Karvani mbërriti në Çemberlitash. Arkitekti zbriti nga kali, një kërr truphollë dhe qime errët, me të cilin kish bërë copën e fundit të rrugës, atë nga Yk Yzedini deri aty, në Stamboll. Para se të hipte në karrocë, shtriqi krahët dhe pa Kullën e Observatorit, pastaj Ajan Sofinë, më tej Top Kapenë dhe kështu gjithë xhamitë me kupolat dhe minaretë e holla, që ngriheshin në ajrin e mbrëmjes, ende me dritë. Po i terej lodhja nën frymën e detit dhe po thoshte se, ja, edhe pak e do të ndjente, mbas një kohe aq të gjatë, edhe erën e shtëpisë.
Por nisi të bëjë një çudi: tek po kotej dhe ëndërritej ashtu, ndjeu një marramendje! Një si trembje, një si ajo frika që të zë kur zgjohesh nga gjumi dhe të duket se gjithçka, që ke rreth vetes, është e huaj. I bëhej sikur kishte dalë në një vend të panjohur plot ngrehina si të përrallta e të përqellta.
Ishte vetëm një çast! Vetëm një çast, tha i lehtësuar, sepse ndjeu se po e mblidhte veten. I ishte bërë ashtu për shkak të muzgut. Për shkak të tij i qenë dukur, gjithë sa kishte parë, si të tejme e si të përajërta. Ishte ajo arsyeja, që nuk i qenë dukur ngrehina të Stambollit ato që shihte, por re të florinjta të një qyteti të panjohur, që përndritej nga rrezet e fundit të diellit.
Duke ndier t’i kalonte të hidhtëtit që e kishte kapur, nuk deshi t’i përsëritej, kur të dilte në Nishan Tash dhe kur të shihte Urën e Gallatës, Xhaminë Blu dhe, në shtegun që dilte nga Beshiktashi në det, Yskydarin. Në atë pjesë të Stambollit ishte si në shtëpinë e vet dhe s’kishte pse t’i bëhej se askush nuk e priste në qytetin e tij! Atje do t’i bjerrej ajo ndjenjë tejhujësimi, që sesi i qe ngjallur ashtu krejt papritur asaj mbrëmjeje.
Por, si edhe më parë, asgjë nuk ndryshoi. Kur karroca harkoi sheshin e Xhamisë së Pëllumbave dhe përpara iu çel gjithë pamja që priste, ndjeu se qe e njëjta gjë! Përsëri gjithçka i dukej i tëhujësuar! Edhe vetë Xhamia Blu me kupolat e minaretë e holla! Edhe ajo që e kishte projektuar me duart e veta dhe që i qe rritur përpara syve për gjashtëmbëdhjetë vjet me radhë! Iu duk edhe ajo, si çdo gjë tjetër, e huaj dhe e tejme! Kjo e bëri Arkitektin t’i shtrëngohej në grykë një gjyç dhe të thoshte se do të ishte shenjë e ndonjë sëmundjeje.
Shpresa, që t’i davaritej gjithë sa po i ndodhte, ishte shtëpia e tij, porta me qemerin e lartë, të cilën e kishte projektuar të dukej sikur ngrysej nga keqardhja kur ai dilte dhe, në të kundërtën, pushtohej nga hareja kur kthehej, sidomos mbas një mungese aq të gjatë. Një shprehje drite njerëzore, si prej sysh që shohin e si prej zemrash që ndjejnë, kishin jo vetëm porta, por edhe gjithçka tjetër në atë shtëpi. Në mirëseardhjen që të tregonte, ajo sikur fliste e buzëqeshte me oborrin, me dhomat e përndritëta, me hajatet e me sallat e mysafirllëkut, me gjithçka, me gjithçka. Mezi duroi që karroca të soste një çast e më parë, mezi priste të reshtnin më së fundi së rrotulluari rrotat e zhurmshme dhe kërcitjet e patkonjve të kuajve nëpër kalldrëme.
Por, kur sosi dhe u gjend nën harkaqaret e larta, kur kanatat e rënda e të mëdha u hapën dhe para syve iu shfaq gjithçka me brendinë e vet, vuri re se asgjë nuk lëvizi me ndonjë gjë ngazëllimtare, siç kishte pritur. Më së tejmi, për të mos thënë se nuk e kishin njohur, mund të thoje se iu dukën mëse të ftohta e mëse të huaja porta, oborri, kroi në mes të gjylistanit dhe shërbëtorët, që dolën dhe e pritën.
* * *
– Po më ndodh një çudi, – i tha së shoqes, mbasi kishin heshtur për një kohë të gjatë.
Kishin ngrënë darkën, mbasi kishte bërë një banjë të mirë, sikur të kishte dashur të hiqte një si smërç që i qe ngjitur nga rruga, kishin ndenjur pranë njëri-tjetrit në minderin me sedefe dhe kishin pushuar një copë herë, pasi qenë çmallur në shtrat mbas një kohe aq të gjatë që nuk ishin parë dhe, si kishin mbetur ende shumë gjëra për të thënë, ishin ngritur përsëri, kishin shkuar në odën me farfuri të bardha dhe aty qenë ulur afër njëri-tjetrit: ai me qyrkun e qëndisur me ar hedhur supeve, ajo me një rrobë të trashë purpuri, që ia nxirrte më në pah qafën e bardhë e të bukur, si dhe topuzin e flokëve të zinj.
– Më bëhet sikur jam i huaj, – tha.
E këqyri tinëz, për të parë se çfarë shprehje do të merrte fytyra e së shoqes mbas asaj që i kishte thënë dhe vuri re se asaj i kaloi në nënlëkurë vetëm një nënqeshje gati e padukshme.
– Sikur ke marrë një erë tjetër, – tha ajo, me zërin si pëshpërimë.
Ah, i klithi së brendshmi Arkitekti! Prandaj dhe kishte qenë e ftohtë me të, gati mezi e kish pranuar praninë e tij në shtrat!
Vonë, ndërsa të gjithë flinin dhe e shoqja po bënte kohë që e kishte lënë vetëm, ndërsa rrinte në çardak, në jalldazin me pamje nga Yskydari dhe shihte fenerët e lagjes së vjetër të regëtinin të përgjumur atje tej, ai po mendonte për ekspeditën që kishte bërë. Kishte qenë një ekspeditë e çuditshme, kishin qenë një vargan i gjat njerëzish nga më të diturit me vetë Sulltan Bajazitin në kye dhe me gardën e madhe perandorake, që i kishte shoqëruar në një rrugë tmerrësisht të gjatë e tmerrësisht të lodhshme. Një vargan njerëzish të heshtur dhe të kredhur në mendime, që kishin përshkuar një rrugë pa fund. Një ekspeditë pa zhurmën dhe tërsëllëmën e ekspeditave ushtarake që shkonin për ndëshkime; vendin e gjeneralëve, të oficerëve dhe të ushtarëve e kishin zënë arkitektët, gjeografët, historianët dhe gjithfarë specialistësh, që merreshin me rrugët, me portet dhe me ndërtimet urbanistike. Padishahu nuk mbante në krah të djathtë ndonjë strateg të luftës, por vetë atë, Arkitektin. Ai kishte marrë pamjen e një ustabashi, që fliste vazhdimisht për punë ndërtimesh. Do të ndërtonin një liman të madh në një gji të Jonit, diku pranë Vlorës, skaji më perëndimor i Ballkanit. Kjo qe mbajtur, s’dihet se për çfarë arsyesh, tepër sekret që nga nisja e deri afër maleve e buzë detit, të cilët dalloheshin si të tillë nga hapësira e dritës së kaltëremtë, që ngrihej mbi ta. Kur i ishin afruar gjiut, Padishahu kish përkulur trupin nga ana e tij dhe i kishte zbuluar sekretin: Do të ndërtonin një liman, nga i cili do të nisej ushtria që të kapërcente detin, për të sulmuar bregun matanë!
E shoqja qe ngritur sërisht nga shtrati dhe po vinte tek ai.
-S’më the, çfarë të ka ndodhur që rri e mendohesh?
-Nuk e di, – tha Arkitekti. – Por më qëlloi të shihja fshatrat…
Kishte parë fshatrat e atyre anëve nga kishte shkuar, tej humbëtirash e skërkash të largëta. Kishte parë ngrehinat e tyre të gurta, grumbujt e çative të mbuluara me rrasa varur nëpër rrahe malesh. Nuk bëheshin vende më të shkreta e më të varfëra se ato. Dhe a e dinte ajo se çfarë? Nuk ia kishte thënë kurrë këtë gjë që do t’ia thoshte tani! Nuk kishte menduar asnjëherë se ndonjë ditë do t’i fliste asaj për një gjë, që edhe vete pothuaj e kish harruar. Ishte nga ato anë! Ajo nuk ia dinte rrënjët e largëta të prejardhjes, por ja ku po ia thoshte tani se ishte nga ato anë. Kish ndier se diçka i qe krisur së brendshmi, kur kish udhëtuar përmes atyre fshatrave! Një stërgjysh i tij nga ato vise kishte ikur tre-katër breza më parë dhe kishte ardhur në Stamboll. Para se të vinte nuse ajo, aty, në shtëpinë e tij, flitej ende për brucën e dhirtë të stërgjyshërve si dhe për një fyell që kishte pasur. Duke shkuar andej, sikur i kishte mbirë nëpër mjegulla fytyra e bariut të dikurshëm, stërgjyshit të tij, dhe i qe bërë sikur e kishte parë të gjallë, tek i ngjitej një rrahu me delet përpara!
– Nuk munda t’i bëja ballë dëshirës që pata, – i tha Arkitekti së shoqes. – Doja ta gjeja se ku ishte katundi i stërgjyshit tim. Rasti e kish prurë të shkoja afër, as katër-pesë orë me kalë nga vendi ku ishim. Dhe shkova. Më nisën me një shpurë të madhe, sido që doja të shkoja si një udhëtar i zakonshëm. Gatitën një bylyk kuajsh dhe, me gardën që ecte para, i hymë një gryke malesh të serta. Më qe shtrydhur zemra, nuk e di pse. S’kisha parë vende aq të shkreta, aq më tepër më dukeshin të tilla nga shkëlqimi dhe zhurma e shpurës, që më shoqëronte. Njerëzit që hasnim rrugës, na mënjanoheshin. Unë u bërtisja dhe u thoja se jam nga anët e tyre, por ata iknin edhe më tutje. Kjo gjë më ndodhi edhe kur po hyja në katundin e stërgjyshit. Ishte në një humbëtirë të stërthellë, ku ngriheshin, poshtë një kurore të zhveshur majash të gurta, shtëpitë e hirta me ca ara e livadhe të thurura me gjerdhe anash, me ca bagëti. që kullosnin në ca rrahe me dy fije bari dhe me një kaskadë shkëmbore, që binte si ujëvarë nëpër shpatet e një rrëpire të madhe. Fëmijët dhe gratë qenë fshehur, na dolën përpara vetëm ca burra pleq me guna të dhirta dhe me qylafe të gjata në kokë. Na thanë bujrum e mirë se keni ardhur, por thithnin çibukët e përpiqeshin të gjenin arsyen se përse u kishim shkuar me një bylyk të tillë të madh kuajsh! Çatallbash Pasha, që hiqte karvanin, u tha se u kishte sjellë një njeriun e tyre dhe më tregoi mua. Ata buzëqeshën, kur më panë të rrethuar gardh nga garda dhe sikur thanë se e bënin kabull shakanë. Më shikuan sikur prisnin që Çatallbash Pasha t’u thoshte se isha vetë Sulltani, kurse unë kisha mbetur si i pagojë në majë të kalit. Por ishte e vërtetë, unë isha njeriu i tyre dhe, kur më në fund u bindën për këtë, pati një çast që pleqtë shkëmbyen shikime me njëri-tjetrin, folën pastaj për stërgjyshin tim, emri i të cilit mbahej në gojë dhe mbahej në gojë për shkak të një nipi të tij, i cili kishte ndërtuar Stambollin. Ata folën një copë herë për këtë nip, pastaj, tashmë krejt të çlirshëm e të shtensionuar, u kthyen nga ana e shtëpive, që dukeshin si pa frymë njeriu dhe bënë ca nojme e ca shenja. Fill mbas këtyre, vërshuan që andej, sikur të kishin mbirë nga dheu, gratë, çunat e rinj, fëmijët. Mbas një zhurmërimi të tillë, kur fshati mbase për herë të parë dilte dhe i priste si miq një tabor me njerëz me uniformë, ndodhi habia e dytë e madhe: nipi për të cilin flitej dhe që kish ndërtuar Stambollin, isha unë! Pothuaj u mekën e s’pipëtinë, kur morën vesh këtë gjë dhe mua më preku kaq shumë shtangia e tyre, sa m’u mbushën sytë me lot. Ata nuk dilnin dot nga një si ngërç që i kishte zënë, unë aty isha një legjendë dhe ja ku më kishin të tërin të gjallë para syve! “Kush shkon e kush vjen nga Stambolli, vetëm për ty flet, – tha njëri nga pleqtë. – Sulltani, thonë, të ka dhënë vajzën për grua dhe të mban mbi kokë, se i ke bërë një Turqi të tërë, xhenet ia ke bërë.”
* * *
Nuk e kishte parë kurrë të shoqin të prekur e të hutuar në atë mënyrë. Ai sikur qe bërë tjetër njeri. Ishte e vërtetë se mbante tjetër erë, këtë ajo ia kishte ndier sapo kish rënë në shtrat me të. Në fillim nisi ta dëgjojë me njëfarë kureshtjeje, sepse iu duk interesant tregimi i tij, por pastaj ndjeu se po bezdisej. Bënte shumë kujdes ta fshihte këtë ndjenjë, nuk donte t’ia prishte kënaqësinë, me të cilën tregonte ai, ndonëse kjo nuk ishte pak e lodhshme. Herë-herë e kaplonte një përgjumje, që s’i bënte dot ballë dhe, në këto raste, i ngjante sikur ai që fliste nuk ish i shoqi, por dikush që kishte ardhur nga larg. Nisi ta shqetësojë kjo ndjenjë tëhuajësimi dhe tani donte të gjente një mënyrë që ai t’i linte ato kujtime.
Por i shoqi po i tregonte për diçka tjetër, që atë e bëri kurioze. Njerëzit e fshatit ku kishte shkuar, i kërkuan të bënte diçka për ta. Diçka me dorën e tij, si djalë që e kishin. Ata donin të kishin një kujtim nga ai, nga njeriu që kish ndërtuar gjithë botën dhe e kish bërë xhenet. Por çfarë mund t’u bënte? Ata kishin vetëm gurë. Atëherë ja se çfarë kishte ngjarë: i kishte zhveshur rrobat e Arkitektit Perandorak dhe kish kërkuar ca poture shajaku, që t’i shtrohej punës. Do t’u bënte një krua. Në mes të fshatit u rridhte një ujë, që e përdornin për të pirë, dhe aty të qasnin ca gurë, t’i gdhendnin e t’i vinin përqark. Ashtu bënë dhe më në fund Arkitekti bëri ujarenë, që e skaliti dhe e zbukuroi me duart e veta dhe e vuri në mesin e një plloqe të kaltëremtë graniti. Rrodhi uji nga ujareja e zbukuruar nga dalta e tij dhe fshatarët thanë: Ah, po ku ka gjë më të mirë dhe më të bukur që mund të na bëje?!
Arkitekti e dinte se një krua të tillë ata mund ta bënin edhe vetë, por nga dora e tij ishte tjetër gjë. Në atë humbëtirë do të kishin diçka nga ai, që kishte bërë gjithë Stambollin dhe gjithë Turqinë! Kështu do të thoshnin, kështu do t’i tregonin cilitdo që do të vinte në fshatin e tyre.
– Bëre një krua?! – i tha ajo, duke e shikuar me sy të vakët.
– Po, një krua të vogël. Shkrova në një pllakë guri: “Kroi i Arkitektit” dhe piva një grusht ujë.
