit, ditën dhe natën. Tashmë, miku im i kohërave të vështira, De-Lux-i, kish përfunduar në një xhep të ftohtë, në një nga sirtarët e bufesë, mes rrangullinave. Rendja pas punës, pas familjes, tërë këto vite s’më kish lën të merresha me të. Kishte kaluar mjaft kohë kështu. Qysh kur kishim blerë radion portative “Iliria”, që sa herë e shihja, më kujtonte lirinë e vërtetë. Hiqja gjithmonë “I-në e madhe” përpara saj dhe më shfaqej e gjallë ajo. Më pushtonte të tërin. Sa gëzohesha! Më ndodhte shpesh vitin e fundit. Mos po vinte vërtet pranvera këtë dhjetor?… Ah, babai që s’e arriti dot!… Sa e kishte pritur këtë!… Më shumë në heshtje. Po atij i kishin folur sytë gjithmonë. I fliste buza e poshtme që e nxirte paksa jashtë në të tilla raste. Ishim mësuar të kuptoheshim edhe kështu. Po mbushte vitin që kish ikur dhe helmi në shpirt na i kish lënë mënjanë ngjarjet rumune. Edhe fundin e Nikolait dhe të Elenës atje!… Po ngjarjet zëvendësonin njëra-tjetrën. Ç’po ndodhte kështu në tërë Lindjen?… Zgjata më në fund dorën prapa, mbi kokën e divanit tjetër dhe zura butonin e radios. Krap – krap. Ia prisha më në fund qetësinë edhe asaj. Ç’verë të nxehtë kishim kaluar. Harabelat më në fund kishin fluturuar nga muret e vjetër të rrugicës “Kumini”, përtej, larg, drejt mureve të Ambasadave në Tiranë. Mjaft më në kërkim thërrimesh buke… S’u kishin mjaftuar më thërrimet. Ciu-ciu… Ciu-ciu… Ishin helmuar… Po helmoheshin çdo ditë që kalonte… Mjaft më! Më kujtonin Mjedën. Atë vargun e tij. Më shumë helm në kafaz se bukë… Tutje, tutje… Në kërkim… Në kërkim të ajrit dhe të lirisë… Se ishin harabela, dreqi e mori, jo jashtëqitje, kurrsesi jashtëqitje… Ç’vjeshtë!… Në fillim të shtatorit u liruan nga burgu në heshtje të plotë shumica e të burgosurve politike. Flitej se Burreli, Spaçi, Qafë Bari apo Ballshi ishin zbrazur krejt. Pas afro njëzet e tre vjetësh andej, u kthye në shtëpi edhe kushëriri im. Kish dalë i gjallë, më në fund. Kisha rendur ta takoja. Familja e xhaxhait kishte vite që ish kthyer në Durrës. Kishin blerë dy dhoma fundosur në një gropë andej sipër nga kodra e Vilës Mbretërore, pranë ish varrezave të vjetra katolike, ku tani lartësoheshin ca pallate gjashtëkatësh që u rrinin përmbi kokë. S’kisha ndierë ndonjë gëzim apo entusiazëm në sjelljen e tij. Vitet më të bukura të jetës i kish humbur tashmë. Bënte sikur qeshte dhe s’më kish ofruar asgjë tjetë veç dëshirës për t’u larguar nga vendi. “Agjent i polakëve”… kishin qenë fjalët e mia të para me shaka. Kisha dashur me to të thyeja akullin shumëvjeçar që ish formuar mes nesh. Gur i fortë. “Agjent leshi”, ma kish kthyer ai. “Atje brenda edhe xhaxhai kthehej në hallë”. S’i kisha kthyer përgjigje. Mos mëzitej xha Jani. Ai ishte ende gjallë, ndonëse kish kaluar disa hemoragji celebrale. Dukej sikur s’donte të shkonte atje lart pa e parë edhe një herë të birin në shtëpi. I vetmi motiv që e ushqente në këtë botë. Gruaja dhe fëmijët e kishin mbajtur gjallë “me paterica” siç thuhej: përkujdesje, ilaçe dhe qetësi. As vdekjen e tim eti nuk ia kishim treguar. Qante dhe e kërkonte shpesh por të gjithë i thonin se ai ishte i pamundur dhe nuk vinte dot deri këtu, me këtë të përpjetë. O Zot! Megjithë këto, prapë brënda gonglës së madhe kish mbetur edhe kjo vjeshtë. Dhe muret e saj, vetëm mure, mure, përsëri mure. Po mure të rënë më në fund… Atje larg… Ai, Muri i Berlinit… Ndoshta ndodhte kjo edhe këtu afër një ditë. Këtu, tek ne. Ndoshta tani. Tani shpejt. Sesi të vinte një aromë triumfi. Të ngazëllente të tërin.
Kisha mbetur vetëm atë mesditë. Sava me fëmijët kishin shkuar nga mamaja për drekë. Më kishin lënë atë qiellin gri të pistë që sikur nuk guxonte të futej ashtu i tëri, i paanë, këtej xhamave. Më kishin lënë “të kuvendoja me të”. Ma kish thënë Sava te veshi këtë me shaka, mos të dëgjonin fëmijët. Më kishin lënë edhe radion “Iliria”, me butonin e së cilës po merresha pa e parë, duke pritur se me ç’zë do të më gostiste. Kish gatuar një byrek me spinaq ajo dhe kishte shkuar. Më shumë se gjysmën e kish marrë me vete. Mua ma kish lënë pjesën në pjatë. Bashkë me pjatën e sallatës mbuluar me pecetë, mbi tryezën e aneksit. Nisa të qesh hidhur tek pyeta veten nëse ky dimër apo edhe të tjerë si ky, do të mund të rrëzonin muret e zemrave në përgjithësi?… Se edhe këtyre u kishin ngritur mure, mure Berlini madje, prej dekadash. Ata u kishin marrë oksigjenin, frymën. Zemrat kishin marrë në përgjithësi ca goditje që do të duheshin breza të shëroheshin. Dhe më erdhi mirë që brenda shtëpisë tonë të gjithë i kishim rezistuar këtij rrënimi. Babai dhe mamaja e kishin mbajtur gjallë këtë frymë. Me besimin tek Zoti, që na ish forcuar më shumë, përmes shembullit të tyre në çdo fjalë e në çdo hap. Megjithkëtë, më ngazëllente kjo ngjarja me muret në përgjithësi, shembja e tyre. “Mos e lemë vetëm, mamanë”, më kish thënë Sava. “Berti me Lidën do të shkonte nga të vetët sot. Një vit ka ajo që ka ardhur në shtëpinë tonë. Akoma nuse…” E ndala rrotullimin e butonit më në fund. Kisha dëgjuar ashtu flesh spikeren të fliste italisht. E ndala rrotullimin dhe me butonin tjetër ngrita zërin. Radio Tirana në gjuhë të huaj sigurisht. Dallohej nga shqiptimi i ngurtë. Njoftoi rubrikën e lajmeve. Si zakonisht sigla dhe befas zëri i Tonit. “E kapa,” thashë me vete. “Bravo. Ai është.” Edhe midis mijëra zërave do ta kisha njohur zërin e shokut tim. Kish dy muaj që e kishin thirrur edhe atë. Fliste në radio si i jashtëm. Më fluturoi zemra. Ashtu me sytë në tavan, m’u duk sikur papritur ai ishte çarë dhe kishte rënë. Pashë qiellin atje, lart… Uauuu!… Studentët e Universitetit të Tiranës në protestë. Ç’ishte kështu?… “Toni, ëngjëll je?… Lajmëtar që vjen nga qielli?… Ta japësh ti i pari këtë lajm?…” Të kishin guxuar më në fund studentët?… Një lumë prej tyre kish zbritur nga konviktet tatëpjetë, nëpër rrugica. Në rrugën e Elbasanit, prita e policisë dhe e forcave speciale.
Përballje… përballje. Te liceu artistik “Jordan Misja”, diku. Pranë ndërtesës së Radio Televizionit. Po edhe janë ndeshur, edhe të lënduar s’ka… Zëri i Tonit. Edhe ai si lumë zhurmonte, po si një lumë që kish ndeshur një rresht gurësh në rrugën e tij. Që krijon shtjella: herë ashtu, herë kështu. Zë i rrokullisur si vetë uji i tij që, herë dallgëzohej dhe herë qetësohej nga një shtrat i ngushtë tërë kthesa… Ç’po ndodhte kështu? “Më në fund guxuan,” thashë me vete pa luajtur qerpikët. “I vetmi, qielli, nuk guxon sot. Vjen rrotull si fugë dhe nuk po arrin të lëshojë qoftë një pikë shi. Të lehtësohet. Një vranësirë shterpe është. Po kështu shterpë, edhe kundrejt vertebrave të mia.” Vazhdonin të më sëmbonin ato… Mezi u ngrita. Shkova në aneks. Ish thyer tashmë mesdita. Të konsumoja drekën. U ula në të vetmen karrige që mbante aneksi ynë i ngushtë. Më sëmboi përsëri një thikë atje prapa. Ufff. Vertebrat ishin aty. Ndiheshin edhe më shumë kur trupi binte në qetësi. Duhej të vizitohesha te mjeku. Po afroheshin festat e fundvitit… Lida na kish premtuar të na sillte në shtëpi doktor Petrelën. Vinte nganjëherë këtu nga Tirana, në spital, për konsultë dhe… Do ta gjente një rast dhe do ta sillte. Lida e kishte djalin e kushërirës. Këto po mendoja duke u përtypur, kur ra zilja. Një tingull i gjatë, drithërues, i ndërprerë disa herë. U ngrita. Në korridor direkt. Te syri magjik. – Uau, Zhani! – e hapa portën menjëherë. – Eja xhan, eja! – Daje! – S’foli më. M’u duk si i ngrirë djali, i lodhur, sikur kish bërë rrugë të gjatë dhe sikur kishte mbetur në metrat e fundit. S’po hidhte dot hapat, finishin. E zura për krahu dhe e tërhoqa brenda. -Mami? S’ishte në shtëpi mami?… – e pyeta sakaq. – Jo. -Eja! – Përsërita unë dhe e vura përpara drejt kuzhinës. -Do të ketë shkuar nga nona, – i thashë pastaj. – Atje janë të gjithë. Ulu! Ç’ke kështu? Nga ishe? Ç’të të nxjerr? Ulur isha edhe unë gjer tani… Byrek, djathë, kos… -Raki, daje. Raki vetëm dua. Zëri i dridhej djalit. Dhe mezi i dilte. S’po m’i shqiste sytë. Të thellë por edhe të shqyer m’u dukën të tijtë. Sikur donte të më fliste edhe më, të më thoshte diçka, qoftë edhe vetëm me ata sy… Po se ku i kishin ngecur fjalët!… Nxora një gotë dhe shishen e rakisë nga ndarja me xhama e bufesë dhe ia mbusha. S’e kisha parë asnjëherë Zhanin të pinte raki. Ç’ishte kështu?… Ndonjë birrë, edhe më kish ndodhur. Apo rrallë edhe ndonjë gotë verë. I kishte mbushur 22 vite dhe sa ngjante me Fredin. U ngashërova nga të gjitha këto. – Ç’ke? – e pyeta. – Ç’të ka ngjarë? S’m’u përgjigj. E rrëkëlleu gotën e vogël dhe e vendosi mbi tryezë. Më vështroi në sy. Pastaj nxori një si dridhje zëri: – Edhe një, daje! E dua, edhe një.
Ia mbusha përsëri. – Ç’të ka ndodhur, xhan? – S’durova të mos e pyesja. -Isha në Tiranë. Ndodha edhe në përleshje, – nisi të më thoshte ai. – S’e dëgjove ç’ka ndodhur?… Pata fjetur në konvikt mbrëmë. Kam një provim nga java. Dhe i pashë të gjitha. Ç’të shihje, dajë Patri!… Përleshje e vërtetë me studentët. Ç’vajza kam parë!? S’ishin vajza ato, ishin burrnesha. – Dhe ti ishe mes tyre?… – ia ktheva unë i shqetësuar me një lloj pyetje. – Do mërzitet mami. Mos e thuaj më. Asaj sidomos. Diçka dëgjova edhe unë në radio. S’ka pak, Shkova në aneks. Vura një copë byreku në një pjatë dhe ia solla mbi tryezë. -Shpejt, jepi tani… Ashtu… zëre me dorë, me dorë…, – i thashë me të qeshur. – Dhe shkojmë bashkë nga nona. Mund ta kenë parë në televizor skenën dhe janë bërë merak për ty. Mami të di në Tiranë, në konvikt. Nisi të përtypej. Ndërkaq mora xhupin e zi varur prapa derës së dhomës, mbërtheva këpucët dhe i futa një krëhër flokëve ballë pasqyrës në banjë. Zhani më priti në korridor. Kyça portën dhe zbrita shkallët pas tij, i shoqëruar çuditërisht me një pyetje që më goditi befas në tru pa përgjigje: “Je a s’je I lumtur sot, Patri”.
Ma kish kaluar për shtat Zhani. I gjatë, i hollë ky student i ynë, studenti i vonuar tre vite rresht. Me flokët të shpupurisur përpjetë, dukej kopje e të jatit. Sa më emociononte sa herë që e shikoja. “Sa shpejt kaluan vitet”, mendova tek i ramë për shkurt, mes për mes djerrinës që rrethonte stadiumin. “Na u rritën djemtë si pa e kuptuar. Ja, edhe Kiri, po ma kalon. Edhe Mikela po zgjatet urtë e butë. Vërtet, ku ikën vitet kështu?… Dhe kur ikën?… Sa shpejt!”
E zura për krahu Zhanin dhe s’e lëshova deri sa mbërritëm te holli i pallatit të njohur përballë UEM-it. S’ishin mbushur katër vite që ishim ndarë nga prindërit dhe Berti. Sesi ndjehesha sa herë i afrohesha atij!… Më mbysnin kujtimet. Ndala për një çast aty. Kështu më ndodhte shpesh në këtë vend. Kthehesha prapa në kohë… Më kujtohej historia e shtëpive. O Zot!… Lindja e Mikelës. Dhe qeshja, vetëm qeshja brenda meje, tërë emocion. Pa e dashur, ajo lloj sjellje ma largonte të keqen. Sigurisht, kisha të drejtë. S’isha si atëherë: me tri shtëpi dhe pa asnjë. Tani ishte ndryshe: edhe pse larg njëra-tjetrës, në tri pika që përbënin kulmet e një trekëndëshi, ato më ngjanin si një shtëpi e vetme, e madhe, me qiellin si çati. Ah, ky qielli që nuk guxonte këtë pasdite. Një gri i fjetur… “Fli qiell, fli!…” Një lloj frenimi pasoi edhe Zhanin. Ndoshta për fajin tim. Mezi e hidhja këmbën e djathtë. -Ngjitemi, – i pëshpërita atij. – Do të mbahem tek ti. Kjo
këmbë e flamosur seç më pengon!… E megjithatë, u ngjitëm gjer lart, edhe pse ngadalë, pa u
ndalur në asnjë nga sheshpushimet apo kthesat e shkallëve. Sava na e hapi portën menjëherë, si të ndodhej prapa saj dhe të na kish dëgjuar hapat. E pashë që u habit. S’më priste. -Uaaa, Tina, të erdhi çuni. – Ngriti zërin që ta dëgjonin në kuzhinë, përballë. – Këtej, këtej, – dhe më tërhoqi për krahu. Dhe me Zhanin, po ashtu, në anën tjetër. Një lloj zallahie u ndie në korridor. U hap edhe dera pas nesh. Ajo e dhomës tonë të dikurshme të gjumit që tani ishte kthyer në dhomën e mamasë. Si dukej, ishin fëmijët atje, se ndjeva Kirin dhe Mikelën mbi kurriz me thirrjet e tyre: “babe, babe” si dhe zërin e Savës: -Avash, avash ju! Kujdes kurrizin e babit! E mbytët fare, avash xhan… -Sava, – ia ktheva unë menjëherë te veshi. – Leri, Sava!… Kurrizi im, në mos qoftë për ata, për kë do të jetë?… Duhej t’i kishin dëgjuar fjalët e mia të dy, se ndjeva që më rënduan edhe më fort. -Ç’është kështu, ç’është kështu?… U dëgjuan zëra nga dera e hapur e kuzhinës dhe unë pashë Tinën dhe mamanë në këmbë. Përqafonin Zhanin. S’kaluan sekonda dhe të gjithë u puqëm bashkë, brenda një përqafimi të madh. Ishte ajo që unë e quaja “torta e zakonshme, e jona”. Të gjithë sa qenë aty m’u duken si qershi mbi të. Befas, nëpër rrugicat e mendjes më flakëroi vjeshta e shkuar, muret e rënë kudo në Lindje si gurë dominoje dhe qesha çuditërisht me zë… Ah… loja e vjetër, loja e vjetër e dominosë… Oh!… Po tani, ç’oksigjen!…
Mos kish ardhur pranvera, më në fund?…
* * *
Jeta ime i ngjan një filmi,
Natë e gjatë e dalë nga dimri.
Lumturi duke gjurmuar
dhe pranverë duke ëndërruar.
Jeta ime i ngjan një filmi:
një dëshmi me titra shkruar!
