Në vjeshtën e 49 p.e.s, Cezari, duke i shpallur luftë armikut të tij më të madh, Pompeyt, përshkoi Adriatikun i shoqëruar nga të shtatë legjionet.
Gëzim Llojdia
1.
Oriku në gjirin e Vlorës është një qytet i vogël sot, por me një port antik. ‘Midis shumë thesareve arkeologjike në Shqipëri, porti antik i Orikumit zë një vend të privilegjuar’,- shkruan në faqen e saj zyrtare “Fondacioni Octopus”. Ky qytet antik ishte skena e një ngjarje kryesore në pushtimin e fuqisë absolute nga Julius Caesar. Sidoqoftë, komunizmi në vend, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, ndaloi arkeologët dhe historianët të afroheshin në këtë sit unik deri në vitin 2008, kur arkeologët zviceranë dhe ata shqiptarë filluan gërmimet e para. Duke sjellë këtë kujtesë aso kohe në vjeshtë, pra në shtator, nisën gërmimet e para në qytetin e vogël port.
2.
Cili është fondacioni “Fondacioni Octopus” ?
“Fondacioni Octopus” është një fondacion zviceran i shërbimeve publike. Qëllimi i tij është të përmirësojë njohuritë për botën detare duke mbështetur kërkimet shkencore dhe për ta bërë këtë njohuri të arritshme për sa më shumë njerëz. Julien Pfyffer, 36 vjeç, ka qenë një gazetar, marinar dhe zhytës profesionist për më shumë se dhjetë vjet. Përmes përvojave të ndryshme profesionale në shtyp, përfshirë ‘Paris Match’, ‘Le Figaro Magazine’, ‘Time Magazine’, ai ishte në gjendje të maste ndikimin e mediave në publik. Ishte duke praktikuar lundrim dhe zhytje gjatë ekspeditave të shumta detare që ai inicioi dhe drejtoi kur kuptoi se sa informacion publiku i gjerë mund të përfitonte në lidhje me mjedisin detar. Prandaj ai vendosi të kushtojë, përmes “Fondacionit Octopus”, një pjesë të konsiderueshme të jetës së tij dhe burimeve të tij financiare, për të përmirësuar njohuritë universale për botën detare.
3.
Nga shumë thesare arkeologjike në Shqipëri, porti antik i Orikum është pa dyshim një nga më intriguesit. Ky qytet i harruar luajti një rol vendimtar në ngjitjen e Julius Caesar në sundimin e plotë. Megjithatë, gjatë pjesës më të mirë të shekullit të 20-të, regjimi komunist izoloi Shqipërinë nga pjesa tjetër e botës. Arkeologët vetëm tani po gërvishtin sipërfaqen e potencialit të sitit….
4.
“Alea jacta est” e shpallur me famë nga Julius Caesar ndërsa kaloi lumin Rubicon me ushtrinë e tij në vitin 49 B.C., duke shpallur pa luftë armikun e tij më të madh, Pompeyn. “Zaret janë hedhur”. Pompey u largua me nxitim me senatorët e tij besnikë në anën tjetër të detit Adriatik, me lehtësi larg kundërshtarit të tij agresiv. Ose kështu mendoi. Cezari nuk u bë gjeneral i një ushtrie të fuqishme rastësisht. Duke u afruar edhe një herë me një kryevepër të një strategjie, ai vendosi të lundrojë përtej ngushticës së Otrantos gjatë një nate të stuhishme të tetorit, me anijet tregtare.
Ky akt i pakuptimtë trimërie u shpagua. Trupat elite arritën në plazh, të pazbuluar, në limën e qetë të Palasës, jo shumë larg Orikut, një nga pozicionet më strategjike në rajonin e kontrolluar nga Pompey. Në fakt vendi gjendet poshtë maleve të Llogarit në breg deti. Rojet e përgjumur supozonin se kërcënimi do të vinte nga deti. Pra nuk e dinin se një sulm tokësor ishte gati si stuhi përmbi ta. Ishte shumë e rrezikshme të kaloje Detin Adriatik gjatë një nate të stuhishme në 49 B.C., megjithatë Cezari vendosi të rrezikojë.
5.
Ndodhet në kryqëzimin e detit Adriatik dhe Jon. Ajo priti këtë episod të rëndësishëm të karrierës ushtarake të Julius Caesar, në fillimin e Luftës së Madhe Civile Romake. Një betejë e përgjakshme që kundërshton dy strategë shumë të zgjuar që luftojnë për fuqinë e fundit. Ishte tepër e rrezikshme për të arritur dhe pushtuar këtë pozicion. Historia e Cezarit mund të mbaronte shumë mirë papritmas në det, në stuhi. Duke parë Orikumin e lashtë, nga ana tjetër po shikon nëpër të Historisë faqet e librave që mbeten çuditërisht bosh. Në fakt në vitet ‘60 pati një ekspedite ruso-shqiptare. Gërmimet nisën dhe u gjetën objektet e para, mirëpo ndërkaq mbërriti urdhëri për të mbyllur bazën dhe ngjau prishja e madhe me rusët. “Vetëm kohët e fundit arkeologët janë përpjekur të mbushin këto boshllëqe. Orikum është sot pjesë e Shqipërisë moderne. Një vend plotësisht i shkëputur nga pjesa tjetër e botës për pjesën më të mirë të shekullit të 20-të. Në fillim të viteve 2000, një ekipi arkeologësh shqiptarë dhe zviceranë iu dha më në fund akses në këtë sit jashtëzakonisht të pa dokumentuar.
6.
“Oricum në Latinisht, ose Orikos në Greqisht, ishte njohur tashmë si një qytet port shumë përpara se romakët të pushtonin atë. G.Consagra, studiues në Universitetin e Gjenevës dhe koordinator i projektit arkeologjik, ka dhënë përshtypjet e tij të publikuara tek faqaja e fondacionit. Përmendjet e para u shkruajtën në greqisht, duke e etiketuar tashmë si një port. Më vonë, Romakët e përdorën qytetin si një port të zbarkimit për trupat e tyre ushtarake, u bë një urë lidhëse midis Italisë dhe gjithë kësaj pjese të rajonit të Ballkanit. “Qyteti i vogël, por strategjik përmendej herë pas here në tekstet antike, me pak ose aspak përshkrime. Autorët nuk shqetësohen për detaje. Gjithçka ndryshoi me ardhjen e Cezarit në 49 B.C. Në kujtimet e tij për Luftën Civile, gjenerali i famshëm përshkroi portin dhe rrethinat e tij.”Oricum është porti i parë i kapur nga Cezari në ndjekjen e tij të Pompeut, shpjegon arkeologu zviceran Gionata Consagra. U zhvillua një betejë në qytet. Ndërsa e përshkruajmë atë, Cezari na dha detaje shumë precize topografike. Në mënyrë të pabesueshme, ato përputhen me peizazhin aktual. Ajo na bën të besojmë se ka pasur shumë pak ndryshime topografike në 2000 vitet e kaluara, pasi deti ende përfundon afërsisht në të njëjtin vend. “Në librin 3 të Luftës Civile, është me këto terma që Cezari përshkroi një prej betejave që u zhvilluan në Oricum: “Cneius, djali i Pompeut, i cili komandoi flotën egjiptiane, pasi mori të dhënat për këto gjëra, erdhi në Oricum. Ai mposhti burrat tanë nga lodhja, dhe numri i madh i shigjetave, dhe mori anijen, pasi rrahu burrat që ishin futur në bord për ta mbrojtur, të cilët, sidoqoftë, shpëtuan me anije të vogla; dhe në të njëjtën kohë ai kapi një objekt natyral në anën e kundërt, e cila gati formoi një ishull mbi qytetin. Ai transportoi togën, në pjesën e brendshme të portit. Pastaj sulmoi nga të dy anët anijet e luftës, të cilat ishin të ankoruara në breg, dhe zuri katër prej tyre e i vuri zjarrin pjesës tjetër. “Pavarësisht kësaj beteje të humbur, Cezari e fitoi luftën kundër Pompeut për t’u bërë Imperatori i ri (kuptimi është më afër diktatorit sesa perandori në ditët e sotme). E gjithë kjo luftë është studiuar dhe dokumentuar në mënyrë të plotë nga historianët, të cilët studiojnë çdo pjesë. Të gjitha, por pjesa enigmë e quajtur Oricum – mbetet.
7.
Vëzhgimi i parë modern arkeologjik i sitit u zhvillua në vitin 2008. Në tetë vitet e ardhshme, ekipet e shkencëtarëve kryen disa seanca gërmimesh, duke u përqendruar gjithmonë në mbetjet tokësore. Pas shumë vitesh studimi, monumenti i njohur si “Teatri” zbuloi funksionin e tij të vërtetë: ai është në të vërtetë një burim monumental.
Mendimi im është se aty s’kishte ujë dhe uji vinte me ujësjellës nga larg dhe më vonë u përdorën puset. Janë 5 puse të gdhendur në shkëmb. A mund të kishte një monument uji kur ka ujë? U zbulua gjithashtu një derë në murin e fortifikimit, duke konfirmuar më tej se Oricum ishte një port mjaft strategjik për t’u rrethuar me mure të forta. Me mbetjet që u gjetën në tokë, shkencëtarët ishin në gjendje të ekstrapolonin madhësinë e ndërtesës katrore më tej në kodër. Përfundimisht, më tej kodrës, u zbuluan mbetjet e një ndërtese katrore të një standardi të madh. Katet e saj të bëra me dorë dhe me terrakotë, konfirmojnë saktësinë dhe cilësinë e punës së zejtarëve. Ndër objektet e mbetura, u gjetën shumë pjesë balte të pjekura. Në antikitet, ato u përdorën për të mbajtur fillin në një tela. Njerëzit e Oricum-it ndoshta e përdorën këtë ndërtesë për të prodhuar veshje dhe vela.
8.
Në atë kohë, shumë anije duheshin për të transportuar gurët e bardhë të imët që ishin nga miniera në guroret fqinje të Karaburunit. Në vitin 2016, ndërsa studionte guroret në fjalë, “Fondacioni Octopus” gjithashtu hodhi një vështrim në lagunën, ku u gjetën qindra struktura të dyshuara. Të gjitha këto mbetje kanë një aspekt interesant: ato shtrihen nën sipërfaqen e ujit, disa dhjetëra metra larg qytetit të lashtë. Ka ardhur koha për të studiuar se çfarë mund të jenë shumë mirë gjurmët e mbetura të portit antik të Oricum. Shqipëria moderne ka shumë thesare arkeologjike të pa evidentuara. Njëri prej tyre është porti antik i Oricum. Ky qytet antik ishte skena e një ngjarje kryesore në pushtimin e fuqisë absolute të Julius Caesar. Por për shkak të komunizmit që izoloi Shqipërinë në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të, arkeologët sapo kanë filluar të zbulojnë potencialin e sitit. Julius Caesar është pa dyshim figura më interesante në Histori. Strategjisti i madh jo vetëm që pushtoi Gaul por pjesën më të madhe të botës mesdhetare në vetëm disa vjet, përpara se ai të tradhtohej dhe të vritej. Diku përgjatë jetës së tij tronditëse, një episod kyç në ngjitjen e tij drejt sundimit të plotë është më pak i njohur nga publiku. Ajo u zhvillua në vitin 49 p.e.s, dhe disa historianë nuk hezitojnë ta cilësojnë atë si një nga lëvizjet më të guximshme ushtarake të karrierës së gjeneralit. Kur Gaul u dorëzua në vitin 50 p.e.s., Roma filloi të shihte fuqinë e Cezarit si një kërcënim. Pas zakonit, Senati i kërkoi gjeneralit të shpërndajë trupat e tij. Cezari nuk pranoi dhe e drejtoi ushtrinë e tij përtej lumit Rubicon në Italinë Veriore: u shpall luftë civile. Shumica e senatorëve vendosën të iknin me ndihmën dhe mbrojtjen e armikut të Cezarit, Pompey. U deshën atyre disa ditë për t’u strehuar në anën tjetër të Selisë së Adriatikut, një territor që më pas quhej Epir, i cili kontrollohej nga ushtria e Pompeut. Ndërsa Cezari arriti në portin e Brindizit, ai e kuptoi që një betejë e fundit do të duhej të zhvillohej në anën tjetër të Adriatikut. Për të patur sukses, atij iu desh të depërtonte në territorin e armikut. Në vjeshtën e 49 p.e.s, një sezon i njohur për stuhitë e tij të ashpra mbi det, Cezari përshkoi Adriatikun të shoqëruar nga shtatë legjionet e tij. Pak para agimit, dymbëdhjetë galetë me vela arritën të arrinin në breg pa u zbuluar nga rojet. Pasi zbriti në një plazh të vogël të hijesuar nga një mal, ushtria u ngjit në një kalim malor në lartësi 1000 metra mbi nivelin e detit, përpara se të binte në erë në qytetin portual të Oricum. Të befasuar për shkak se ata prisnin që trupat të vinin përmes detit, trupat e Pompeut u kapluan në disa beteja tokësore dhe detare. Pas një viti luftimesh, Cezari më në fund mposhti ushtrinë e armikut të tij në Pharsalus, Maqedoni. Të rëndësishme të këtij udhëtimi, të treguara nga dora e Julius Caesar në “Komentet e Luftës Civile”, janë akoma të dukshme edhe sot e kësaj dite: Brindisi, i cili është një port i rëndësishëm në rajonin e Pulia-s, plazhi i uljes në Epir, rruga deri në kalimin malor por më e rëndësishmja: Oricum dhe porti i tij i lashtë që duket i humbur në kohë. Shumë pak njerëz kanë qenë në gjendje të ndjekin në këto hapa të rëndësishëm dhe të gërmojnë sitin e jashtëzakonshëm në Oricum.
Ekziston një shpjegim i thjeshtë: shumica e Epirit antik është pjesë e Shqipërisë së sotme. Ky vend i vogël i Ballkanit u shkëput nga pjesa tjetër e botës për pjesën më të mirë të shekullit të 20-të, të izoluar nga ndikimet e huaja. Paradoksalisht, kjo situatë dramatike lejoi ruajtjen e një prej trashëgimisë më të rëndësishme arkeologjike në pellgun e Mesdheut: në tokë dhe nën ujë, një thesar i paimagjinueshëm më shumë se 2000 vjet i vjetër mbetet ende për t’u zbuluar dhe studiuar plotësisht.
