Më 14 maj populli hebre feston ditën e krijmit të shtetit të Izraelit.
Trashëgimia kulturore lajtmotiv i besimit dhe dashurisë
Më 1948, Ben Gurion David Ben-Gurion, (lindur më 16 tetor 1886 – 1 Dhjetor 1973), është themeluesi i parë i Shtetit të Izraelit dhe Kryeministri i Parë i Tij. Ai padyshim që mbetet një lider i komunitetit Hebraik në Mandatin Britanik të Palestinës nga 1935 e deri në krijimin e Shtetit Izraelit, më 1948. Më 14 Maj1948, ai proklamoi pavarësinë e Shtetit të Izraelit dhe ishte i pari që firmosi Deklaraën e Pavarësisë së Izraelit. Ai gjithashtu bashkëpunoi me Fondacionin “Konrad Adenauer” të qeverisë së Bonit, duke kërkuar dëmshpërblimet mbi pronat që nazifashistët i kishin konfiskuar gjatë Holokaustit.
Më 1954 ai zgjidhet si Kryeministër dhe ministër i Mbrojtjes dhe është pjesë e Knesset, Parlamentit. Ai u tërhoq nga politika aktive më 1970 dhe jetoi në Sde Boker, një kibbutz në shkretëtirën e Negevit, derisa ai vdiq më, 1973.
Për 2,000 vjet, shumica e komuniteteve hebraike jetuan në diasporë, të shpërndara në pothuajse çdo pikë në botë. Ky bashkëveprim me një bollëk idesh, temash dhe kulturash të huaja, krijoi një mrekulli të pasur të ideve artistike dhe stileve nëpër epoka.
I përmendëm këto të dhëna biografike të shkurtëra, për të treguar diçka tjetër, që kur dëshira dhe vullneti i mirë, kur dashuria për tokën dhe vendin, për njerëzit është lajtmotiv i jetës së një udhëheqësi, atëhere, gjenden rrugët dhe mundësitë që ky vend të përparojë, që njerëzit të punojnë dhe të gëzojnë frytet e punës së tyre. Statistikat e sotme e vërtetojnë këtë.
Në fakt sekreti i të gjithë kësaj qëndron në atë besim të pajetërsueshëm e të ruajtur me xhelozi për mijëra vjet edhe në kushtet më ekstreme; traditë, që mëshirohet bukur shumë në të gjithë trashëgiminë kulturore,që po ashtu ruhet e përkujdeset në çdo kohë; dhe në atë që, të gjitha këto kthehen në bërthamën e artit bashkëkohor dhe që mbajnë të lidhura me mijëra fije, pikërisht atë- dashurinë për Atdheun.
Regjimi islam në Spanjën mesjetare, ishte një nga format më progresive të qeverisjes në këtë epokë. Atëherë filloi dialogu i veçantë midis Judaizmit dhe Islamit, që krijoi ide, filozofi dhe forma të reja arti.
Një histori e shkurtër e artit hebraik
Vetë ideja e konceptit “arti hebre” është diçka në të cilën duhet të ndalemi. Si e përcakton ai? A është ndonjë medium arti që përshkruan figurat ose temat hebraike? A paraqitet arti në objektet që përdoren për ceremonitë hebraike? Eshtë mjaft komplekse të kesh një kuptim të saktë të konceptit. Mbi të gjitha, ekzistojnë një mori veprash artistike që përshkruajnë skena biblike dhe paraqesin simbole hebreje, që janë bërë nga artistë jo hebrenj. Sidoqoftë, kompleksiteti i temës nuk është vetëm për shkak të problemeve të konceptualizmit, por për vetë thelbin e kulturës hebraike që nga kohërat e lashta. Kjo pjesë integrale e mënyrës së jetesës dhe rrethanave hebreje mund të ndahet në dy pjese kryesore:
Perspektiva hebraike për imazhet e gdhendura
Mitzva që ndalon krijimin e imazheve të gdhendura, është mbase baza e të gjithë mendimit hebre. Të gjithë e mbajmë mend historinë e viçit të artë. Kjo ngritje, thelbi mbi prezantimin, siç përshkruhet në urdhërimin e dytë, është gdhendur thellë në mënyrën e jetës dhe filozofisë hebreje, duke e bërë artin si një praktikë të ndjeshme dhe “të inatosur”, rebele.
Sidoqoftë, arti nuk u eleminua nga besimi hebre. Si shumë ide të tjera hebraike, ai u rregullua dhe u integrua në praktikat e saj, kështu u pranua, dhe madje u nderua, vetëm si një instrument për t’i shërbyer zotit. Bezalel, artisti dhe arkitekti i parë hebre, është mishërimi i gjallë i kësaj ideje. Ishte zot që “e mbushën me aftësi” për të ndërtuar Tabernakullin, arkën e besëlidhjes dhe të gjitha mjetet ceremoniale të kërkuara për sakrificën dhe punën e adhurimit nga priftërinjtë. Kështu, në këtë kryqëzim midis domosdoshmërisë praktike për objekte ceremonial, dhe dëshirës për të dhuruar mbi to shkëlqimin dhe respektin që meritojnë si instrumente besimi, Arti Judaik zuri rrënjë.
Kjo ide e “Hiddur” -it, përkatësisht detyrimit për të zbukuruar sendet dhe instrumentet e kërkuara për “Mitzvah“, duke u dhënë kështu atyre një status respekti, ishte shtytja kryesore që qëndron pas artit hebre, të cilin e gjejmë në disa pjesë të bukura dhe unike që u mbajtën nga familjet dhe kaluan nëpër breza.
Arti në epokën biblike
Ndalimi i krijimit të imazheve të gdhendur është paraqitur ndoshta në shembullin e tij më të rreptë në tregimin biblik dhe letërsinë- Midrash që e pasoi atë. Nga Abraham, duke copëtuar idhujt e rremë në viçin e artë, vetë akti i mishërimit u perceptua si një mëkat i vdekshëm. Prandaj, në kohërat biblike, arti hebre ishte i kufizuar në krijimin e sendeve ceremoniale.
Kjo ishte pika fillestare për disa nga format më karakteristike të artit hebraik. Shandanët, zbukurimet për rrotullimet e Torahut, shamitë e Tallit dhe me shirita, gota vere, mbajtëset e Mezuzah dhe Tefillin, Shofars dhe shumë sende të tjera, u krijuan me kujdes me qasje artistike të përpikta dhe unike, duke i vendosur ato larg aksesorëve të përditshëm. Ornamentet e ndërlikuara të arit dhe argjendit u futën brenda sendeve. Për të theksuar rëndësinë e thelbit dhe të tekstit të shenjtë mbi estetikën e zbukurimeve, në shumë prej këtyre artikujve, kishte fragmente të shkurtra hebraike të gdhendura mbi to. Kjo krijoi disa pjesë të jashtëzakonshme të kaligrafisë dhe teknika të jashtëzakonshme në një shumëllojshmëri të artikujve gjatë epokave.
Integrimi i ideve greke në artin hebraik
Epoka klasike mund të karakterizohet, për sa i përket shoqërisë hebraike në Jude, si një epokë kundërshtimesh. Nga njëra anë, letërsia Halachic (ligji hebre), theksoi përsëri dhe përsëri rëndësinë e diferencimit, madje dhe izolimit, nga kulturat përreth. Idealizimi helenik dhe romak i imazhit, dhe i trupit të njeriut në veçanti, ishte në kontrast të plotë me thelbin e besimit hebre. Nga ana tjetër, megjithatë, bashkëveprimi i ideve ishte i pashmangshëm. Ngadalë por me siguri, arti filloi të depërtonte në muret dhe dyshemetë e sinagogës. Shumë skena të jashtëzakonshme të mozaikut janë ende të dukshme në shumë rrënoja të sinagogave së shekullit të 1 pas Krishtit në të gjithë Izraelin. Disa prej tyre përshkruajnë Yllin e Davidit dhe simbole të tjera hebreje, të tjerë paraqesin skena të famshme nga Bibla, engjëjt ose personazhet, por ndoshta pjesa më e çuditshme, u gjet në një sinagogë të lashtë në Beit Alpha – Një mozaik dysheme që përshkruan shenjat e zodiakut , dhe në mes, ajo që duket se është Helios – perëndia greke e diellit. Duket se krahas izolimit, dhe motivi i vazhdueshëm për të dalluar mënyrën e jetës hebreje nga kulturat përreth – kërkesa për të eksploruar, për të shkëmbyer mendime dhe krijuar, ka mbizotëruar dhe krijuar forma të reja të artit hebre kudo, edhe në sinagogë.
Epoka e Artë
Në kohërat mesjetare, pasi u shkatërrua qendra kryesore e besimit hebre dhe komunitetet u shpërndanë nëpër botë, dhe Judaizmi filloi të marrë karakterizimet e tij unike, në bashkësi të ndryshme. Udhëheqësit rabinë formuan perspektiva rrënjësisht të ndryshme, kur bëhet fjalë për format e lejuara të artit hebre dhe, krijuan norma të ndryshme për komunitetin e tyre. Këto këndvështrime ndryshonin nga ndalimi i rreptë dhe absolut i çdo forme imazhi, siç përshkruhej nga rabinët Ashkenazi të Safed, deri në epokën e artë të pasur dhe të mrekullueshme të veprave të artit hebre, të bëra nga komunitetet hebraike nëpër shekuj në Gadishullin Iberik. Ky polarizim nuk u formua në një vakuum. Komunitetet hebraike në kombet e krishtera të Evropës ishin të rrethuar nga një kulturë që, ata e vlerësuan si adhurim të idhujve, dhe për këtë u persekutuan. Skenat e pikturuara të krishtera dhe personazhet e sculptures, u perceptuan si idhuj të çiltër. Për të izoluar mënyrën e jetës hebreje nga ky rrethim, autoritetet hebraike morën një qasje shumë konservatore, kur bëhet fjalë për formën e artit.
Komunitetet Sephardike, nga ana tjetër, jetuan nën sundimin e Islamit. Megjithëse kishte pjesën e tij të persekutimeve, regjimi islam në Spanjën mesjetare, ishte një nga format më progresive të qeverisjes në këtë epokë. Atëherë filloi dialogu i veçantë midis Judaizmit dhe Islamit, që krijoi ide, filozofi dhe forma të reja arti. Islami ka një qasje jashtëzakonisht të rreptë ndaj imazheve të gdhendura, dhe në disa raste, është edhe më i rreptë se sa në Judaizëm. Në këtë atmosferë arti Sephardik lulëzoi. Me këto burime frymëzimi, të kombinuara me idetë e përbashkëta me studiuesit muslimanë, u formua një qasje më e butë dhe më liberale ndaj artit.
Veprat e artit Sephardik u ndikuan thellësisht nga arti islam. Mikrografia e ndërlikuar dhe marramendëse, e krijuar nga fragmente nga Ku’urani, u zbatua në shumë artikuj të Judesë dhe u përshtat në karaktere hebraike. Këto teknika arti, të gjetura në librat e shenjtë islamikë, hapën derën për një medium të ri: për Judaizmin! – Arti kishte depërtuar në librat e Shenjtë të Tevratit.
Rregullime të ngadalta
Këto zhvillime në Judaizmin Sephardik ishin të ngadalta dhe graduale. Për shembull, në një libër të Torahut të shekullit të 13-të, gjenden shumë zbukurime, të frymëzuara thellësisht nga arti islam, me arabeske shumëngjyrëshe dhe forma gjeometrike. Sidoqoftë, format njerëzore mungojnë. Megjithëse ishin mjaft të zakonshme në veprat e mozaikut dhe pikturat në muret e sinagogës, përshkrimi i pamjeve njerëzore brenda librit të shenjtë, ishte akoma i paimagjinueshëm.
Vetëm një shekull më vonë, fillojme të gjejmë figura të pikturuara në Haggadah dhe në Tevrat.
Bota jonë po bëhet gjithnjë e më laike, por prapëseprapë, në shumicën e shtëpive hebraike në Izrael, ne ende mund të gjejmë Mezuzah’s mbi derën e hyrjes
Por mbase arti më unik hebre, u krye nga “Al-Mudachar“, -“Mbetja”. Pas Christian Reconquista të Spanjës nga muslimanët, shumica e hebrenjve u dëbuan nga Spanja dhe shumë komunitete u shkatërruan. Ata që u lejuan të qëndronin në Spanjë, megjithatë, kanë lënë vepra arti të jashtëzakonshme dhe të një lloji, të ndikuar thellësisht nga temat islamike, të krishtera-gotike dhe hebreje. Këto tema u përhapën më pas nga komunitetet e dëbuara në kombet e tjera të Islamit, duke krijuar shumë tipare unike në secilin komb dhe kulturë.
Rilindja hebreje
Kjo epokë e re e ringjalljes në shkencë, kulturë dhe art, dhe qasja e re e krijuar nga Humanistët pas vitesh shtypjeje nga kisha, ka pjesën e vet të ndikimit në Judaizëm. Ky perceptim i ri për thelbin dhe trupin njerëzor, me idenë se, njeriu është krijuar në imazhin e zotit, përbën zemrën e krijimit artistik.
Këto motive të një estetike të pastër dhe përdorimi i këtyre imazheve të bukurisë me qëllim të frymëzimit të shpirtit dhe të lavdërimit të perëndisë, u zbatuan në Judaizmin Italian. Qëndisjet e mrekullueshme dhe punimet me filigram janë në kapakët e librave të Torah. Frymëzuar nga puna e përjetshme e Michelangelos, sinagogat u mbuluan me skena biblike shumëngjyrëshe dhe si të gjalla.
Një shpikje e re dhe radikale, i hapi rrugën një forme të re të artit. Shtypshkronja u miratua në komunitetet hebreje pothuajse menjëherë dhe u krijuan versione të reja, të shtypura të Torahut dhe Talmudit. Çdo botues kishte veprat e veta unike të faqeve të kopertinës. Këto vepra arti ruhen me shume xhelozi nga koleksionistët e librave hebrenj, deri më sot.
Për herë të parë në histori, pamjet ishin të dukshme në çdo medium të artit në kulturën hebraike. Ornamentet e hollësishme të argjendit dhe arit u krijuan në përmbylljet e librave të Torahut, duke formuar disa forma shembullore të Rilindjes Hebraike. Nga shandanët në artin e sinagogës, kjo epokë e çoi artin hebre në një nivel krejt të ri.
Judaizmi bashkëkohor është i gjallë dhe në rritje.
Ne kemi parë se si rrethanat historike dhe kulturat përreth kanë ndryshuar perspektivën hebraike drejt artit dhe, nga ana tjetër, kanë ndryshuar teknikat dhe mediumet në të cilat është zbatuar.
Judaizmi bashkëkohor
Ne kemi parë se si rrethanat historike dhe kulturat përreth, kanë ndryshuar perspektivën hebraike drejt artit dhe, nga ana tjetër kanë ndryshuar teknikat dhe gjinitë në të cilat është zbatuar. Kjo shumëllojshmeri e pasur dhe e larmishme e copave dhe stileve, bashkëvepron më në fund fuqishëm në kulturen izraelite. Ishte themelimi i shtetit të ri hebre që mblodhi kulturat hebraike, të ndara për 2 mijëvjeçarë, dhe bashkë me ta gjuhë, zakone, ide të ndryshme dhe natyrisht – forma arti. Megjithatë, shteti i ri hebre nuk e mbylli dialogun rreth Judaizmit vetëm midis artistëve hebrenj. Shekulli 20 u karakterizua nga lëvizje të reja dhe radikale të artit dhe këto ligjërime u përhapën në Judaizëm nga artistë të rinj dhe kuriozë hebrenj. Sot mund të gjesh shumë pop-art, Avant Garde dhe shumë pjesë të ndryshme të artit modern hebre. Bota jonë po bëhet gjithnjë e më laike, por prapëseprapë, në shumicën e shtëpive hebraike në Izrael, ne ende mund të gjejmë Mezuzah’s mbi derën e hyrjes. Njerëzit janë akoma duke kërkuar mënyrat e tyre për të shprehur identitetin e tyre të veçantë, dhe pjesët e artit mund të jenë një medium i fuqishëm për ta arritur atë. Ata duan të ndjehen më afër rrënjëve të tyre, por gjithsesi ruajnë individualitetin e vet. Shumëllojshmëria e stileve, temave dhe lidhjes me kulturën popullore që mund të gjesh sot në pjesët e Judaizmit, mund të jenë një instrument i rëndësishëm për unifikimin e gjinive të ndryshme hebraike, dhe lejojnë cilindo që, të gjejnë gjuhën artistike me të cilën mund të shprehin identitetin e tyre.
