HALIL SHABANI
Historian–Arkeolog.
Një nga thesaret më të çmuara në shekuj të popullit shqiptar, është trashëgimia kulturore artistike. Në të kaluarën e largët ato tradita plotësonin mjaft mungesa të arsimit, duke edukuar brezat. Ato kanë mbrritur deri sot mëpërmjet veglave muzikore dhe valleve popullore. Në jetën baritore dhe atë fshtare, veglat muzikore punoheshin nga mjetet rrethanore e sidomos nga druri. Staboni, një ndër historianët më të mëdhenj të antikitetit, në veprën e tij: “Gjeografika” thotë se: “Ilirët nuk e lënë muzikën mënjanë, por përkundrazi përdorin kurdoherë fyej dhe vegla kordofone”. Dijetarë të e tjerë si Galeni, Plini, Aristoteli, tregojnë madje se: “Mjekët ilirë e shfrytëzonin muzikën dhe vallëzimin deri në shërimin e sëmundjeve mendore”. Në një enë qeramike të zbuluar në Durrësin e lashtë, paraqitet profili i një gruaje që këndon duke ngacmuar fytin me dorë. Një trupore prej bronxi paraqet çast vallëzimi plot vrull me trupin e lakuar në lëvizje e sipër, ndërsa në një dorë mban një vegël muzikore duke vallëzuar me “Pani Briconin”, Perëndia e Panit, zbuluar në malin e Milesë, mban në dorën e djathtë një bri që i frynte për të dhënë lajme për popullsinë rreth liqenit “Poledos”, Butrintit të sotëm. Një basoreliev prej qeramike zbuluar në Antigone , paraqet figurën e një femre që mban në krahun e majtë një vegël me shumë tela të cilëve u bie me gishtërinjtë e dorës së djathtë. Epiri me tre fiset e mëdha të Kaonëve, Thesprotëve e Mollosëve, u shndrrua në epiqendër të muzikës e valleve popullore në lashtësi. Pellazgët këtu kishin themeluar në një vend malor në mes të pyllit plot me burime tempullin e parë dhe më të rëndësishëm në Ballkan “Dodonën”. Shpejt Dodona dhe orakulli i saj, u shndërruan në një epiqendër të ngjarjeve e trashëgimisë kulturore, ku huazuan kulturë edhe popujt e tjerë. Sipas Strabonit, Tukitidit dhe Aristofanit, këta nuk ishin grekë. Thonë se patën përvetësuar vallet “Pirrike” së bashku me masat metroritmike përkatëse. Etnomuzikologu i njohur Jaap Kuneste ka arritur të gjurmojë baticat e ndikimet e kulturës ilire e të trakasve nga Ballkani deri në lindjen e largme. Historia e artit pati për bazë burimet e trashëgimisë e krijuar në Dodonën pellazgjike. Muzika dhe vallëzimi u shndrruan në pjesë përbërëse të kremtimeve pranverore, që shtjelloheshin me këngë e valle popullore të hershme. Fillimisht skena e tyre ishin lëndinat e sheshet për të ndjellë mbarësi në bujqësi e blegtori. Banorët e Kaonëve e Thesprotëve në periudhën e Antikitetit, u shndërruan në valltarët më me zë të valleve “Pirrike”. Veglat muzikore e briri që Pani e mban në dorën e djathtë, fyelli prej metali e druri si dhe veglat muzikore të nimfave që e mbajnë në dorën e djathtë duke vallëzuar, janë dëshmitë më të qarta që tregojnë se këta banorë të Ilirisë së Jugut kombinonin bukur meloditë muzikore me lëvizjet e hapave apo vallet popullore pagane të paktën këtu e 2400 vjet më parë. Nimfat e skalitura në gurë mermeri duke kërcyer me Pani Driconin, ishte ndër kultet më të përhapura tek banorët e Ilirisë së Jugut apo në Epir. Nimfat përfytëroheshin si femrat më të bukura që këndojnë e vallëzojnë netëve të kthjellta nën dritën e hënës në lëndina me bar, buzë liqeneve e pranë krojeve. Atyre u përkushtoheshin faltore , orakuj, tempuj, kroje, e deri në përmendore të ndryshme. Në punishten e qytetit të lashtë të Apolonisë, në një prerje monedhe, paraqiten tre nimfa vallëzuese, si emblema e kultit vendas. Ato kërcejnë rreth zjarrit të Nimfeut. Në dorën e një Nimfe, dallohet kërraba baritore e Panit legjendar. Ato qenie miotologjike adhuroheshin nga stërgjyshërit tanë si mbrojtëse e kullotave, krojeve, barinjve dhe si dashamirës të muzikës. Interes të veçantë në arkeomu zikologjinë e trojeve të Molosëve dhe Thesprotëve, ka patur edhe përdorimi i një mjeti të gjinisë ideofone në tempullin e famshëm të popujve të Ballkanit, Dodonën e Epirit. Sipas Euripidit: “Dodonën e kundronte në Thesproti, ndërsa Eskili, në Molosi. Në atë mënyrë qyteti më i dëgjuar dhe tempulli i Dodonës ishte ndërtuar në kufijtë e këtyre dy fiseve kryesore të Epirit. Orakulli famëmadh i këtij tempulli të tejlashtë, të cilin sipas gjojëdhënave, Pellazgët e kishin themeluar në një vend malor, në mes të një pylli plot burime, që i jepte përgjigje Zeusit nëpërmjet kumbimeve të disa enëve prej bakri. Një shtatore që mbante në duar një kamxhik më një lëmsh në majë, godiste, gjashtë rreshta kazanash e kur frynte era përplaste lëmshat mbi kazane,duke nxjerrë një kumbim të gjatë. Gjethet e lisave të fshehtë fëshfërinin e në bazë të tyre jepej përgjigja nga Orakulli i pagabueshëm. Atje kishte marrë përgjigje para betejave udhëtimeve e fatin: Odiseja legjendar, Pirrua i Epirit, Aleksandri i Maqedonisë e shumë e shumë heronj e mbretër të popujve të tjerë. Kultet e ligjëratës muzikore të të parëve tanë, doket e zakonet e kulturës material nga lashtësia na vijnë të coptuara. Po Anteu në përshkrimin e dyluftimit që përmend midis dy grave epiriote në mënyrën “Bakhyde me lodër” e ka fjalën për një masë metroritmike të valleve të lashta që thuhet se u gjinikua në repertorin e kultit dionisjak. Këmbëza “Bakhide” s’është gjë tjetër veçse kërcimi jambik Molos, ato s’janë gjë tjetër veçse lëvizje të valles Pirrike. Emërtimi i këmbëzës Molose lidhet me fisin Epiriot që banonte në jug të Toskërisë. Ndoshta edhe këmbëza Pirrike , si ajo Peone, lidhet me masën e valleve luftarake të epiriotëve, d.m.th. të ashtë quajturave valle pirrike. Këto shënime të autorëve grekë e latinë, janë burime e njoftime të vyera për muzikologjinë. Ato valle ritmike kërceheshin nga korifenjtë më të zotë, duke mbajtur në dorën e djathtë shparën. Korifeu që zinte vend në krye të harkut të formuar nga vallëtarët e tjerë. Lëvizjet e tij ishin befasuese e të mahnitshme. Kokën herë–herë e përkundte mbrapa, gati sa prekte dyshemenë e mermertë të skenës. Pastaj me një kërcim të menjëhershëm elastik si të shigjetës së një harku fluturonte lart. 
Shpatën e çonte edhe më lart. Flokët e gjatë dhe të shpushpurisur i valavitëshin mbi supe. Vallëtarët e tjerë pas tij kryenin rrotullime ritmike, mbi njërën këmbë, e shumë shpejt, bënin që fustanellat borë të bardha e me dhjetra palë, formonin figura mahnitëse në ajër. Pasi korifeu e përsëriste tre herë rrethin e valles qëndronte i mbështetur në tre pika, tek dy këmbët dhe koka. Mbi trupin e tij kalonin me radhë vallëtarët duke i valavitur sa më lart shpatat e nxjerra nga brezi. Kur valltari i fundit zbriste nga trupi i tij, korifeu më një kërcim mahnitës prej atleti, brofte në këmbë, vendoste dorën e djathtë pas kokës e pas një rrotullimi gjithë ai hov e vrull i mëparshëm, bashkë me melodinë e muzikës ndërpritej. Me sa duket me atë gjest, ai përhapte lajmin e fitores në tërë fiset. Kreu i valles thuajse merrte pamjen e një statuje. Kuptohej sikur ajo kishte zbritur Zeusin në tokë. Në një nga basorelievet në qeramikë të zbuluara në Shpellën e Konispolit në vitin 1990, paraqitet një skenë e tillë e valles të luajtur nga katër femra. Ai i takonte Antikitetit ilir. Duke vërejtur me vëmëndje veshjet dhe lëvizjet e valltarëve të kapur dorë për dore, m’u dyzua mendimi. Dëshmia më domethënëse e më bindëse, që kjo valle nuk mund të tjetërsohej nga askush, vjen nga lashtësia e kërcimit të “Stilit Pirrik”. Kërcimi pirrik mbi bazën e basorelievit në mermer dhe qeramikë bëhej i lidhur dorë më dorë në dallim nga ai helen që kërcehet në vend. Koha kalonte pa u ndierë, por brezat autoktonë epiriotë transmetonin vallen pirrike si hallkë e një zinxhiri të artë. Në fund të shekullit XVIII , udhëtari anglez Hjuxh, citon: “Ne u kënaqëm shumë më tepër me dëfrimin që pasoi dhe që entuziazmi i albanitikos ose i valles kombëtare të palikarëve shqiptarë, e të lojtur nga disa prej rojave më të zotë të vezirit, që ishin ftuar në dasmë. Ata i printe korifeu ose udhëheqësi, i cili ndërrohej shpesh. Ai bënte kërcime mahnitëse duke u përkulur nga mbrapa deri sa koka e tij gati sa s’prekte dyshemenë dhe pastaj me një kërcim elastik si të shigjetës së një harku fluturonte lart, ndërsa flokët e gjatë i valviteshin të shpushpurisura mbi supe.” Nga sa rezulton nga ky përshkrim i Hjuxhit, vazhdon të komentojë se orkestra e kësaj valleje përbëhet nga gërneta, violina, mandolina dhe dajrja. Përshkrime të ngjashme me këto kanë dhënë Martin Liku, Eduart Lir, Lejerdi dhe Hollandi. Mbështetur në atë se çfarë ka shkruar udhëtari anglez Hjuxh, rezulton se vallja e “Osman Takës” ka pika takimi dhe është e ngjashme me vallet e lashta pirrike që kërcenin në lashtësi Kaonët ,Thesprotet dhe Molosët. Kur u kërcye përherë të parë nga kapedani i Konispolit Osman Taka, para varjes në litar, vallja që u njoh dhe u përhap në tërë popujt e Ballkanit si një simbol i luftës për liri kundër sundimit turk, u kërcye aq bukur, sa gruaja iu lut Prefektit të Janinës me ngulm:
-“Faleni këtë burrë që na mahniti!”
Kjo valle me rrënjë në kërcimin pirrik, kur u shfaq në skenën e Festivalit Kombëtar të Gjirokastrës në vitin 1972, me po atë mjeshtëri nga valltari i shquar virtuoz, Taip Madani, mahniti këdo. Kërcimi i stilit pirrik ishte transmetuar në tre epoka: paganizmi, mesjeta dhe shekulli modern. Kërcimi në ajër i korifeut, përkulja e kokës mbrapa, sa gati të prekte dyshemenë, rrotullimet me shpejtësi mbështetur tek thembra e një këmbe, gati ishin të njëjta me ato të kohës pirrike, të krijuara në kohën e mbretit legjendar Pirro i Epirit. Kjo valle u cilësua “perla e festivaleve”, ndërsa nga eleganca e kërcimit, koloriti dhe virtuoziteti, Taipin e quajnë “virtuoz”, i mahnitshëm, margaritar,etj. Fustanella e tij e bardhë arkaike, valvitet nëpër skenat më moderne të kohës. Koreografët, etnografët e vallëtarët me instrumentet kombinuan bukur. Ajo valle ishte fryt i punës mjeshtërore e kolektive të mjeshtrave Panajot Kanaçi, Agron Aliaj, Abaz Dojaka, Spiro Shkurti, Ëngjëll Tërshana, Bujar Aliu, Anastas Kondo, Muharrem Hysa, Ferik Musta, Zenel Manari, Lefter Beruka etj. Mjeshtri i Madh, Artisti i Popullit, Panajot Kanaçi ka thënë: “Valltari i Konispolit pushtoi skenën e Gjirokastrës. Lëvizjet e këmbës, dorës e trupit në harmoni të plotë me skenën, jetuan në skenë me vërtetësi dhe origjinalitet, ku edhe një artist i mirëfilltë nuk mund të realizonte këtë jetësi apo harmoni organike. Ky valltar edhe kjo valle më bëri që unë të lë karrigen e nënkryetarit të Jurisë dhe ta ndjek nga mbrapa kalldrëmeve të Gjirokastrës këtë djalosh”. Folkloristi i shquar professor Zihni Sako, në dhënien e çmimit “Laurant” e vlerëson valltarin Taip Madani, dhe vallen çame të një niveli shumë të lartë. Por ajo që korrigjoi ai publikisht ishte: “Jo vallja e Konispolit, por vallja e “Osman Takës”, person që ka një histori të shquar. Ashtu si Osman Taka bëri të bjerë nga ballkoni, vajza e Valiut të Janinës. Kështu edhe ky valltar na bëri në të duartrokasim në mes të programit e të japim për të një çmim special”. Xhevahir Spahiu poeti dhe shkrimtari i njohur është shprehur: “Taipi ishte margaritar i Jugut”. Besim Zekthi, Mjeshtër i Madh, ka pranuar dhe vlerësuar: “Edhe gjashtë muaj të rri unë për të mësuar dhe interpretuar këtë eveniment të rrallë nuk mund ta realizoj. Ajo valle përfaqëson kulturën çame nuk mund të përfaqësohet nga tjetër përveç, Mësuesit të Konispolit”.
